Uy55

BDYE'NN DOUU VE GRLERI

Dr. Ethem Ruhi FI LALI

ANKARA NIVERSITESI Lt11YAT FAKLTESI YAYINLARI NO:

BA,DYE'N N DOUU VE GRLERI

Dr. Ethem Ruhi FILALI

Bu eser, Prof. Muhammed b. Tvit et-Tanci, Prof. Dr. Ne et aatay ve Do. Dr. Mehmed S. Hatibo lu'ndan miiteekkil jri tarafndan Haziran. tarihinde "Pekiyi" derecede Doktora tezi olarak kabul edilmitir.

ANKARA NIVERSITESI BASIMEVI . ANKARA

Deerli A abeyim Yaar Kutlaay' n

Aziz Hiitrasna

NSZ
slam Mezhepleri Tarihi, bugn dnyada ve memleketimizde olduka yeni bir bilim dal dr. Bu alanda yap lm alma ve aratrmalar da hemen hemen yok denecek kadar azd r. Ashn,da slam dii iincesinin, tarih boyunca gsterdi i en iyi geli meler, mezheplerin do u u ve onlar takip eden dnemlerde olmu tur. Kur'an ve funduszeue.info'in e itli frkalar tarafndan ayr ekillerde de erlendirili i, dnceye yeni ufuklar am ve bylece slam dnyas, geni bir fikir zemininde, gr lerin karlkl savunuldu u faydal ve verimli bir ortama kavu mutur. slam Mezhepleri Tarihinde bu geni d nce alan n n belli bal noktalar , ilk gnlerden itibaren Hariciler, iiler, Mutezile ve Ehl-i Snnet gibi byk mezhepler taraf ndan tutulmu tur. Mutezile, bir farka olarak bugn yoktur. Warici firkalar ndan da yaln z ibcliye, Ehl-i Snnet ve ia'nu yan nda, varl n gnmze kadar srdrebilmi ilgi ekici bir frkadr. Byle olmas na ramen, slam Mezhepleri aras nda ilk ortaya kan Haricilerin bu kolu zerinde, mnferit makaleler bir yana b raklacak olursa-- ciddi bir al ma yap lmad iin, Ehl-i Snnet ve ia zerindeki al malara kyasla byk bir bo luk gze arp yordu. I te biz, bu az ilenmi sahann, daha dedi toplu bir de erlendirilmesine gitmek gerekti i dncesiyle, ibcliye zerinde al maya baladk. Tez konusu olarak badiye'yi tercih edi imizin bir dier sebebi de u oldu. Bilindii gibi yakn zamanlara kadar slam Mezhepleri hakkmdaki bilgilerimiz, o unlukla Ehl-i Snnet yazarlar nn kaleme aldklar Mile! ve Nihal kitaplarn a bal kalyordu. Elimizde mezheplerin, zellikle Haricilerin kendi yazarlar tarafndan kaleme alnm eserleri yoktu. Bir mezhebe muhalif olan yazar n, o mezhep hakk nda ileri srd gr ler genel olarak tek tarafl kald iin, funduszeue.infoer aras nda mukayese imkan olmuyordu.

Ancak son yllarda badllere ait bir tak m eserlerin bulunmas ve bunlardan bir k smn eitli kanallarla elde edebili imiz, bu frkan n gerek gr lerini tesbit ve ayd nlatabilme imkanlarm salam oldu. Ve bylece ibadiye'yi kendi kitaplar ve Ebl-i Snnet eserlerinin verdi i bilgilerle mukayeseli olarak ortaya koymaya al tk. Uzun devirler boyu e itli deiikliklere uram ve halen yaamakta olan bir frkay, btnyle ortaya koyabilmenin gl aktr. Bunun iin aratrmada, yalnzca faydalanlabilen eserler ergevesinde kal nd ve Ibadiliin, son devirleri zerinde funduszeue.info Ayr ca bugn. Kuzey Afrika'nn baz blgelerinde, Zeng;bar'da ve U-man dolaylarmda itikdi ve fkki gr leriyle varlklarn srdren ibadiye'nin yalnzca itikacti ve siyasi gr leri incelenmi ; bal bana bir aratrma konusu olabilecek fkbi grlerine hi dokunulmam tr.
-

Aratrmada ahs isimlerinin ounun hemen yanna lm tarihleri (hicri / miladi eklinde) konulmutur. Parantez iindeki ift rakamlar, halife veya hanednlarm hkmet srelerini gstermektedir. Ayr ca dip notlarda, yazar ve eserleri k saltlm olarak ber defas nda gsterilmitir. Bu tekrarn verdi i glkle, gerek metin iinde gerekse dip notlarda isimlerin balarndaki "harf-i tarirler kald rlmtr. "nsz"mzn son szlerinde bu tezin ba langcnda byk emei gemi ve bir mddet ara trmay ynetmi olan Merbilm Do. Dr. Ya ar Kutluay' rahmetle an yorum. Ayrca daha sonra Islam Mezhepleri Tarihi Krss Yneticiliini zerine alan ve ba lanm bu tezin konusunu aynen kabul eden, tezin ynetimi s rasnda engin vuldif ve dirayeti ile bana k tutan ve ibadi kaynaklarn tesbit ve temininde byk yard mlarda bulunan Sayg deer Hocam Prof. Muhammed b. Tevit et-TANC 'ye te ekkiir bir bor bilirim. Dekanl srasnda ngiltere'den ibadi yaz nalarnam mikrofilmlerini getirterek ktiiphanemize kazand ran ve faydalamnam z salayan Saygdeer Hocam Prof. Dr. Hseyin Gazi Yurdayd n'a ve Frans zca tercmelerde yard mlar dokunan aziz dostlar m. Dr. Agah Oktay Gner ve Fahreddin Aral'a da te ekkrlerimi sunar m. 22 May s Ethem Ruhi FI LALI

IINDEKILER NSZ IINDEKILER IBADIYE'N N KAYNAKLARI HAKKINDA GIRI BIRINCI BLM BADYE'NN DO USU
1. Ibniye'nin Do u una Kadar Havrie 2 Havrie'in F rkalara Ayrl 3 bdiye a) Basra ibdili i b) Yemen ve Hadramevt ibdili' i

5 7 9 19

53
53 74

82
83

91
95 99

c) Umn bdilii
d) Kuzey Afrika ve Ma rib bdilii KINCI BLM IBAD YE'N N GR LERI I. Devlet Anlay lar 1- linmet Konusu a) mam Gerekli midir? b) mamlara Verilen Isimler e) mamn zellikleri d) In-tanm Seimi 2- Devletin Grev ve Faaliyetleri a) eriatn Tatbiki

7

b) funduszeue.info e) Cihad d) Emnetler e) imn Gizleme (TakyyeKitmn) II. Itikdt Gr leri 1 imn a) Allah'a iman b) Melekler ve Kitab'lara Iman e) Peygamberlere imn d) Kadere imn 2 Allah'n Grlmesi Konusu (Ru'yetullah) 3 Byk Gnah leyenin Durumu (Murtekibu'l-Kebfre) SONU BBLYO RAFYA

INDEKS

RDIYE'NIN KAYNAKLAR' HAKKINDA

Mezhepler zerinde al lrken ba vurularak di er eserler de tarih kitaplardr. Bunlar da genel grn leri ve byk o unlu u ile Milel ve Nihal kitaplar gibi, Ehl-i Snnet yazarlar tarafndan kaleme al nm tr. Bu sebepten frkalarm faaliyetlerini, sadece merkezi idare ile veya cematla olan ilgileri nisbetinde ele alm ; onlara ayr bir yer ayrma y oluna gitmemilerdir. Bununla birlikte Belzuri ( / ), ibn. Kuteybe ( [ ), Dineveri ( / ), Ya'kbi ( / ), Taberi ( / ), Mes'di ( / ), ibnu'l-Esir ( / ), ibnu'l-Cevzi ( / ), bn Kesti( / ), bn Haldn ( / ), Makrizi ( / ) ve Ayni ( / ) gibi yazarlar, bilgilerini bize olduka sa lam yollarla intikal ettirmeye al mlar ve bir bakma hakl olarak yalnzca kendilerine ulaan bilgilerle yetinerek mezhep veya frka mensuplarnn faaliyetleri hakknda toplu bir bilgi vermemilerdir. Mesela, bize ula t kadariyle, bn Haidn.'un dnda bu saydklarmzn hi biri de Kuzey Afrika'daki ibadi faaliyetleri hakk nda hemen hi bilgi vermemi lerdir. ibn. Haldn'un bu konudaki bilgileri salam olduu kadar da zengindir. Ehl-i Snnet yazarlar n n, kendilerinin dndaki 'frka mensuplar hakknda gsterdikleri bu ihmali, bir bak ma tabii grmek laz mdr; nk Ehl-i Snnet yazarlarnn, merkezi otoriteyi temsil eden hkmete kar muhalif kuvvetler olarak grlen di er mezhep mensuplar n , ihmal etmeleri ve hatta hi anmamalar veya andklar zaman da srf merkezi idare, ile olan funduszeue.infoleri dolay siyle ele alm olmalar , kendilerine ula an bilgilere ba l olduu iin yadrganmamal dr. Bu sebepten gnmzn mezhepler tarihi ara tr clarnn dikkat ettikleri -ve etmeleri gerekli en nemli husus, ele al nacak f rkann, mmkn olduu kadar kendi eserlerine ba vurmaktr. Mezheplerin kendi yazarlar tarafndan kaleme al nm eserler ele getike ve ktphanelerin derinliklerinden karlarak ilim !emine sunulduka, mezhepler aram-) daki sert ayrl klar kaybolacak, ihtilaf noktalar aydnlanacak ve belki de gereksiz d manlklar, yerini dostluk ve m terek anlay a brakacaktr. ibadiye f rkas da, batda Kuzey Afrika, Zengibar, Sudan, gneyde Gney Arabistan, Yakn, Orta ve batt Uzak Do uda'ki birok lkelere yaylm ve gnmze ula m oldu u halde, tarihleri henz yeterin c e karanlklardan kurtulamam ; birok meseleleri meydana karlmamam ve bazan da Ehl-i Snnet'in d ndad r diye tersine, anla larak tekfir edilmi tir. . 10

Bunun en byk amili, onlar n kendi gr lerini ve tarihlerini ortaya koyan eserleri yazmam olmalarndan ok, ilk devrelere ait bu eserlerin kaybolmu bu/unnas ve bize kadar ulaamqm olmasdr. Mamafih IX. / XV :as r !hadi bilginlerinden Berrdi, do u ve bat Ibadilerine ait 82 eserden bahseder ve bunlar tan tr.3 Hasl u anda ibadiye'nin birok eserlerinin adlar n bilmekle beraber, onlarn VI J XII. asra kadarki kitaplarma sahip de iliz. Biz burada, ibcliye'nin kaynaklar n T. Lewicki,4 A. de C. Motylinski; 5 C. Brockelmann, 6 Z. Smogorzewski,7 .J. Schacht8 tarafindan bildirilen eserleiden ancak, temin edebikliklerimiz ve aratrmamzda kullandklarmuz hakknda bilgi vermek suretiyle tan tm olacaz. Aratrnaml da kulland nz ibadiye'ye ait kaynaklar tarih; ve itikadi olu larna gre ikiye ay rabiliriz. Tarihi eserlerin ilki Ebu'l-Fazl Ebu'l-Kas m b. Ibrahim el-Berradi ed-Demme rnin "Kitbsu'l-Cev6thiri'l-Muntekiit fi- tmeim-i na-Ahl bi-

hi Kitbu't-Tabakifetr.
I3erradi, Cebel Neflise'de Demmer'dendir. Daha sonra yerle tii Cerbe'de lm tr. lm tarihi bilinmemekle beraber, hocalar arasnda bulunan Eb Skin mir e -Semmahrnin / y l nda ld gz nne alnarak, Berradrnin de VIII / XIV. as r sonlar ile IX / XV. as r balarnda ya am oldu u tahmin edilebilir.9 el-Cevahirul-Muntekat' n Ebu'l-Abbas Ahmed b. Said'in "Tabakettu'l-Me ayihlo adl eserine bir tekmile oldu u, kendi balmdan
3 Ceviihir, Ayn liste. A. de C. Motylinski tarafndan da yaynlanmtr. Bk.: Bibliographie du Mzab-Les Livres de la Secte Abadhite, ss. 4 El., vb.; T. Lewicki, De Quelques Textes Inedits en Vieux Berbere provenant d'une Chronique Ibdite Anonyme, 5 L'Aqida des Abadhites, vd. 6 GAL. I, ; II, , ; SUPPL. I, , II, ,, 7 Essai de bio-bibliographie Ibadite Wahbite, 8 Bibliotheques'et Manuscrits Abadites, 9 Rene Basset, Berri." /A, II, 10 Ebu'l-Albas Ahmed b. Said b. Sleyman b. Ali b. lilef ed-Dercini, VII/ XIIL as r btdI limlerindendir. Halen Lwow niversitesi yaz nalar arasnda bulunan Kitab Tabakiiit'ilMetiyih iki ksmdr. Birincisi Ebu' Zekeriyf'mn Siyer'inin tekrandr. kinci ksm ise, Islm'n ilk yllarndan VII / XIII. asra kadarki Ibiidiye rielini elli er yllk tabakalar halinde anlatr. Bk.: A. de C. Motylinski , /A, III, ; GAL, I, ; SUPPL. I, ; T. Lewicki, Une Chronique btdite, REI, , s. 59, n. 3.

da anlalmaktad r ve tahminen / y lna doru yazlmtr. 11 lnda Kahire'de ta basmas olarak baslm olup say-Eser,y fadr. Hz. Peygamberden Rsterni imam Muhammed b. Aflah'nhilafetine kadarki devreyi sistemli bir ekilde Ibadiye'ye has bir gr te ele almakta ve sonunda da do u ve batl Ibclilerin eserlerini vermektedir. Ibdiye tarihlerinin ikincisi Ebu'l-Abbas Ahmed b. Ebi Osman Said b. Abdilvahid e - emmahi el-Yefreni Kitabu's-Siyer' idir. emmaki, bir 'hadi fakih ve biyo rafi yazardr. Trablus'ta Cebel Nefase' kylerinden birinde Cemaziyelevvel. / Nisan. y bnda lmtiir12 .

Kitbu's-Siyer, / yl nda len hadi tarihisi Eb Zekeriya Yahya b. Ebi Bekr el-Vargelni'nin 13 Kitetku's-Sire ve Ahbru'l-Eimme adl eserim ile Ebl-Abbas Ahmed ed-DereinVnin Tabakt'l ve elBerradr ,in el-Cevgihir'inder derlenmi , ayn zamanda onlar da tamamlayan bir tabakat kitab dr. 15 Eser, y lnda Kahire'de ta basmas olarak baslmtr, sayfadr. 16 Biz bu. eserin, A. V. Dil ve Tarih-Co rafya Fakltesi Ktphanesi Ismail Saib Blm, I. numarada kay tl olan ve ilim alemine henz tantlmam yazma niishas n kullanchk. 17 Kitabs-Siyer'in bu yazma nshas / y lnda istinsah edilmitir. Olduka kt bir Ma rib hatt ile yazlm olup varaktan ibarettir. Her sayfada 19 sat r vardr. Eser, Hz. Peygamber'in nesebi ile ba lamakta ve Siyer-i Nebi anlatldktan sonra halifeler, Muaviye ve di er Emevi hatifeleri, ibadi imamlar , Marib ibadi imamlar olaylarla birlikte bir tabakat havas iinde verilmektedir.
11 Ayrca bk.: GAL. II, ; SUPPL. II, 12 GAL. II, ; SUPPL. II, ; M. Bencheneb, emmhi, A., XI, 13 Bu kelime Marib'de "el-Varcelnr eklinde yazlr, fakat "el-Vargelni" olarak telaffuz edilir. 14 GAL., I, Ebu Zekeriy'n n Kinibu's-Sire'si, F. Masqueray tarafndan Chronique d'Abou Zakaria. Alger, " ad altnda Franszcaya evrilmi tir. Polonya Lwow yazmalar aras nda da gzel bir nshas vardr. Bk.: T. Lewicki, Une Chronique, REI, 59, n. 2. 15 T. Lewicki, Une Chronique, REI, 59; GAL. II, ; SUPPL. II, 16 Eser hakknda geni bilgi iin bk.: T. Lewicki, Une Chronique, REI, 17 Bu yazma nshadan beni haberdar eden Say n Prof. Muhammed b. Tvit et-Tanci'ye ve eseri tetkik hususunda byk kolaylk gsteren smail Saib Blm yneticilerine te ekkr ederim.

12

Olduka ge bir devrede ya am olmakla beraber enmalf'nin Siyer'i, Berradrnin eseri gibi Ibadiye tarihi iin ilgi ekici bilgileri ihtiva etmektedir. Semmahl ve Berradi gibi Ma rib'li ibadilerin bu eserleri yannda, iki de son devir Doulu hadi yazarnn eserine sahibiz. Bunlardan birincisi Selil b. Rezik ( / )'in asl Cambridgenu. ve Paris-nu. 'de bulunan el-Fethu'l - Mubin fi-Sireti's-Sadiit adli eseridir. 18 Bu eseri George Percy Badger arapa asl ndan History of the Imams and Saiyyids of Omn (London, ) ba l altnda Ingilizceye evirmi ve kendisi de Giri , Notlar ve sonuna da: A) Imamlarn urwanlar , B) Ibdiye ve C) Ali'nin ldrlmesi hakk nda zeyl eklemi tir. Kitap, zeylleri ile birlikte sayfad r. Biz eserin bu Ingilizceye yap lm tercmesinden faydaland k. Genel hatlariyle iddi bir eserdir ve / y lna kadarki Uman tarihini Ibadi gr ile ele alm tr. Kitapta yazar n lmnden sonraki olaylar Badger taraf ndan tamamlanm tr. il adiye'nin do u ksmna 'ait dier eser devrinin ileri gelen Ibacll alimi Eb Muhammed Abdullah b. Humeyyid b. Sellm es-Salimi ( / )'nin Tuhfctu'l-A'yn bi-Siret-i Ehl-i (Iman adl kitabdr. 19 Eser iki eilttir ve I. Cilt , II. Cilt de sayfad r; bir kitap halinde ylnda Kahire'de bas lmtr. Islam'dan nceki Uman hakknda ksa bir giri ten sonra, Umanblar n dinlerin nasil ve kimden aldklarn bildiren bir blm, Ibadiye'nin gr lerini zetleyen kasa bir blm takib etmekte ve sonra Uman ibcli Imamlarm n kronolojik tarihlerine geilmektedir. Olduka zengin ve faydal bilgiler ihtiva eden kitap Uman Ibcliye tarihi iin nemli olmakla beraber, kaynaklar n gstermedi i iin de deerini olduka kaybetmektedir. Ihadiye'ye ait elimizde bulunan tarih kitaplar nn sonuncusu asr mzda propaganda iin Ebt'r-Rebi Sleyman el-Bar -ini tarafndan yazlaa "Muhtasaru adl kk kitaptr. Sleyman el-Bittn, XX. as rda yeni bir Ibadi devleti kurma faaliyetine girien ve ylnda Me rtiyet'in ilan zerine Osmanl mpa atorlau "Meclis-i Meblsan'na Cebel-i Nefse liv am" olarak a rlan ve Birinci Dnya Sava sonunda ylna kadar devam eden
18 SU PPL. II, , 19 SU PPL. II, ; Zirikli, Aldm, IV,

13

el-Cumburiyetu't-Trablusiyye" adiyle bir devlet kuran ve bu arada Kahire'de at bir matbaada ibacliye'nin , eserlerini basan hareketli bir din ad r.2 Onun 81 sayfal k bu kk eseri 1 y lnda Tunus'ta baslmtr Hz. Peygamber'den itibaren slam tarihini , ilk drt halifeyi, Abdiilmelik b. Mervan'a kadar Emevi halifelerini, tim ibad ve dier ibadiye imamlar n , Marib Ibadiyesini, do u blgeleri badiye tarihesini ve badiye'nin nemli gr lerini son derece ksa bir ekilde anlatmakta ve kendine d en propaganda grevini yerine getirmektedir. Buraya kadar adlar n ve ksaca zelliklerini belirtti imiz badiye tarihleri ile Ehl-i Snnet yazarlar n n tarihleri alas nda, bilhassa ITz. Osman ve onu takib eden zamanlar n olaylarn n 'aklanmas bak nundan byk farkl lklar bulunmaktad r. Bunlar n da mezhep tarafgirliinden ileri geldii aktr; ama bu eserler, %adi davnn larmn sebeplerini ve onlarn psikolojik ve fikri yap larn kavramak iin, ara tr cya yeterli k tutmaktadr. Bugne kadar yeterince ayd nla kavu turulmam ibadiye'nin grleri hakknda aratunam zda kullandmz iki eser, olduka nemli grnmektedir; nk bugne kadar ibadiye'nin gr leri hakkndaki btn bilgilerimiz, Ehl-i Snnet'in bu konuda verdi i bilgilere inhisar ediyordu. Bugn kulland !~ iki eser ve bir k sm yazma nshalar, bir ksm da baslm durumda olan ve fakat bir tak m funduszeue.infor sebebiyle temin edemedi imiz dier Ibadiye itikadna ait kitaplarla, grlerinin ilerde daha da ayd nlanaca kanaatindeyiz. Bu konuda ara t rmalarda bulunacaklara bir kolayl k almak zere, hi deilse baslm ibadiye eserlerinden itikada dair olanlar n n bir listesini, bu blmn sonuna koyaca z Kullan d m z tbadiye itikadna ait eserlerden biri olduka erken devirlerde yaz lmtr. Bu, Eb Ya'kb Ysuf b. Ibrahim el-Vargelni (Vargla. )'nin li-Mii's-Sebil bili-Tahkiki Mizhebi'l-Hakk bi'l-Burldn ve 's-S dk adndaki ciltlik eseridir. 23
20 Sleyman el-Baruni hakk nda geni bilgi iin bk.: Ebl-Klism el-Bfrni, Hayata Suleyman i t el-Brnt, Kahire, / 21 Bu eserin varlndan bizi haberdar eden ve tetkik iin veren Do. Dr. smail Cerrah* lu'na teekkr ederim. 22 Yazma nshalar hakk nda bk.: Berrtdi, Cevhir, vd.; A. de C. Motylinski, Bibliographie du Mzab, 23 SUPPL. I, ; Zirikli, Alm, IX,

14

Asit British Museum, Or. numarda bulunan bu eser, Kal1re'de ylnda Bariiniye matbaas nda ta basmas olarak bas lmt r. i cildi bir arada bas lan bu eserin I. Cildi 72, II. Cildi , III. Cildi de sayfadr. Ksaca Kit(ibu'd-Deril ve '1-Burhi denilen bu eserin birinci cildinde, n klasik Milel ve Nihal kitaplar tarznda ihtilaflardan bahsedilmekte ve Islam mmeti vldkten sonra, Marika denilen Havaric ve Ehl-i Snnet de dahil di er frkalarm durumlar -ve grleri ele almmaktadr. kinci ciltte de, "birinci ciltte belirtti imiz Hak Mezhebin (Ibadiye) gr leri ve ih dallar teyid edilecektir" dendikten sonra islam ve iman n zellikleri ve dier esaslar inceleninektedir. ne cilt, Kitabu'r-Resail bal alt nda muhtelif yerlere yaz lm rislelerle, frkanm gr leri ele al narak, bir bakma birinci ve ikinci eiltlerdeki bilgiler tekrarlanmaktadr. Mevcut durumu ile Kittbu'd-Delll ve '1-Burtalin, ibadiye itikad iin ok nemli bir kaynak durumundad r. Dier eserimizde de Uma rl bir ibadi limi olan Eha Said Muhamned b. Said el-Ezdi el-Kalhtrnin el-Ke f ve'l-Beyan adl eseridir. Bu eser, British Museum, L. Or. numarada kay tldr. Ya ar Kutluay, Charles Rieu'nun tamam cilt oldu u anla lan eserin elde mev cut ikinci ve nc kitaplar n tanttn ve Cumeyyil b. Ha nis esSa'd tarafndan hazrlanan ve / y l ndan itibaren bas funduszeue.info balanan ve on cildi kan bir ibadi fkh kitab Kmetsu' -eria adl eserin24 VIII. cilt sayfas nda eserin yazar nn knyesinin yukar daki ekilde verildi ini nakletmektedir. 25 Kutluay, ya ad devri kesin olarak bil nediimiz Kalhtrnin,

KCmists (VIII, )'taki s raya baklarak VII. veya VIII

15

Tekel" varaa (4) numara kondu u iin gerek M. Kafafi 28 , gerek Kutluay29 British Museum'un yapt yanls devam ettirmi ler ve bylece eseri () olmas gerekirken () varak olarak gstermi lerdir.

el-Ksf ve '1 - BeyCn'm ikinci cildi, klasik tarihler gibi Kudretin zhar , arn ve dierlerini!' yarat lmas ile balamakta ve bir peygamberler tarihi verdikten sonra Hz. Peygamber, Hlefyi Ra idin ve Emevi halifelerinin bir ksmn iine almaktadr. nc cilt ise, tam bir Milel ve Nihaldir. XXV. Bab'dan itibaren ba layan bu ciltte dinler ve Islam frkalan anlat lmakta ve son ksmda (v. vd.) kendilerinin gr leri bir ilmihal havas iinde verilmektedir. Kendi gr leri ayn zamanda, dier frkalarn gr lerini ortaya koyarken de verilmektedir. Genel hviyeti ile kitap, Mezhep er tarihi ynnden ok ilgi ekici ve de erli bilgileri ihtiva etmektedir.
Ibacliye'rlin tarih ve itikadma ait, ar t rmamzda kulland mz eserler hakkndaki bu ksa szlerimizden sonra, birka cmle ile de olsa Ibadiye zerinde yap lan aratrmalardan sz etmemiz gereklidir. Mnhasran ibadiye hakknda yaplan tek al ma Ali Yahya Muammer'e aittir. Onun el-lbediyye fi-Mevkibi't-Tiirih genel bal altnda yaynlad eseri eilttir. Bu ciltlerin ba hklar yledir: 1) Ne 'etu'lMezhebi'l-Ibiidi, Kahire , s.; 2) el-Ilddiyye fi-Libya. Bu cilt iki kitaptr. Birincisi , ikincisi de sayfechr; 3) el-ibddiyye Beyrut , s. Tamam cilt, drt kitaptan ibaret bu eser, ibadiye hakk nda pek ok rivyetleri ihtiva etmekle beraber, tamamen ara trma teknik ve anlayndan uzak bir tarzda kaleme al nmtr. Berrcli (IX / XV) ve emmahi' ( / ) gibi bilinen %adi yazarlar ndan istifade edilerek yazlm , bilgiler nakledilirken at flarda bulunulmamtr. Eser, bu du rumuyla halka ibadiye hakk nda geni bilgi vermek amac n 'esas alm gibi grnmektedir. Bu eser dnda tbadiye hakkndaki almalar makalelerden teye gememektedir. Bu makalelerin byk o unluu Ibadiyenin eserlerinin tantlmas ve Ibadiye hakkndaki kubak bilgileri ihtiva etmektedir; ama bunlar aras nda bizim dikkatimizi eken bir-iki makaleden bahsetmek, konunun tamamlanmas iin uygun olacakt r. Bunlardan ilki T. Lewicki tarafndan Isliim Ansiklopedisi'nin yeni Avrupa basksna yazlar "al-Ibchyya" maddesidir. 30 Lewicki burada,
28 Ayn makale, 32 vd. 29 Il dfiere Ait Baz Metinler, vd. 30 Encyclopedie de L'Islam (Nouvelle Edition), Leiden , Tome, III, pp.

16

Polonya Lwow niversitesindeki Z. Smogorzewski kolleksiyonunda bulunan Ibdi: yazmalarndan, ayrca bizim, byk ekseriyeti ok yllar nce ta basmas olarak baslm ve bugn temini her bakmdan g olduu iin gremediimiz birok eserden faydalanmak suretiyle olduka iyi bir bdiye tarihesi yazm tr. Kulland kaynaklar zengin olmakla beraber o da esas olarak Berrdi ve enml t'ye dayanmtr. Fakat Lewicki'nin Ansiklopedideki maddesinin itikadla ilgili k sm , tarihi blme gre ok zay ftr. T. Lewicki'nin bundan daha nce yaynlanm bir makalesi daha vardr: "Les Subdivisions de l'Ibdiyya". ibdiye frkasmn kollar hakkndaki bu aratrma da kaynaklar bakmndan olduka de erlidir, fakat makalede zerinde tart labilecek bir takm noktalar vardr. Ibdiye ve gr leri hakkndaki bir di er alma da "The Ibad hites" bal altnda Percy Smith tarafndan yaplmtr Genel olarak yakn devirlerin. bdi anlaym ileyen ve ksmen de ilk devirler hayat zerinde duran faydal bir almadr. Derinli ine bir aratrmadan ziyade, genel bilgi verme amac ndadr. Ihdiye'nin kaynaklar ve almalar hakkndaki bu ksa notlardan sonra, ibdiye'nin bas lm eserlerinin listesini verelim. badiye'nin Balm Tarihi ve itikadi Eserlerine Ait Bir Bil liyorafya Denemesi (Yazarlarn Yaadklar Devre Gre): 1. Eb. Yakb Ysuf b. brahim el-Vargelnt ( / ). Kitdbu'd-Delil li-Ehli'l-Ukt l li-Tahkik-i Mezhebi'l-Hakk bi'l-Burhe n ve ' s-S dk, I-III, Kahire (Ta bsm.). 2 . Eb Thir smail b. Ms el-Ceytll ( / ):

a) Kitaba Kanatiri'l-Hayrt t,lIll, Kahire (Ta bsm.). b) Kaviiidi'l-islem, Kahire, (Ta bsm.).
3 . Ebl-Fail Ebal-Kasm b. brahim el-Berrdl (IX / XV), Kiteibu'l-Cevahiri'l-Muntek(a, Kahire (Ta bsm.). 4. EM-l-Abbas Ahmed b. EM Osman Sald b. Abdilvhid e -enarahi. ( / ):

a) KitCbu's-Siyer, Kahire (Ta bsm). b) Kitabu'l- zeih, I-IV, Kahire (Ta bsm.).
31 Stvdia Islamica, Paris , pp. 32 The Moslem World, XII (), pp.

17

5. mer b. Ramazan et-Tula -d ( [ ): a) Cebel Neflse badl alimierinden Amir b. Ali e -Semmahi (VIII / XIV)'nin Usillu'd-Diyanen'run Serhi- erh-u Usilli'd-Diyanett, Kahire (Ta bsm.). b) Eb Hafs mer b. Cami el-Ibadi (IX / XV)'nin "Aktde"sinin erhi: erhu'l-Akide, Kahire 6. Abdulazlz b. Ibrahim el-irgent ( / ), Kitbu'n-Nil, III, Kahire (Ta bsm.). Kitap fkh kitab dr. Yaln z II, Cilt itikadi meselelerden bahseder. 7. Abdullah b. Yahya el-Barn ( / ):

a) el-Ezhru'r-Riydiyye fi-Ein met-i ve Multlki'l-Ibdiyye, Yalnz II. Cildi baslmtr, Kahire (?). b)
Kahire 8. Muhammed b. Ysuf Itfyyi el-Mzabl el-Ma ribi ( / ):

ve'l-Mubtedin

Eimmeti'd-Din,

a) Risle fi-Badi't-Tevarih Ehl-i Vadi Mulb, Cezyir (Kahire

b) erhu Altdetu't-Tevhid, Kahire

a) Tuhfetu'l-A'yein bi-Sireti Ehl-i Umn, III, Kahire , Eb

b) Kitabu'l-Luma' el-Murd ya, Kahire saru

18

GIRI 1. Mezheplerin Do uuna Tesir Eden Itiktdi ve Siyasi Sebepler: a) tikealf, Sebepler Aratrmamza konu olan ibadiye'nin do uunu ve gr lerini belirtmeden nce, bu devreye kadar geen zaman iinde mezheplerin doular na tesir eden itikadi ve siyasi olaylar ksa da olsa gzden geirmekte, tezimizin a khkla ortaya konabilmesi iin fayda gryoruz. Hz. Muhammed, peygamberlik grevine ba lad sralarda Araplar arasnda e itli dinler ve fikirler yay lm bulunuyordu. 1 Araplarn bir ksm Yahudi, bir ksm Hristiyan, ekseriyeti de Putperest 2 idi ve Putperestli in hakim merkezi de Mekke ehri idi. Dier dinlere mensup olanlarn ise saylar ok azd3 ve Arap Yar madasnn muhtelif blgelerinde, Yemen'de, Necran'da ve Medine 'de yerle mi durumdalard Putperestliklerine ra men, putlarm stnde her eye kaadir bir Tanr'nn varln da kabul eden bu Araplar n, bu inanca Yahudi veya Hristiyan dinlerinin tesiriyle sahip olduklarn sylemek mmkn deildir. 5 Onlar bu inanc , stn bir kudretin, varl inancn brahim ve
1 isliim'dan nce ve slm'n zuhuru esnasnda Arap Yarmadasndaki dini hayat hakknda geni bilgi iin bk.: Ibn Hiam, es Siretu'n Nebeviyye, I (Trk. trc. N. a atay- . Hasan, Hz. Muhammed'in Hayat . C. I); Dineveri el-Ahbaru't-T val ; Taberi, Tarih, I; Corci Zeydan, elArab Kable'l- slam; Philippe Hitti, Tarihu'l-Arab, I; Cevad Ali, Tarihu'l Arab Kable'l-Islam; M. Mebrk Nf4 Asr ma kable'l Islam; . Wolfenson, Tarihul Yehadfi Bitoldi'l Arab; Ahmed Emin, Fecru'l-slam; Hasan brahim Hasan, Dirihu'l-Islam, I; M. Hamidullah, Islam Peygamberi, I; Ne 'et aatay, Islam ncesi Arap Tarihi ve Cahiliye a ; M. zzet Derveze, Asru'nNebiyyve Bi'etuhu Kable'l-Bi'set ; Tarihu Hadramevt, I; A, Arabistan maddesi. 2 Ali Mustafa el-Gurbl Tarihu'l Fraki'l Islamiyye, 8. Ayrca Putperestlerin putlar iin bk.: Ibnu'l-Kelbi, Patlar Kitab , ev. Beyza D ngen, Ankara ; J. Wellhausen, Islam' n En Eski Tarihine Giri , ev. Fikret I ltan, Istanbul 3 Gurfibi, Tarih, 8. Makdisi, Cahiliye Araplar ndan bahsederken "onlar Mazdekiler, Medsiler, Yahudiler, Nasrniler, Putperestler ve Zantdkatun" mevcudiyetini kaydeder: ve't Taril , IV, 31 vd. 4 Ne'et aatay- brahim ubuku, Islam Mezhepleri Tarihi, I, 1. 5 C. Brockelmann, Islam Milletleri ve Devletleri Tarihi, ev. Ne'et aatay, Ank. , s.
, -

19

smail peygamberlerin devirlerinde tan mlard.6 Ama ne var ki Cahiliye devrinde Araplar, nazari olarak Allah' n varln kabul ederken, kendilerine Allah'tan daha yak n saydklar putlara tap naktan da geri kalmyorlar ve onlardan her eyi umuyorlard.7 te bylesine kark ve tezatlarla dolu itikadi anlay n hkm srd bir zamanda, Mildi yllarnda, ilk vahye mazhar olarak rislet vazifesine ba layan Hz. Muhammed, Cahiliye devrinin inan sistemini temelinden sarst ve ykt. islmiyetin Allah fikri, tevkid prensibi etrafnda "O Allah bir tek'tir. Allah, do urmam dogurulmam olan, hibir ekilde dengi bulunmayan, her eyden Mstagni ve herey O'na muhta oland r"8 eklinde ereveleniyordu. Allah anlaym bu ekilde ikme etmeye memur olan Hz. Muhammed'in dine daveti de balangta u esas zerinde toplanyordu:9 1. O, Allah'n Resliidr; btn insanlar hak yola ulatrmak zere grevlendirilmitir. 2. Araplar aras ndaki puta tapma alkanl kaldrlmtr; putlar Allah olamaz. Artk her trl ibdet, ancak ihlas funduszeue.info tavsif olunan Allah'a yap lacak ve ancak O'ndan yard m umulacaktr. 10 3. Bu dnya hayatndan sonra ba layacak ebedi bir hayat vard r. Herkes ldkten sonra diriltilecek -N, e dnyadaki hareketlerinin hesab kendisinden sorulacaktr. Ameli iyi olanlar mkafatland rlacak, kt olanlar ise cezaya arpt rlacaklardr. Oysa Araplar, uhrevi hayatla yeniden dirili e inanmadklar iin, bunu inkar ediyorlar ve Kur'an- Kerim'e akseden sorular nda yle diyorlard : "iiriimii kemikleri kim yarataeak?" 11 ; "Bayat ancak bu danyldakinden ibarettir; biz tekrar dirileeek de iliz, dediler." 12
6 Ne'et aatay, islam ncesi Arap Tarihi, 83 vd.; Muhammed el-Hudari Beg, MuhadaI. 7 Cahiliye Araplarnn putlar de erlendirileri ve onlardan umduklar eyler hakkmda bk.: Ibnu'l-Kelbi, Putlar Kitab, e. yer.; Hseyin Atay, Kur'an'a gre man Esaslar, 35 vd.;

rtitu'

Kemal I k, Mutezile'nin Douu ve Keliimi Gr leri, 9. 8 CXII, Ayetlerin mealleri "Hseyin Atay-Ya ar Kutluay, Kur'dn- Kerim ve Trke Anlam (Melli), IIII, Ankara "den verilmi tir. 9 Gurabi, Ttirih, 8 vd. 10 Kur'an'da bu iki esasa i aretle "Ancak Sana kutluk eder ve yaln z Senden yardm dileriz"

(Fis tiha : I, 4) ve "Ey Muhammed! Onlara syle: "Ben de ancak sizin gibi bir insan m. Bana, tanrnz n tek bir Tanr olduu vahyolunuyor. Art k O'na ynelin, O'ndan balanma diley in ; vay ortak ko anlara! "(Fussilet: XLI, 6) buyurulmaktadr.
11 Yasin: XXXVI, 12 En'am: VI, Ayrca lira: XVII, 49, 98; Safft: XXXVII, 16; Yakut: LVI, 47gibi Silrelerde Cahiliye Araplarm n bu iddialarmdan sz edilir.

20

Hz. Peygamber'in on yil mddetle Mekke'de bu esaslar erevesinde devam eden daveti, Medine'ye funduszeue.info ,() sonra da ayn ekilde devam etti ve slmiyet silr'atle yayld Cahiliye Araplarmda pek ok grlen kabile asabiyeti, aslet, rk ve cins fark gibi ayrhklara yer tan mayan, Allah huzurunda herkesin eitlii esasn vaz'eden slmiyetin, Cahiliye Araplarna yeni ve tuhaf grnen hususlarmdan biri de, Kur'an- Kerim'in srarla "tefekkr" emretmesi idi. Art k insanlar dnmeyi esas alacaklar ve "o gne kadar inandklar batl inanlar, khinleri, fal oklarn, vcuttan cin ve kt ruh karmalar" 14 bu akarak akllarn kullanacaklard . slam dinine gre akl shibi her insan n, kainat olaylarn , yaratlm ve hereyi dnmesi emredilir. 15 slmiyetin Kur'an- Kerim'de ifadesini bulan yeni d nme tarz, iman esaslar ve hayat nizam , Araplarn cemiyet hayat n kknden deitirmekle kalmyor, onlarn fikir ve davran serbestisi iinde mstakil birer ahsiyet olmalarn istihdaf ediyordu. Fikir ve vicdan hrriyetinin hkim oldu u bir evrede, iman ve hayat meseleleri ile ilgili bir tak m gr lerin, fikirlerin ve hatt miina ka alarm ortaya kmas tabiidir. te slmiyetin ilk gnlerinden itibaren ortaya at lan e itli sorular, Kur'an- Kerim'in altnda, bizzat Hz. Peygamber tarafndan ce%apland rlmtr. Zaten mslmanlarn renmek istedikleri, anlamakta glk ektikleri meseleleri Peygambere sormalar gerekti i Kur'an'da a ka belirtilmitir: " Eer bir eyde eki irseniz, Allah'a ve hiret gnne inanm sanz- onun halini Allah'a ve peygambere Inrakm" 16 Kur'an- Kerim'in tetkikinden anlad mza gre on kadar mesele do rudan do ruya H7. Peygambere sorulmu ve cevaplar verilmi tir. 17 Bu sorularm ekseriyeti Mslmanlar n gnlk hayatlar ile ilgili ameli meseleler olmakla beraber, bir k sm da baka din mensuplarnn veya onlarn tevik ettii kimselerin sorduklar sorulardr.
13 Islm'm yay l hakkmda geni bilgi iin bk.: T.W. Arnold, ntiar- slm Trihi ev. M. Halil Halid, ist. ; Hasan I. Hasan, Tarih, I, vd. 14 Ya ar Kutluay, islmiyyette tilaidi Mezheplerin Douu, Ank. , 15 Kur'an'da "tefekkr " ve "akktmek" ile ilgili emir ve rnekler pek oktur: A'rf: VII, ; Rm: XXX, 8; mran: III, ; Y/ms: X, 24; Nahl: XVI, 11, 12, 44, 69; Bakara: II: 44, 73, 76, , , , , ve e . sre. 16 Nis: IV, 17 Bu meseleler hakk nda bk.: Bakara: II, , , , ; A'raf: VII, ; Enfl *V1II, 1; Isr: XVII, 85; Kehf: XVIII, 9.

21

Yine Kur'an- Kerim ve hadislerin ifadesinden, Hz. Peygamber zamannda muh k em ve mt e bih yetler konusunda da bir tak m tartmalarn cereyan etti i anlalmaktadr. Muhkem yetler kesin anlaml, deiik funduszeue.info ekilemeyen yetlerdir. Mte bihler ise, eitli ekillerde anlalabilen, anlaya gre de ien yetlerdir. Kur'anf n bu konudaki gr udur: "Sana Kitab' indiren O'dur. Onda Kitab' n temeli olan kesin anlaml ayetler vard r, dierleri ise e itli anlamldrlar. Kalplerinde erilik olan kimseler, srf fitne karmak, kendilerine gre yorumlamak iin onlarn eitli anlaml olanlarma uyarlar. Oysa onlar n yorumunu ancak Allah bilir Filmde derinle mi olanlar ise: Biz ona inandk, hepsi Rabbimizin katndandr' derler." 19 Bu ayet hakknda Hz. ii e'den rivyet edilen bir hadiste Hz. Peygamber'in mte bih yetlere uyanlardan saknlmasn emretti i belirtilmektedir rildere gre sak nlacak kimseler Havric, Mutezile, Cehmiye gibi frkalarn mensuplandr Fakat iin gerek yn gerek Hz. Peygamber, gerek Hlefyi R idin devrinde bu konuda ayrilmalara yol aacak fikir ve gr lerin ileri srillmedii; bu yetler zerinde sadece tefsir bak mndan durulduu ve "te bih" veya "tecsim" gibi iddialarn ortaya atlmaddr. Maamafih gerek Kur'an- Kerim'deki mte bililer, gerek hadislerde rastlan. lan mtebihe mtemyil ifadeler, daha sonralar Mslmanlar olduka megul etmitir ilavric'in do uuna kadarki devrede zerinde herhangi iimull bir tartma cereyan etmemekle beraber, Hiilefyi R idin devrinden sonra nemli tartmalara konu olan bir mesele de "kader" konusudur.
18 Bu ayetin tefsiri ihtillifldr. Bazlar bu ayette geen "ve'r-Rasihn" ibaresini bir nceki kelimeye yani "illallah" ibaresindeki Allah'a ba lamak suretiyle "onlar n yorumunu ancak Allah ve filmde derinle mi olanlar bilir" eklinde mana vermi lerdir. Bu tefsir ekline gre, mtebihlerin te'vil edilmesi, yorumlanmas caizdir. Dier bazlar ise ayeti metinde verilmi ekliyle anlarlar ve bylece her trl te'vil ve yorumdan kanurlar. Ancak Kur'an' n tamam inzal olunmadan te'vile gitmek yasaklanm olduu iin, inzal bitip Kur'an tamamland ktan sonra mteabihleri te'vil etmekten ka nmak do ru deildir; bu hereyden nce Kur'an' n ta'lim metoduna ayku bir davran olur. Dier taraftan bu ayet asl nda, Hz. Peygamber'e gelen Necran H ristiyanlarmdan bir grupun Hz. Isa'nn ahsi hakknda yaptklar bir konumada "Siz Isa Allah'n Kelimi'dir diyorsunuz, bu bize yeter" diyerek muglataya sapmalar zerine nazl olmutur. bk.: Kad Beydavi, Envu'ru't Tenzil, I, ; Neysabari, Esluib, 53 vd. 19 AM mran: III, 7. 20 Hadisin metni udur: "Residullah (SA) bana: "Ey ki e ! Kur'an'n yalnz mte abihlerine uyanlar grdnde -ki Allah onlar Kur'an'da anntr- onlardan sakn' buyurdu." Bk.: Ayni, Umdetu'l Kari, VIII, . 21 Ayni, Umdetu'l Kiiri, VIII, ; Zebidi, Tecrid, ev. Kamil Miras, XI, 76 vd. 22 Mtebih hadislerle ilgili hususlar iin bk.: Ibn Kuteybe, Te'vilu Muhtelifi'l Hadis, Msr
-

22

Hz. Peygamber kader konusunda ta tmaya giripnek bir yana, zerinde konuulmasn bile yasaklamtr. Nitekim Tirmizi ( / )'nin Ebl Hureyre'den nakletti i bir hadste yle denilmektedir: "Biz kader konusunda tart yorduk. Peygamber (SA) yan mza geldi; bizi bu halde grnce fkesinden yz nar gibi kzararak:' Ben size bunu emretmek iin mi gnderildim? Sizden ncekiler de bu eki meler yznden yok oldular. Byle mnaka alar yapmaktan sizi kat'iyetle menederim' buyurdu."23 Bu yasak zerine bu konuda herhangi bir tart maya girmeyen Mslmanlardan bir grup, Hz. Peygamber'in vefatlanndan sonra gerek halife seiminde gerek Mslmanlar aras nda cereyan eden sava larda, taraflar hakk .daki Islam'n hkm, dorunun hangi tarafta olduu ve len ve ldrenlerin durumu, dolay siyle ortaya kan adktsizlik gibi hususlarda, ta ba tanberi bir kenara ekilerek tarafs z kalmay tercih etmi tir. 0 zaman "Mutezile" ad n alan bu grupta Hz. 0mer'in olu Abdullah gibi ileri gelen sahabeler de bulunmakta idi. Bunlarn tarafs z kahna ramen "kader" konusu Islam fikir tarihinde olduka byk bir yer tutar ve bilhassa Havaric'ten sonra ortaya kan itikadl mezheplerin nemle zerinde durduklar ve ok sert ayrntlarla deiik kanaatlere srklendikleri bir konudur 2 4 Buraya kadar bir zet halinde a klamaya altmz itikadl, ihtilaflar, biztihi Islam dininin bnyesinden, Kur'an- Kerim'in kendisinden doan "dahili" adn verebilece imiz ihtilaflardr. Bu yoldaki tartmalara, bir bakma Kur'an- Kerim'in slillu ve metodu sebep olmutur denilebilir. Kur'an- Kerim'in iman esaslar n savunurken takib etti i umumi metodu ve dayan.d prensipleri, teferruata giri meksizin ortaya koyarsak, bu hususu daha iyi tesbit edebiliriz. Bir kere Islam dninin ilk hedefi, kendi grne gre bir ahlak kurmak25 ve funduszeue.info hidyete kavu turmaktr. Bunun gerekle ebilmesi iin dorudan do ruya hidayeti esas alan veya bidyete vesile olmak zere konulmu hkmlerin insanlar n zihirderine ve kalplerine yerle tirilmesi gerektir. Bu yolu temin iin Kur'n' n kulland ilk usul telkin yoludur. Telkin, ancak ak l sahibi olan insanda mkes bulur. Bu sebepten Kur'an-1 Kerim'in yegane vazgeemedi i unsur, daha nce belirtti23 Sunen,II, 24 Burada tafsillitma girimediimiz kader konusundaki tartmalar ve kaderin KurIn ve hadislerdeki durumu hakknda bk.: Hseyin Atay, Kur'an'a Gre man Esaslar:, 89 vd.; Yaar Kutluay, sldmiyyette tikiidi Mezheplerin Do uu, 18 vd. 25 Atay, Kur'an'a Gre..,

23

imiz gibi, "d nmek", "tefekkr etmek", "akletmek" eklinde ifade edilen "akil"dr. Kur'an'a gre akl, bakemdir ve hidyet ls olarak doruyu eriden ayrmak zere bavurulan esasl bir prensiptir. Arap dilinde maddi sahada, "hayvan balamak" demek olan ve bundan insan zararl hareketlerden yasaklamak anlam n ifade eden akl, manevi alanda "bilmek, anlamak, uurlu olmak" funduszeue.infona gelir. isim olarak da kalp ve gnl mnalanna gelir. 26 Buna gre shibini olur-olmaz eylerden, zararl davran ve dncelerden alakoyan akl n, insan daki sorumluluk derecesi de kendili inden belli olmaktadr. te Kur'an, insanlara akllarn kullanmalarn enrederken ve onlar vahyin ilk yeti "Oku!"27 ile dima bilmeye, renmeye ve hereyi tanmaya sevkederken onlar n doruyu eriden, hakk btldan ayrp doru yolu, hidyet yolunu semelerirde gerekli olan anlamak, d nmek ve muhakeme etmenin 17urnunu da ortaya koymu olmaktadr. Bir yanda Kur'an- Kerim'in her eyi "Oku" emri, dier yanda da akl shibi her varln okumak, renmek ve d nmek mecburiyeti, insann omuzlarna kat'i birer sorumluluk olarak yklenmi bulunduuna gre, her Mslmann Kur'an- Kerim yetlerini kendi anlay ve idrakine uygun bir tarzda aklamas yadrganmamandr. Balangtan itibaren kendi renme, anlama ve akletme tecessslerini tatmin iin ba layan Kur'an zerindeki bu tart malar, bilhassa iman, hiret, kader gibi mcerred konularda daha iddetli seyir takibetmi tir. Bu sebepten Kur'an- Kerim.'in bnyesinden, shbu ve metodundan kan bu ayrlklar', samimi Mslmanlarn renme arzular nn tabii bir sonucu olarak mtalea etmemiz gerekli gibi grnmektedir. Ancak hemen unu da ekleyelim ki, itikdi konularda Kur'an' n metodundan ktn sylediimiz bu ihtilflarda, taraflar kendi gr lerini savunmak iin ya tek tarafl hareket etmi ler ya da delilleri yeteri kadar kullanmam, olduklarndan, ayr istikametlere ynelmi lerdir. Oysa do ru yolu bulabilmek iin, delillerin btiiniinn ele al nmas ve Kur'an- Kerinfin gsterdi i ynden saplmamas arttr. Maamafih daha nce szn etti imiz Hz. Peygamber'in yolu demek olan "Allah'n varln ve birliini, O'nun peygamberlerini ve dolay siyle Kitablarn
26 bn Manzr, Liseinu'l Arab, XI, Akl kelimesinin kullands , Kur'an'da kalbin ou kere akl anlamnda kullamld hakknda bk.: Gazzali, hy, III, ; iln Haldn, ifa, 18, 19, 27 Alak: XCVI, 1.
-

24

ve iindekileri ve ahiret gnn kabul ve ta s dik eden" herkes ve her fl ka Islam emberi iindedir. Bu esaslara inanan f rkalarn deiik ynlerdeki fikir ve kanaatleri, Kur'an hiikmlerini inkar etmedikleri mddete, Kur'an Arap diliyle indirildi i iin bu dilin btn zelliklerini bilerek anlama yoluna gitmek ve biztihi Islam dinine ve yneldi i gayeye ba , l olmak artiyle te'vil esas na dayal tesfsir al malar olarak kabul edilir. Buraya I adar itikadi ihtilaflar n knda, Islam'n bnyesinden olan "dahili" dini sebepleri ve tezhrlerini gstermeye al tk. Bir de bunlarn dnda islmiyetteki itikadi ihtilaflar n do uuna tesir etmi olan "harici" tesirler, yabanc din ve kltrlerin de tesiri oldu una; ilk dev irlerde kan ia ile bundan sonra do an itikadi mezheplerde az veya ok izleri bulunan yabanc szmalarna i aret etmek gerektir. Ancak ara trmamza konu olan ibadiye'nin bu tesirlerin k zmasndan nce ve uzak oldu unu gz nnde tutarak, bu konuda Aafsilata giri miyoruz b) Din Anlaytan Doan Sebepler ve Bunlar n Beeri Tezahiirleri (Siyasi Sebepler):

Hz. Peygamber zamannda. Mslmanlar aras nda mezheplerin do uunu sonulandracak ihtilaflarn varl ndan kolay kolay sz edi lemez. O devir, Kitb ve Snnet'in, Hz. Peygamber'in dirayeti ile ikame edildi i, "gecesi gndze benzeyen bembeyaz , nurlu ufuklarn "29 hakim oldu u bir devirdir.
Ama buna ra men Hz. Peygamber'in, hastal sras nda ortaya kan ve ilk anda basit gibi grnmesine ra men, sonralar Mslmanlar arasnda byk ihtilaflara sebebiyet vererek e itli mezheplerin, vcut bulmasma esas te kil etmi baz hadiseler vardr. Konuyu a ka ortaya koyabilmek iin, bunlarn en nemlilerine k saca dokunman n faydal olaca kanaatindeyiz. 1. Ibn, Abba.s'tan rivayet edilen bir hadise gre, Hz. Peygamber hastal iddetlendi i zaman, yannda bulunan, ashabma: "Bana bir kalem ve ka t getirin, size bir kitap (vasiyet) yazd raym ki, benden
'uslarndaki tesirleri hakknda bk:. 28 Yabanc din ve kltrlerin itikdi mezheplerin do A.S. Tritton, Muslim Theology, London ; T.J. de Boer, Islam'da Felsefe Tarihi, ev. Y. Kutluay, Ank. ; C. Brockelmann, Islam Milletleri; W. Thomson, Kharijitism and the Khrijites; Ahmed Emin, Duhal Islam, 1, Kahire / ; De Lacy O'Leary, Islam Dncesi ve Tarihteki Yeri, ev. B. Yurdayd n-Y. Kutluay, Ank. ; Y. Kutluay, Islmiyette Itikadi Mezheplerin Douu; Kemal I k, Mutezilenin Do uu. Ank. 29 Muhammed Ebil Zehra, Islam'da Siyasi ve Itikadi Mezhepler,
-

25

sonra ihtilafa, sap kla dmeyesiniz' demitir Bunun zerine orada bulunan Mslmanlar aras nda ihtilflar ba gsterdi. Onlardan bir ksm onun bu son emrini!' yerine getirilmesinde srar ederken, di er bir ksm da Hz. Peygamber'in bu szlerinin geirmekte oldu u hastaln iddetinden do an ate in tesiriyle sylermi olabileceini, esasen kendilerine Allah'n Kitab' ve peygamberin Siinneti'nin yetece ini sylyordu. 31 Ayni habere gre bu eki meler zerine Hz. Peygamber'in onlara: "Yanmdan uzaklan , benim yar mda tart mak olmaz"32 dedii ve daha sonra da kendilerine Arap Yar madasnda hibir gayri mslimin oturmas na izin verilmemesi ve muhtelif kabileler tarafndan gnderilen elilerin kendi zamannda oldu u gibi hrmetle, nezaketle kar lanmalar ile iinesii iin de ravisi tarafndan unutulmu veya kastl olarak zikredilmemi vasiyette bulundu u funduszeue.infor. 33 Bu rivyetlerin daha sonralar Ehl-i Snnet ile ia arasnda byk bir ihtilaf konusu oldu u bilinmektedir. Sia'ya gre, Hz. Peygamber bu vasiyetini yazabilseydi, Ali b. Eb Talib'in kendisine halef oldu unu bildirecekti. Ehl-i Snnet, Hz. mer'in gr n takiben Kur'an- tamamlanmasiyle yaz lacak bir eyin kalmadn , ayrca " Bugn size dininizi tamamladun"3 4 yetinin buna a k bir delil oldu unu savunnu lardr. Sia'nn bu konudaki iddialarnm geersiz oldu u hususu Havaric tarafndan da srarla zerinde durulan bir konudur. Ilerde geni e grlece i gibi Haaric, hilfette "vasiyet "sistemini iddetle reddeder. 35 Kaynaklar Hz. Peygamber'in vefatlar n takiben do an ibtilafIarda "Krtas" olayndan sonra tYsam.e'nin. 36 Suriye seferine kacak orduya Hz. Peygamber tarafnda kumandan tayin edili ini37 ; 11 / y 30 Buhrl, Salah, VII, 9; Muslim, Salah, ,; Belzuri, Ensb, 1, b; Taberi, Tarih, I, ; bn erhu Nehc, II, 31 Kitab ve Snnetin kendilerine yetece ini syleyenlerin bamda mer b. el-Hattab bulunuyordu. Bk.: Buhr, Sahih, VII, 9; ibli, slam Tarihi, II, vd.; Brockelmann, slam Milletleri, 32 Buhri, Sahih, I, 33 Taberi, Tarih, I, vd.; ibli , Islam T., II, 34 Wide: V, 4. 35 Kalliti, Ke f, 79 a. Bir Zeydi olan bn Ebil-Hadid ( erhu Nehc, I, 76) de hilfet iin Hz. Ali'ye bir vasiyette bulunulmadiguu syler. 36 Usme b. Zeyd (. 54 / ), Hz. Peygamber'in azadh klesi ve evldhgt Zeyd b. oludur. Bk.: Ihnu'l-Esir, Usdu'l-abe, I, 64 ve II, vd.; Vkd, ~izi, II, vd. 37 bn Hiam, Sire, IV, vd.; Taberi, I, vd.

26

lnda Rebiylevvel ay nn onikinci gn vefat38 zerine, bir ksm Mslmanlarn korku ve mitsizli e kaplarak onun lmedi i fikrini savunduklarn39 , fakat Hz. Eb Bekir'in mdahalesi ile a knln gideIlz. Peygamber'in gmlece i yer konusunda tereddde diliildii iin. ve "Peygamberler ancak ldkleri yere defnedilirler" 41 hadisi ile bu meselenin de ziimlendi ini42 kaydederler. Fakat bu ibtilflar, slm trihindeki mezheplerin do ular na bir tesirde bulunmad gibi, daha sonralar bu hususlar zerinde bir tart ma da geme nitir. Bu bakmdan bunlara yaln zca i aret etmekle yetindik. 2. Hz. Peygamber'in. vefat ndan sonra Mslmanlarn karla tklar en nemli ihtilf," "immet" konusu zerinde olmu tur. O kadar ki, funduszeue.info ( / 1 ) buna "gnmze kadar sren" ve "Nebi (SA)'den sonra mmet aras nda cereyan eden ilk ihtilft r" demektedir Resulullah, Mslmanlar n her trl i lerini yrtecek yani devleti ynetecek kimseyi tyin eden a k bir sz sylemeden veya yaz l bir vasiyette bulunmadan vefat etmi tir Vefatndan nceki hastal srasnda "halife" olacak ahsi bilmek hususunda Hz. Peygamber'in gr ne muttali olmak arzusu belirmi tir. 0 kadar ki baz sahabiler Resulullai 'a bavurarak "Ey Allah' n Resul zerimize tayin etti in halifen kimdir ?" demiler o da: "zerinize tyin etti im halifem Allah't r" eklinde cevap vermi ti Fakat buna ra men Hz. Peygamber'in vefatlar zerine aknl a d en ashab, ne yapaca n arm , kendi kendilerine iimmetin ba na geecek halife aramaya koyulmu tu. Mesel, Hz. mer gibi sekin bir sahabi dahi tel a d m ve Ebu' Ubeyde b. el-Cerrh'a gelerek: "Uzat elini, sana bey'at edeyim; nk sen Resullullah' n dili ile bu iimmetin eminisin," d emitir
38 Taberi, Tarih, I, , vd. 39 bn Sad, Tabakt, II / 2., 53; Taberi , Tarih, I, 40 bn Higm, Sire, IV, ; Taberi, Tarih, I, ; Ba ddi, el-Fark, ; sferayini, Tabsir, 41 Bu hadisin varyantlar iin bk.: bn Sad, Tabakt, II I 2., 7Ovd. 42 Baddi, Fark, 15; Sibli, Islm Tarihi, II, 43 el-Hru'l-Iyn, Mslmanlarn Hz. Peygamberden sonraki ilk ihtilflarm n imamet hakknda olduu Wall tarafndan da sylermistir: Maklt, 2. 44 ni Ilseyn, Fitne, I, 45 Kalhati, Ke f, 79 a. Bu hadis ,gerek hadis klliyat nda bulunmad , gerekse hadis uydurmann doru olmad eklindeki ilk Hariellerin davran ve grle ine aykr olduu iin aslsz grnmektedir. 46 Belazuri, Ensb, I, .

27

Durum ne olursa olsun hilafet hakknda herhangi bir vasiyette bulunmayan Hz. Peygamber'in vefat n takiben Ensar, slam tarihinde "funduszeue.info Beni Saide" eklinde me hur olan Beni) Side avlusunda toplanarak: "Biz Muhammed (SAYdert sonra bu makama, Sa'd b. Ubacle'yi geirmek istiyoruz" demi ler ve onu aday gstermi lerdi. Sa'd funduszeue.info, yal ve hasta olmas na ra men, hilafetin Evs ve Hazrec olmak -zere Ensar'da bulunmasn arzu etti imden bu teklifi kabul etti. Nitekim Sa'd syledii hutbesinde Ensar' n islamiyeti ilk nce kabul etmek ve korumakla fazilet kazand n , Kureylilerin Hz. Peygamber'e eziyetler ettiini uzun boylu anlattktan sonra "emirlik ba kalarn n deil, yalnz sizin hakkn zd r; siz idareye kendi ba nza geiniz" diye szn bitirdi. 47 Sa'd b. Ubde'nin konumasndan yle anla lyor ki, Ensr bu i e Hz. Peygamber'in vefat ndan nce de hazrlan yorlard ; nk kendilerini "vezirler" olarak gryor ve Medine kendi ehirleri oldu u iin bu i e sahip kmakta haklar bulunduuna inanyorlard . Maamafih Ensar, Sad' n szlerini tasvib etmekle beraber, ilerinden bazs Muhacirlerin bu durumu kabul etmeyeceklerini tahminle Muhacirler bize, biz Kurey 'ten. olan Muhacirleriz, Resulullah' n ilk ashab yz, biz onun kavmi ve akrabalar yz, o ldkten sonra niin ve ne bakla emirlik iin bizimle eki iyorsunuz? derlerse ne cevap veririz ? dediler. Ensar'dan bir ksm da, mademki tek ba mza bizi reddediyorsunuz , o halde Kuley 't en bir emir, Ensar'dan da bir emir olsun, ba ka ekli kabul etmeyiz, cevab n veririz deyince Sad b. Ubacle "bu ilk zaaftr" dedi. 48 Hz. mer, Ensr' n bu toplant s n renince Hz. Eb Bekir'e gelerek durumu bildirir ve her ikisi sr'atle toplant yerine gelirler. Burada bir konu ma yapan Hz. Eb Bekir, zet olarak, Putperestli in Arapiarca benimsendi i iin atalarnn dinini b rakmann onlara zor geldiini; Resulullah'n kavminden olan ilk Muhacirlerin ona iman ettiklerini ve maddi-manevi yard mlarda bulunduklarn ; onunla birlikte kavminin iddetli ez ve cefalar na dayand klarn ;kendileriyle alay edilmesine aldr etmediklerini; d manlar say ca ok, kendileri ise az olduu halde eziyetlere tahamml edip korkmad klarm ; yeryznde Allah'a ilk ibadet edenlerin Muhacirler oldu unu ve Hz. Peygamber'in dostlar , akraba ve kavmi olduklar iin "emirlik"in onlarn hakk oldu unu; bu konuda kendileriyle ancak zalimlerin mcadele edece ini;
47 Taberi, Tarih, I, 48 Tabert, Tarih, I.,

28

oysa Ensar'm meziyet ve faziletlerinin, islmiyete olan hizmetlerinin inkar edilemiyece ini; ilk Muhacirlerden sonra Ensr dere( esinde eref sahibi kimse buil nmadn belirttikten sonra "bizler emir, sizler ise vezirlersiniz; sizden ba kas ile isti arelerde bulunulmaz, sizin muvafakatnz funduszeue.info kararlar verilmez" diyerek szn bitirdi. 49 Hz. Elyii Bekir'den sonra sz alan Hubab b. el-Munzir, Ersr'a hitaben: "Mademki i ittiiniz sz ve fikirden ba kasn kabuk yanam yorlar, o halde onlardan bir emir, bizden bir emir seilsin" dedi. 50 Hz. mer'in bu szlere verdi i cevap, bu konudaki ihtilaf zen ve Ensr'a tesir eden bir cevap olmu tur: "Bo una uramayn, iki kii bir arada ve ayn zamanda hkmet edemezler. Allah'a and olsun. ki Araplar, sizden bir emir kabul etmezler; nk peygamberleri sizin kabilenizden deildir. Fakat onlar, iinden nbiivvetin kt kabilenin emirli ini ka bul ederler. Araplara kar bizim ileri srece imiz kuvvetli ve do ruluu apak olan delilimiz de , Hz. Peygamber'in Kurey 'ten olmas dr. 51 " Hubab b. el-Munzir'in yeniden kar kmalar bir fayda sa lamad . Zira bu defa Ensar'dan olan Be ir b. Sa'd kalkarak: "Muhammed (SA) Kurey 'tendir, emirlik herkesten ok onlar n hakkulr"52 deyince Ensar da raz oldu ve Hz. Eki Bekir'in "i te mer, i te Eb Ubeyde, hangisine isterseniz ona beyat ediniz"' szne onlar, Allah'a and olsun ki sen saken bu grevi zerimize ala nyacaunz teyid eyleriz; nk sen Muhacirlerin en meziyetlisi, Ma ara'da bulunan iki ki iden biri ve namazda Resulullah' n halifesisin.. Resulullah seni "din iin imam semitir." 53 Uzat elini, sana beyat edece iz, diyerek yrdler. Ensar'dan Beir b. Sad onlardan nce yeti erek beyat etti, di erleri de s rayla beyat ettiler. Bylece hilafet meselesi halledilmi oldu Fakat burada dikkatlerimizden uzak tutmamam z gereken bir husus vardr. Ensar , son derece ciddi ve kesin ifadelerle "hilafet"in kendilerinde olmas n isterken, nasl oluyor da birden bu kararlarndan. vazgeebiliyorlar ?
49 Taberl, Tarih, I, 50 Taberl, Tarih, I, 51 Taberi, Tarih, I, 52 Taberi, Tarih, I, 53 Kalhilti, Kef, 80 a. 54 Taberi, Tarih, I, vd. Bu toplant geni bir ekilde Berzuri (Ensb, a b) tarafndan da verilmi tir. Ayrca bk.: Cevz4, Muntazam, 33 a b; Kalht4 , Kef, a, vd.; nn erhu Nehc, II, 2 14; Eb Muhammed, Kitabul-Ftrak,11a 14b; el imame ve sSiyase, I, 12 vd.
-

29

Ensr, Evs ve Hazrec'den ibaret iki byk kabileden mte ekkildir ve bu iki byk kabile aras nda t Cahiliye devrine kadar uzanan dmanlk vardr. Geri slmiyet bu dmanl ortadan kaldrmtr; ama Evs'liler, kendilerinden olan Be ir b. Sad'n szlerini ve Kureylilerin. iddialarn , Hazreclilerin namzet gsterdi i Sad b. Ubde'nin emirlige getirilmek istendi ini grnce, "Hazrecliler bir defa e nl lige geer' lerse bu fazilet daima onlar n elinde kalr; bundan bize hi de pay ay rmazlar" dncesiyle ve eski krgnlklarn tesiri altmda Hz. Eb Bekir'e beyat ettiler. Evslilerin kabile asabiyeti ile gsterdikleri bu davran sonucunda, aznlkta kalan Hazrecliler, duruma boyun e diler; ama Sad b. Ubde de Hz. Eb Bekir lnceye kadar ona beyat etmedi. 55 Cereyan eden tart malara ramen Hz. Eb Bekir'e beyatla kapanm gibi grnen, halbuki daha sonralar Mslmanlar pek ok megul eden Hilafet olayn n getii "Sakifetu Beni Saide" toplant snda bizim amizdan iki nemli sonula kar layoruz. Ki bunlar, ilerde, aratrmamzda zerinde duraca mz nemli hususlardr ve Sakifetu Beni Side toplantsn ksmen genie yazmzn bir sebebi de budur. a) Bu toplantda Ensr ve Muhacirler aras ndan Hz. Peygamber'e halife olacak ahs aratrhrken, Ehl-i Snnet kaynaklar na gre, hi kimse Resulullah'tan naklen tek hadis rivayet etmemi tir Hilafet makamna kimin geece ine dair delil arand ve buna iddetle ihtiya duyulduu bir anda, bir nass veya i areti bulunmamas57, bu konuda Hz. funduszeue.info'in. Ensr ve Muhacirler taraf ndan bilinen bir hadisinin mevcut olmadna dellet eder. Bu durumda " mamlar Kurey'ten olur"58 hadisine mezhep taraftarl veya kabile asabiyeti ile rivayet olunmu bir szdr, demek pek isabetsiz saylamaz.
55 Taberi (Tarih, I, ), Abdullah b. Abdurrahman, Eb Mihnef ve Hi am kanaliyle rivayet etti i haberde byle diyor. Seyf ve Ubeydullah b. Said yoluyla gelen haberinde de (s. ), S'ad'm da beyat etti ini bildiriyor. 56 Geri E'ari (Malaikit, 2), Hz. EVI Bekir'in "Imamet Kurey 'tendir" hadisini delil olarak zikretti ini sylyorsa da, Ibn Hi am, Taberi gibi salam kaynaklarda buna ve bu hadisin halife seiminde esas delil oldu una dair hibir kay t yoktur. 57 Hz. Eb Bekir'in, Hz. Peygamber'in sa hmda Mslmanlarn namazlarm kldumak zere imam tayin edili ine taklarak, bunun Eb Bekir'in halifeli ine iaret olduunu syleyenler bulunmutur. Bk.: O. Rza Dorul, islm Tarihi, X, 55 vb. 58 bn Hanbel ,Musned, III, , ; IV, ; Nuaym b. Hammad (Kitabu'l-Fiten ve'llfelahim, Atf Ef. Ktb. Nu. ) bu konuda u hadisleri de sylyor: "Dnyada iki ki i kalsa da bu i Kurey'e aittir" (v. 55a), "Bu konuda halk Kurey 'in emrindedir. Mslimi onlar n Mslimine, kikfiri de kfir olan na tabidir."(v. 60 b).

30

b) Bu tarihi toplantda her iki tarafn zerinde birletii hususlar: 1. Riyasetin, Cahiliye devrinden itibaren Kurey 'e ait oluu; Nbvvetin onlarn iinden k ve bylece Araplar n "emirlik"i yalnzca Kurey'e ait bilmeleri; 2. islmiyeti kabul edi teki kdem; 3. k srasnda bu dine mal ve cam ile hizmet.. Grlyor ki Hz. Ebn Bekir'in halife seili inde herhangi bir nass veya iaret de il, dorudan doruya geli mekte olan slam devletinin savunma ve yaylmasn gerekle tirebilecek, birli ini ve dzenini koruyabilecek, her eyden nce mmete bakanlk edebilecek kabiliyette oluu, Kureyli olmak hasebiyle funduszeue.info bakmndan etrafnda sayg uyandr , Mslman olmaktaki kdemi ve Resnlullah' n en yakn arkada oluu gibi vasflar rol oynamtr. Ashab da hilfet konusunda, tart malar boyunca, Reslullah'tan bir delil veya i aret arama yoluna gitmemi ve Hz. Peygamber'in bu i i Miislmanlann seiutine b rakt anlaynda toplanmlardr. Bununla birlikte o gn "Sakifetu Beni Side" toplant snda Resulullah'n techiz ve tekfin i leri ile me guliyetlerinden dolay bulunamayan Ehl-i Beyt ve funduszeue.info' n yaknlar olan Hz. Peygamber'in amcas Abbas ve damad Ali funduszeue.info Tlib, Hz. Ebn, Bekir'e bey'at etmemi lerdi. Taber, Urve yoluyla Hz, iki e'den naklen Hz. Peygamber'in k z nunla ile Abbas' n, Resillullah'n brakt miras maln istemek zere Ebn Bekir'in yanna geldiklerini, onun da Hz. Peygamber'den, "Peygamberler miras brakmazlar" 60 hadisini iittiini ve Fedek61 arazisini veremiyece ini sylemesi zerine Hz. Ft ma'nn ona darldn ve lnceye kadar Elyn. Bekir'le konu madn ; Hz. Ali ve H imilerin alt ay mddetle Hz. Ebn. Bekir'e bey'at etmediklerini; Hz. Ft ma'nn lmnden sonra beyat ettiklerini bildirir. Ehl-i Beyt'in hilafet konusunda farkl bir anlaya sahip olduklar Hz. Ali'nin Hz. Eb Bekir'e beyat ederken syledi i u szlerden anlalmaktadr: "Bizim sana beyat etmeyi imiz, senin faziletini inkar ettimizden, ve Allah' n sana ihsan etti i hayn kskandmzdan Biz, bu grevin bizim hakkmz olduunu ve sizin bunu, keyfi bir ekilde ve bask yoluyla elimizden aldnz d nyorduk"62 .
59 Tarih, I, vd. 60 bn Mce, Sunan, I, 61 Fedek, Medlne'nin kuzeyinde kk bir Yahudi ky idi. Hayber vak'as nda buras Hz. Peygamber'e gemi ti. Onun hayat boyunca ailesinin ve "Ben6 Ha im"den muhta olanlarn ihtiyalar iin bir gelir olmu tu. Eb6 Bekir tarafndan Hz. Fatma'ya verilmesi reddedilen Fedek, sonra Hz. mer tarafndan Ehl-i Beyt'e devrolunmu tu. Bk.: Hamevi, Macera, VI, 62 Taberi Tarih, I,

31

Grlyor ki Hz. Ali'nin hissi bir alka ile ve Reslullah'a yak n akrabal sebebiyle beyattaki gecikmesi, ba ka art niyetlere dayanmamaktadr. Zira Hz. Peygamber vefat eder etmez Ebu. Sufyn (32 / ) in ona gelerek "Ebu'. Kuhafe'nin hakk n yemesine raz olacak msn?" diye kkrtmas na, "Ben asla bunun pe inde olmadm; bu Mslmanlarn i idir"63 eklinde sert bir cevap vermekle kalmam Eb Sufyan'a "Sen bu szlerini ancak Mslmanlar aras nda fitne yaratmak maksadiyle sylyorsun, biz EU,. Bekir'i halifeli e layk bulduk" diyerek azarlamtr Artk bu a k szlerden sonra Hz. Ali'nin davran ndan gizli anlamlar karmak ve halifeli in ancak Ehl-i Beyt'e ait oldu u grn ve "vasiyet" gibi iddialarla hilfetin Hz. Ali'ye ait oldu u grn savunmak65 ve bylece durumu istismar etmek kt niyetli iilerin ve islamiyeti kart rmak isteyenlerin i i olmaktadr. Aklamaya alt mz ekilde zmlenmi olan hilafet meselesi, zellikle Hz. Osman devrinde balayan karklklardan itibaren slam dnyas nn u ra t konularn balcalar ndan biri olmu ve hatt zaman zaman devletin ba na byk iler am tr: Hz. Peygamber'in vefat ndan ilk halife Hz. Eb Bekir'in halife seiliine kadarki ok ksa srede cereyan eden ictimai ve siyasi dalgalanmalar bunlardan ibarettir. Hz. Eba. Bekir devrinde siyasi bir anla mazl k kmamt r. Yalnzca bir takm Arap kabileleri zekat vermekten kamm . Hz. Eb Bekir'in askeri mdahalesi ile bunlar tekrar zekt vermeye devam etmi lerdir. 66 Bu arada vukua gelen baz irtidad olaylar ve peygamberlik iddialar da Hz. Eb Bekir'in kararl tutumu ile ok ksa srede temiz-

lendi
Hz. Eb Bekir'in kendisinden sonra halife olarak aday gstermesi 68 ile hilafet makam na gelen Hz. mer devri on y l-vesahbnioylr lk fetih devridir. 69
63 Berazuri, Ensab, I, a; bn Ebil-Hadid, erhu Nehc, I, 96 / . 64 Taberi, Tarih, I, vd. 65 Nitekim bir Zeydi olan bn Ebil-Hadid (erhu Nehc, I, 67) bile bu vasiyet iinin uydurma olduunu; eer byle bir ey bulunsayd. Hz. Ali'nin bunu o zaman ileri srmesinin gerekeceini sylemitir. 66 Taberi, Tarih, I, aras nda Hz. Eb Bekir devrinin siyas, ictimai ve dini olaylar anlatlr. Ayrca bk.: Neseri, Tabs ra, a, vd. 67 rtidad olaylar ve sahte peygamberler konusu iin Taberi (Tarih, I, vd.) 'den ba ka bk.: Baddi, Fark, ; Bahriye ok, Islmdan Dnenler ve Yalanc Peygamberler, Ank. 68 bn Abd Rabbini, Ikd, I, vd.; Taberi, Tarih, I, 69 Taberi, Tarih, I, ; Ibnu'l-Cevzi, Muntazam, 61 a, vd.; Kalhti, Kef, 83 a.

32

ta dnda Mslmanlarn hepsine gre tamamen Kitb ve funduszeue.info'e uygun olann Hz. Eb. Bekir ve mer'in. hilafetlerini, slam mezhepleri tarihinde olduka nemli sayfalar dolduran Osman b. Affan ve Ali b. EM. Tlib devirleri takib eder.
3. Genel olarak mezheplerin ve zellikle Havaric'in do uuna sebep olan etkenlerden biri de, 'nc halife Osman b. Affan ve Drdnc halife Ali b. Ebi Tlib devirlefinde Mslmanlar aras nda cereyan eden sava lardr. yle ki, ilerde genie arlatlaca zere, halife Osman' n feci ekilde katledilmesiyle sonulanan olayda, katiller hakk ndaki hkm nedir? Hz. Ali ile Vmmiiln.'funduszeue.info Hz. Ai e, Talha ve Zubeyr aras nda geen Cemel vak'as nda ve Muaviye ile olan S ffin savanda len ve ldrenlerin durumu ne olacakt r 9 imnn ls ve snr nedir? vs. gibi sorular, Mslmanlar aras nda tartma konusu olmu ve bu kanli olaylar. e itli fikri cereyanlarnn knda en byk etkenlerden say lmtr. Havarie'in knda da immet konusu ile birlikte Mslmanlar arasnda geen bu savalar ve ortaya kard sorularn en byk paya sahip oldu u aktr. Bu sebepten, konumuzun daha iyi anla labilmesi iin, bu olaylar ksaca ortaya koymakta fayda gryoruz. Hz. mer ( /). azadi bir kle taraf ndan hanerlenince, vefat etmeden nce, halife seimini r a'ya havale etmi tir. Aere-i Mbeere'ain sa kalanlar ile kendi o lu Abdullah b. mer'den meydana gelen f r 71 , uzun mzakerelerden. sonra Osman b. Affa 'm baa gemesine karar vermi tir. Seimde dikkat edilen husus, Allah' n Kitab'na, Reslnn Snnet'ine uymak ve kendisinden nceki iki halifenin yolundan gitme artdr Bu artlara Hz. Ali, "gcmn ve bilgimin, yetti i kadar"73 cevabn verirken, Hz. Osman "evet" cevab n verince, r Hz. Osman' tercih etmi tir. Hz. Osman'n seiliinde bu tereddtsz verilmi "evet" cevab kadar, yann bykl, yaratlnn yumuakl rol oynamtr
70 Kalhtl, Kef, b. 71 Sr, Abdurrahman b. Avf (31 / ), Osman b. Affan (35 / ), Ali b. Ebi Tlib (40 / ), Zubeyr b. el-Avvana (36 / ) Talha b. Ubeydullah (36 / ), Sa'd b. EM Vakkas (55 / )' tan ibaretti. Hz. Omer'in o lu Abdullah ise rmn seime itirak edecek bir yesi sfat ile deil, bir mvir olarak bulunuyordu. Bk.: Makdisi, Bed', ; Beliizurl, Ensb, I, b; Ta:beri, I, ; Kalhti. Kef, 84 b, vd.; Ibn Ebi'l-Hadid, erhu Nehc, I, ; Ayrl, lkd. a, vd.; el-imme, I, 72 Kalhti, Kef, 85 b. 73 Taberl, Tarih, I, 74 Ibn Abd Rabbihi, Ikd, IV,

33

Ashabm ve Mslmanlar n, iddeti dolaysiyle75 ve halkn slmiyetin k srasnda yaplan harplerde birok Mslman n m rik akrabasm ldrm olmas sebebiyle hala ilerinde yatan intikam ve kin duygusunnun Hz. Ali'ye ra bet etmedii bir gerektir.

ra'nm karar ile, Mikdad b. el-Esved76 gibi eklen beyat edenler dnda genel bey'ata mazbar olan Hz. Osman'n hilafeti, tarihte genel olarak ikiye ayrlr 0 kadar ki bunlardan birinci devre ( / ) "yi idare", ikinci alt yllk devre ( / ) de "gayri me rluk ve karklk" ile tavsif edilir. 78 Bu trl bir ayrma, isyanlarn ve karklklarm ikinci devrede ba lam olmas tesir etmi grnyor. Aslnda bu devredeki kanklklarn, sebeplerini daha ncelerde aramak ve ona gre bir hkme gitmek gerektir; nk seimi sahih olan 79 Hz. Osman devrindeki karklklarda, onun dini anlamda gayri me r idaresinden sz etmek haks zlk ise de, Ben Ha im ve Ben meyye soylar arasndaki rekabet ve ayrlklarn nemli rol oldu u zerinde durulabilir. 80
Cmertlii, zenginli i, yumu ak huyluluu ve tevazuu ile tannm81 n, devrinde ortaya kan karklklarda selefi Hz. mer ka- funduszeue.info' dar dirayetli olamay82 ve zellikle selefinin icraat nn aksine Kurey'in ileri gelenlerini her hususta serbest b rak ve izinsiz darya kmalarna aldrmay 83, bize gre fitnenin, kndaki millerin ba lcalarndan biri olarak grnmektedir. Bu arada ho nutsuzluun di er etkenleri nelerdi ve Hz. Osman' n bunlardaki tavr ne olmutu? Bu hususta Philippe Hitti 84, Osman aleyhine "kyam Kfe'de Ali taraftarlar arasnda balad ve bilhassa M sr'da taraftar kazand" derken, J. Welhausen 85 de hemen hemen ayn
75 Ahmed elebi, Tarih, I, 76 EVI Zehra, Mezhepler, 40 Mikdad b. el-Esved, ikinci Habe muhacirlerindendir. Bedr'de bulunmutur, 70 yanda Medlne'de lmtr. Bk: Ibn Sa'd, Tabalt4t, III, (Mikdad b. el-Esved'in lm 33 / 'tr). 77 Kalhti, Kef, 85 a; Eb Zehra, Mezhepler, 40; Vida, Osman M., A, IX, ; H. A. R. Gibb- H. J. Kramers, Uthman, Shorter Encyclopedia of Islam, Liden, p. 78 Vida, Osman, A, IX, Kalhti, Kesf, b. 79 Nesefi, Tabs ra, b. 80 Iki soyun eki meleri hakknda eitli rnekler iin bk.: Makrizi, en Niza ve't Tehasum
-

fintii Beyne Beni Umeyye ve Beni HdliM, Msr 81 Taberi, Tarih, vd. 82 Ebil Zehra, Mezhepler, 83 Taberi, Tarih, ; elebi, Tarih, I, 84 rdrihu'l-Arab, II, 85 Arap Devleti, 19 vd.
-

34

gr payla maktadr. G. Levi Ddla Vida86 ise, meseleye "Iktisadi' buhrandan, en ok mustarip bulunan" Irak'taki isyankr gruplar n hareketi gzyle bakmaktadr. Islam, kaynaklar , mezhep tarafgirli inin tahrif ettikleri istisna edilecek olursa, meseleyi genel olarak Hz. Osman' n muhalifleri tarafndan ileri srlen itirazlar kaydetmek ve bunlarn "mazur grlebilir yanllar " oldu unu belirtmekle yetinmilerdir. Bu Ebl-i Snnet kaynaklarna gre Osman b. Affan aleyhinde doan cereyann sebeplerinin banda, onun, akrabas na yani Emevi ailesine gsterdi i ar yaknlk ve eyalet valiliklerine onlar tayin etmesi gelir. Tif'e siirillm olan Mervan'n babas el-Hakem b. Medine'ye getirterek kendisine Beytu'Mardan, yzbin dirhem, o lu elHaris'e Medine ar snm "ur"unu, Mervan b. el Hakem'i 88 zel katibi yapmas ve bn Ebi Serh'e 89 frikiye vilayeti gelirinin "lums"unu vermesi90, seferlere i tirak etmeyen baz yaknlarna harp ganimetlerini datrken hisse ay rmas, Ehl-i Bedr'in paylarm ksmas, Hz. mer'in tayin etti i baz sahabeyi valilik grevlerinden alarak yerlerine kendi yakn akrabalarndan olan Abdullah b. el-Velid b. Ukbe 92 ve zellikle Abdullah b. Sa'd b. Ebi Serh gibi Mslmanlar n nefretini kazanm olanlar tayin etmesi bu yaknln rneklerindendir. Ayr ca onun Hac esnas nda Mina'da seleflerinin aksine namaz iki yerine drt rek'at
86 Osman, /A, IX, 87 Hz. Osman'n kardeidir. Hz. mer tarafndan kendisine Bahreyn ili verilmi , sonra Basra'da oturmu ve 32 / ylnda lmtr. Bk.: bn Sad, Tabakt; bn Hacer, Isabe, II, 28; Zirikli, A'ltm, II, 88 Mervan b. el-Hakem, Osman'n amcasmn oludur. Osman'n ktipliini yapan Mervan, onun katli zerine Muaviye'ye s mm ve 65 / ylnda lmtr. Bk.: bn Sad, Tabakta, V, 27 vd; bn Hacer, istbe, III, 89 'bn Eb Serh, Hz. Osman'n st karde idir. Hicretten nce islamiyeti kabul etmi ve vahy ktipliinde bulunmutur. Bir keresinde ayetin sonunu syleyince, "bana da vahy geliyor" diyerek irtidat etmi tir. Hz. Peygamber ldrtmek istemi se de, Osman'n srarl ricas zerine gze grnmemek artiyle affetmitir. 59 / 'de lm tr. Bk.: Usdel-Gibe, ; bn Hacer, isabe, II, vd. 90 Muhibu'd-Din et-Taberi (er-Riytidu'n-Nadara II, ), Ifrikiye vilayetinin hums'unun Mervan'a verildiini yazyrsa da, Taberi ( Tarih, I, ) Abdullah b. Eb Serh'e verildi ini yazar, ki dorusu da budur. 91 Osman'n daysunn oludur. Onun ve Muaviye'nin Basra valiliklerini yapm tr. 58 / ylnda lmtr. Bk.: Ibnug-Esir, Usd, III, ; ibn Hacer, Istbe, III, 60 vd. 92 el-Velid funduszeue.info b. Ebi Muyt, annesi tarafndan Osman'n kardeidir. Mekke fethinde slam olmutur. Osman'n hilfetinde Kffe valisi iken arap iti i iin azledilmitir. Bk.: ibnug-Esir, Usd, V, 90 vd; bn Hacer, Istbe, III, ; Zirikli, Altan, IX,

35

kldr , funduszeue.infoar yaktrarak bn Mes'd93 ve Ubeyy b. Ka'b'n94 atlrm yasaklaygs; Ehl-i Bahreyn ve Uman halkn , zekt mallar sathneaya kadar mal satmaktan men edi i,96 Medine otlan develer iin verii, kendini ve Muaviye'yi tenkid eden Ebi. Zerri'l-Gfari'yi97, Rebeze'ye98 srmesi, Annar b. Ysir'i dvdr , Muhacir ve Ensrla istiareyi terkedi i gibi icraat99, aleyhine birer delil olarak kullan lmtr. Hz. Osman'n akrabalar na kar gsterdii yaknlk muhtemelen u iki husustan, ileri geliyordu. Bir kere onun ailesine olan d knl, yaratlmn gere i idiyse de, bu iyi vasf, Hz. Peygamber'in ailesi gibi Abd Menaf soyuna mensup olmakla beraber Ha im ve Muttalib o' arna gre daha kuvvetli, kudretli, daha zengin ve daha soylu olan funduszeue.infolilerim, Hz. Peygamber zaman nda kaybettikleri eski nfuzlar n elde etme h rsn kamlam ve Osman'n bu iyi niyeti onlarca smrlm tr. Nitekim Kfe valisi Said b. el-iks' n. Irak blgesi Kurey 'in iftliidir, demesi Emevilerin birok ehirlerde halk "savulun" diye tahkir etmelerim ve zellikle Hz. Osman' n ktibi Mervan'n Medine'yi igal eden isyanclara ve halka hitaben yapt : "Ne istiyorsunuz? Niin toplandnuz ? Sanki bir yamadan mal karacakm gibi buraya toplaim snz Sizler bizim hkmranlmz elimizden almak istiyorsunuz Dnfolun buradan?. Vallahi biz, l kramz altmdakilerine malup olacak einsten adamlar de iliz ?,, eklindeki konu mas grmz desteklemektedir.
93 Abdullah b. Mes'd, ilk Mslmanlardand r. Kur'an' en iyi ezberleyenlerden olup, kendisinden pek ok hadis rivayet olunmu tur. 32 / ylnda lmtr. Bk.: bn Sa'd, Tabakta , ; Ibnu'l-Cevzi, Stfat, I, ; ilnul-Esir, Usd, III, vd. 94 Ubeyy b. Ka'b, Kurra'mn ileri gelenlerindendir. Akabe ve Bedr'de bulunmu tur. Tahminen 22 / ylnda lmtr. Bk.: Tim Sa'd, Tabakta, III/ 2., 59; Ibnu'l Usd, I, 49; bn Hacer, istibe, I, 95 Kalhti. Ke f, 86 D a. 96 emmhl, Siyer, 17 b. 97 Ebl Zerri'l-Gfri, ileri gelen ashabdandr. Zhd ve takvas ile me hurdur. 32 / ylnda lmtr. Bk.: bn Sa'd, Tabakt, IV, ; Ibnu'l-Esir, Usd, V ; bn Hacer, Isbe, VII, 98 Rebeze, Hicaz yolu zerinde, Medine'ye gnlk uzakl kta bir yer ad. Bk.: Ya'lft, Mucem, IV, 99 Hz. Osman'n icraata ve bunlarm tahlili uzunca bir liste halinde kaynaklardan toplanarak Muhibu'd-Din et-Taberi unvan ile mehur Eb Cafer Ahmet ( / ) tarafndan verilmitir. Bk.: er Riyadun Nadara Asere, II, Bu hususta ayrca bk.: Belazuri, Enslib I, a, vd; bn Abd Rabbihi, lkd, IV, ; Taberi, Tarih, I, ; Mes'adt, Murc, II, vd; el-inanc, I, ;Ibn Ebi'l-Hadid, erhu Nehc, I, 96 a, vd; Makdisi Bed' V, ; Ayni, Ikdu'l Cuman, a, vd. Wellhausen, Arap Devleti, aatay-ubuku. Mezhepler, 7. Taberi, Tarih, I,
-

36 :

Ikinci husus da geni yetkilerle vlilerin elinde bulunan vilayetlerin idaresinde ve hkmette birli i tesis etmek iin ayn aileden olanlarn yaknlndan faydalanmak Hz. Osman'n Hz. mer'in varmak istedii bu gayeyi d nerek akrabalarnn, bakalarna gre kendisine daha ok bal olacaklarn dnm olmas ok mmkndr. Ancak selefi, ahsiyeti, kudreti ve liyakat ile bu ii, vlilerini muhtelif kabile ve ailelerden semesine ra men gerekle tirmiti . Oysa Hz. Osman, birinci hususta syledi imiz gibi akrabalarnn h rslarma malup olmutu. Kaynaklarn tetkikinde Hz. Osman aleyhindeki ho funduszeue.infouun Irak ve Msr dnda Hicaz ve Suriye'de de yaylmasnda rol olan Abdullah funduszeue.info' veya yalnzca Ibn.u's-Sevd denilen bir isimle kar layoruz. Daha sonralar kendi ad yla anlacak bir mezhebin kurucusu olan ve Havric'in do uundan nce bu mezhepte adlar na rastlanlan baz kimselerle temas eden bu ahstan ksaca bahsedelim. Tabernain rivyetine greios Abdullah b. Sebe,' San'ah bir Yahudidir, annesi siyhidir. Osman zamannda Mslman olmu , daha sonra Mslman lkelerde sapk fikirler yaymaya ba lamtr. nce Hicaz'da iken, sonra Basra, Kfe ve am'a gitmi , fakat burada kimseyi yoluna evirememi tir. amllar onu ehirlerinden karma Msr'a gitmi ve orada "ric'at" akidesini, "vasilik" meselesini ve Hz. Osman'n bilfeti hakk olmayarak ele geirdii gibi fesatlar yaymtr ehirlerde gizlice cereyan eden bu olaylar ve etrafa sirayet ediveren bu haberler doleysiyle Medineliler halife Hz. Osman'a mracaatla tahkikat yaptrmasn isterler. Fakat yaptrlan tahkikat hibir sonu vermez. Baz tavsiyelerde bulunan valilere, zorlay c hareketlerden ka , nan Hz. Osman'n cevab bu konuda tesirli konu malar yapmaktan ibaret kalr.
,

Bu yolda giriilen faaliyetler y lnda meyvesii vermeye ba lar ve "umre" bahanesiyle yola kan Msrllar, Mekke yerine Mecline'ye gelince, Hz. Osman'n ricas zerine Ali b. Eb Talib, gelenlerle konu ur ve Osman b. Affn'n faaliyetlerinin izah n yaparak ehre girmeden geri dnmelerini sa lar
Vida, Osman, A, IX, Nu'aymi, Zuhtir, Tabed, Tarih, I, Ibnu'l-Esir, Kamil, ,, vd.; bn erhu Nehc, I, ,; Makrizi, Hitat, IV, ; ehristni, Milel, I, Taberi, Tarih, I, ; bn Kesr, Bidiiye, VII, ; bnu'l-Cevzi, Muntazam, a, vd. bn Ebi eybe, Musannaf, b; NQ, Useal, 6 b; bn Kesfr, Bidaye, VII,

37

Fakat "gelenler srar etmeden dnmlerdir ama ehrin durumunu ve halifenin davran n da yakndan grm"l09 olduklar iin kendilerini ona gre haz rlam ve ayn yl iinde bu defa hac niyeti ile ve merkezden yola kmlardr. 35 yl evval / Nisan aynda Msrhlar AbdurrahmUn b. Udeys el-Belevi, funduszeue.info b. Bi r el-Leysi, Suvdan funduszeue.info es- eklini, Kutey re b. Fuln es-Sekni'nin. emrinde drt grup halinde alt yz veya daha kalabalk olarak, aralarnda Abdullah b. es-Sevda da bulundu u halde hac iin ktlar. Kfeliler ve Basral lar da ayn zamanda ve ayn sayda olarak yola ktlar Medine'ye konakl k uzaklkta konaklayan grup Halife'nin hal'edilmesinde anlam olmakla beraber yerine geecek ahsta ihtilafldrlar. Msrhlar Hz. Ali'yi, Basral lar Talha'y, K-deliler de Zubeyr'i halifelie getirmek istiyorlard . Ancak bu ahslarn hepsi de kendilerine yaplan teklifleri azarlyarak reddederler 1 Hz. Ali, Talha ve Zbeyr'den olumsuz cevap alan isyanc gruplar, yapacaklar iten vazgemi gibi kendi memleketlerin do ru hareket ederler. Fakat konakl k yoldan tekrar ve ayn zamanda, hepsi beraber geri dnerler ve Hz. Osman' evirirler. Bu defa yine Hz. Ali, yannda halk da oldu u halde bunlarla konu ur ve son derece funduszeue.info bir soru sorar: "Gitmi ken niin geri geldiniz ve fikrinizden cayd nz ? Cevap "yolda haberci zerinde bizim katledilmemizi isteyen bir mektup ele geirdik" eklinde olunca, Hz. Ali bu defa Bas al ve Kfelilere dnerek "Msrldarn ne ele geirdiklerini ve mahiyetinin ne oldu unu nasl bildiniz ?" sorusuna "bize ne istersen syle, art k bu adamn (Osman b. Affan) lzumu yoktur" cevab n verirler.
Ya ar Kutluay, Tarihte ve Gnmzde Islam Mezhepleri, Taberi, Tarih, I, ; Cevzi, Muntazam, b. Basrallar bakanlar Hurkus b. Zuheyr es-Sadl olmak zere Hukeym b. Cebele el-Abdi, Zureyh b. Abbad el-AbdI, Bi r b. ureyh el-Hutam b. Zubeya' el-Kayst'nin idaresinde; K lfeliler de Zeyd b. Snhan el-Abdt, el-E ter enNehal, Ziyad b. en-Nadr el-Hrisl ve Abdullah b. el-Asamm' n idaresinde idiler. Msrllarm saylarnn arasnda deitii hakknda bk.: Belzurl, Enseib, I, b. Taberl, Tarih, I, ; tbnu'l-Cevzi, Muntazam, b, vd; Ibn Kesr, Bidaye, VII, Tabert, Tarih, I, Ele geen mektupta Hz. Osman' n miihr ile mhrlenmi ve isyanclarn katlini isteyen mektubun Hz. Osman tarafndan yazlmad, ktibi Mervan'n kaleme ald hemen btn kaynaklarda vard r. Bk.: Belzuri, Enstib, I, a; tim Eb eybe, Musannaf, b b; Mg', Usl, 7 e; el-inulme, I, 40; emmhi, Siyer, 18 b; Kalhti, Kaf, 90 a; Ayni, Ikdu'l-Cuman, b. Yaar Kutluay ise (islm ve Yahudi, 38), gruplarn tekrar ayn zamanda dnlerine dayanarak "daha harekete gemeden bu veslleyi haz rladklar ikr grnmektedir" tezini savunmakta ve dolay siyle mektubun aslszh iddiasn ortaya atmaktadr.

38

isyanclarn. evini evirmelerine ra men, hala zorlayc tedbirlerden kanan Hz. Osman, konu makla onlar ikna edece i kanaatindedir. Nitekim onlara hitabeder ve hareketlerini a klar. Fakat btn bu konumalar kfr ve itirazlarla kar layan asiler, evinin kap s Hz. Ali, Talha ve Zbeyr'in o ullar ve dier grevlilerce korunan Hz. Osman' ldrmek iin komu evin damndan ieri girerler. ilerinde Hz. Eb l Bekir'in olu Muhammed b. Ebi Bekr'in de bulundu u bir graplm tarafndan Zilhicce / Haziran, y lnda feci ekilde katledilen Hz Osman'la, asl nda balam bulunan bu fitne snm olmuyor, bilakis yaklm oluyordu. Halife Hz. Osman'n ebid ediliine son derece zlen, Hz. Alim ve dier ashab, Mescid'de toplanarak yeni halife seimine funduszeue.info b. Eb Talib'e teklif edilen hilafeti, o, orada bulunan Talha ve Zbeyr'e teklif eder, fakat srar zerine bey'at kabul eder. Daha sonra Talha ve Zbeyr istemiyerek bey'at ettiklerini sylemi lerse de, bu ihtimal zayftr. nk Ali funduszeue.info Talib, Mescid'de iken bu i i kabul etmelerini her ikisine de srarla teklif etmi , onlar kabul etmemilerdi Beyattan, sonra halka "benden ncekilere bey'at edildi i gibi bana da beyt ettiniz.. imama istikamet, tebaas n.a da itaat gerektir, bu bey'at umumidir"11 8 eklinde bir konuma yapan Hz. Ali'yi bekleyen
Taberi, I, , vd. Hz. Osman' ehid edenlerin kimler olduu meselesi hayli karanlk ve tartmaldr. 'Kat'? alarak bilinen husus onu Muhammed b. Ebi Bekr'in ldrmedi idir. Dier taraftan ldrenin kimliini bilmesi tabii olan kars Nile, gelenler yabanc olduu iin tanyamamakta ve "bilmiyorum" demektedir. Bk.: Belzuri, Ensdb, I, a, vd; Taberi, Tarih, I, ; Mes'udi, Murlc, IV, 26 vd. Buna ramen muhtelif kaynaklar ldrenlerin isimlerini vermi lerdiri Bk.: Ibn Kuteybe, Maarif, ; /bn Abd Rabbihi, Ikd, IV., ; Nesefi, Tabsra, b; Makdisi, Bed', V, ; erhu Nehc, I, ; Semmhl, Siyer, 19 a; Kalhti, Kef, 91 a; aatay-ubuku, Mezhepler, I, 8. Belzuri, Ensah, I, b. Hz. Ali'nin hilfete getirilip tarihinde kaynaklar ihtilfl dr. Taberi (Tarih, I, ), Wellhausen (Arap Dev. 24) Hz. Ali'ye Hz. Osman'n ehid edildii gn beyat edildiini yazyorlarsa da ibnul Cevzi (Muntazam, b), "Hz. Osman' n ldrlmesinin ertesi gn"; Dineveri (Ahbar, ), Nesefi (Tabsra, a) ve El Muhammed (Frak, 18 b)," gn sonra"; Ibnu'lEsir III, ) "be gn sonra"; bir ibdi yazar olan Kalhti (Ke f, 93 b) "birka gn sonra"; gnmz trihilerinden Hasan Ibrahim Hasan (Tarih, ) da "yedi gn sonra" bey'at edildi ini ileri srmektedirler. Medine'deki karklklar gznne alnrsa herhalde bey'at ayn gn deil, daha sonraki bir gnde olmu tu. Belzuri, Enstib, I, ; Dineveri, Ahbar, ; Taberi, Tarih, I, vd; Ibnul'-Cev zi, Muntazam, a; Ibnu'l-Esir, Kmid III, vd; /bn Ebi'l-Hadid, erhu Nehc, I, 96, Ebil M uhammed, Frak, 18 b.; emmhi, Siyer, 19b. DIneverl, Ahbar, Kalhti, Hz. Ali'nin "Allah' n Kitab' Resulnn Snnet'i ve Eb Bekir ile Omer sin davranlarna uymas artiyle" seildi ini sylyorsa da (Kef, 93 a, vd), bunun mezhep tarafgirli i ile ortaya atld aktr. nk rt, onu, bu art kabul etmedi i iin Hz. mer'den sonra halifeli e getirmemi ti.

39

en nemli mesele, Hz. Osman'n katillerinin cezaland rlmas idi. Ama ortada belirli bir katil yoktu; say lar funduszeue.info yz aan, hatta onbin dolaylarnda bir kalabalk Osman' hepimiz ldilrdk diyorlard ehre, hatta Halife'ye hkim durumda bulunan asilerle hemen ba a klamyaca akt. Hz. Ali'nin halka Araplar (isyanclar) uzakla trnz., onlara da geldi iniz yerlere dnnz tavsiyeleri fayda vermiyordu. er taraftan Talha ve Zbeyr de katillerin cezaland rlmasnda srarDi ediyorlar, Ali b. Eb Tlib de hakl olarak "bize hkmeden bu kavimle nasl baa karm?" deyip beklemeyi ve ortal n yat masn uygun gryordu.

Onu bu karara sevkeden sebeplerden biri de kendisine fiilen yaln z Medine'de beyat edilmi olmas, vilyetlerin durumunun henz ayd nlanmay idi. Nitekim am valisi Muaviye, kendisini bey'ata davet iin gelen eliye red cevab verir ve "Osman'n kann talep" perdesine brd hilafet arzusunu sonuna kadar gtrmeye kararl olduunu zmnen ifade etmi olur Bu gayenin tahakkuku iin faaliyete giri en Muaviye , bir taraftan amllar Osman'n kann talebe ve lmnden Ali b. Eb Talib'in, sorumlu olduu kanaatine, dolaysiyle intikama arrken, bir taraftan da M s r' salam bir ekilde ynetmeye balayan Ali'nin valisi Kays b. Sa'd'm gzden d mesi iin aslsz sylentiler ortaya atmaya balar ve azlinde de ba arya ular. Hz. Osman'n katillerini cezaland rma meselesinde Muaviye'nin gsterdii bu tutum ile Mekke'de bulunan E nevi ailesi mensuplarnn yannda yer aldklar mmlm'minin Ai e ile Talha ve Zbeyr'in davranlarnn gerek sebeplerini izah edebilmek gerekten ok gtr. nk Halife Ali b. Ebi Talib'in, Osman b. Affan'n katillerini cezalandrmak istedi i phesizdir. Ancak ortada bir de il, saylar binleri aan ve Medine'ye hkim bir isyanc grup vardr. E er Hz. Aie, Talha, Zbeyr ve Muaviye, "Osman' n kann talep" konusunda gerekten sami Kutluay, slam ve Yahudi, Dineverl, Ahbetr, Ayn yazar (s. ), Hz. Ali'nin a zndan "katillerin yirmibin olduunu" nakleder. bn Eb eybe (Musannaf b, b) de "Osman' otuzbebin kiinin" ldrdn syler. Taberi, Tarih, I, vd. () Taberi, Tarih, I, , vd. H. Lammens, Muaviye, L4, VIII, Muaviye, Amr b. el-As'a bir mektup yazarak, Hz, Ali'nin kendisini bey'ata a rdn, ne yapmas gerektiini sorar. O da kendisine Msr' vermesine karlk , halk hilffetine a rmamas vs. gibi tavsiyelerde bulunur. Bk.: Dineveri, Ahbar, Taberi, Tarih, I, vd; bnu'l- Esir, Kamil, III, ; bn Kesix, Bidaye,

40

mi idilerse, niin Halifenin safnda de il de, kar smdadrlar ? Bu soruya cevap vermenin gl yannda, insan ister istemez bir tak m rivayetleri onlar adna deerlendirme durumuna geme e mecbur olmaktadr. Hz. Aie, ehid edilmeden nce Hz. Osman hakk nda "o, bu Kitab'n hkmlerini inemi ve kfre gitmi tir" derken, onun lmn ve Hz. Ali'ye bey'at haberini al nca "mazln olarak ldrlm tr" demekteclir. Bu szde onun, ifk olay dolaysiyle Hz. Ali'ye kzgnlm ak bir ekilde grmek mmkn olmaktad r Talha ve Zbeyr de bey'at etmi lerken, umduklar valilik veya "hilfette ortaklk taleplerine msbet cevap alamam olmalar sebebiyle bu yola gitmilerdir kanaatine ula mak, yadrganmamaldr. Zira yukarda da belirtti imiz gibi Ali b. Ebi 'rabb, Osman'n kanndan sorumlu de ildir n katlinden dolay vestlikby'adnc rhikmseOan' onu itham et nemitir . Hasl ister dini, ister diinyevi h rs ve kzgnlklar sebebiyle olsun te ekkl eden kar grup, slam tarihinde ilk defa Mslmanlarn kar karya gelmelerini sahneye koyuyordu. Bununla birlikte sava tan nce ne funduszeue.info e'nin ne de Hz. Ali'nin bu konuda verilmi kat'i kararlar vard . Nitekim iki ordu Basra yak nlar nda kar karya geldikleri zaman Hz. Ai e, "insanlarn arasn slah iin geldiklerini sylyor, Hz. Ali de onlara uyuyordu. Mesela, Hz. Ali'nin askerlerinden biri, ona sava iin geli sebeplerini so duunda "e er kabul ederlerse sulh ve skn zerinde hirle memizi istiyoruz" cevabn vermektedir. Bu anlay zerine kar lkl nzakerelerle durum memnuniyet verici bir geli me takibederken, Camaziyelalair. 36 / 9. Aral k. Perembe gn taraflar ne oldu unu bilmeden birbirine girer. Birdenbire kz an savata bir tarafta Hz. Yl e'funduszeue.info, kar tarafta da Hz. Ali'nin "durunuz, Osman' n katillerine lanet olsun." nidalar savan g Kalhti, Ke f, 89b, 95 b. Taberi, Tarih, I, Wellhausen, Arap Dev. 'bn erhu Nehc, I, 96, ayn; Eb Muhammed, Ftrak, 28 a. bn Abd Rabbihi, Ikd. IV, bn Ebl eybe, Musannaf, b. Taberi, Tarih, I, ; bnu'l-Esir, Kmil, III, ; bn Kesir, Bidaye, VII, Taberi, I, , vd.; bnu'lEsir Kamil, III, bnu'l-Esir, Kamil, III, ; emml ( Siyer, 22 b) savan 10 Cem'ziyelevvel 36 Perembe gn olduunu yazyorsa da, bu herhalde yanh olmaldr. bn ELI eybe, Musannaf, a; Tarih, II, ; TaberI, I, vd.; ibnu'lCevzI, Muntazam, b.

41

rlts iinde kaybolur gider ve neticede iyi bir sava tekni ine sahip Hz. Ali, sava kazanr; Talha ve Zbeyr de dahil pek ok Mslman Tarihte "Cemel Vak'as " diye me hur olan bu savan sonundaki faaliyetleri imdilik bir tarafa b rakarak, baz tarihlerde sava n balamasndan bir gn nce geti i sylenilen gizli bir toplantdan sz ede1i m Halife Ali funduszeue.info Talib'in safnda bulunan Osman b. Affa.'m katline itirak etmi olanlar, iki taraf aras nda sulhun akdedilmesinden korkarak, gizli bir toplant yaparlar. Bu toplant da lba' b. el-Heysem, Adiyy b. Hatem, Salim b. Sa'lebe el-Absi, ureyh b. Evfa b. Dubey'a, el-E ter ile Osman'n katline itirak eden birka ki i ve ibrm's-Sevda hazr bulunurlar. Toplant da mesele btn a kl ile ortaya konur ve eer bir anla ma vuku bulacak olursa, say larnn Medine'de ikibin be yz olduunu ve orada kuvvetli olduklar n, oysa burada karlarnda bebin ki ilik bir kuvvetin bulundu unu, dolaysiyle rahata kendilerini cezalandrabileceklerini; bunun iin he iki taraf n gn domadan sava a ba latlmasnn en kar yol oldu unu karara ba larlar. Bu karara uygun olarak gecenin karanl nda her iki tarafta da bask n eklinde balatlan sava kyasya srdrlr ve bilinen sonuca gelinir Bize gre burada zerinde durulmas funduszeue.info byle bir toplant tnn yaplp-yap lmamas n tahkikten ok, u veya bu sebeple ba latlm bir sava ta ve daha nce Hz. Osman'a kar giriilmi aleyhte faaliyetlerde, olaylarn sorumlusu olarak bir ah s veya grubun ihdas meselesidir. yle grnyor ki Islam tarihini gerekten son derece zc sayfalarla dolduran bu olaylarn bir tek sorumlusu vard r: Abdullah funduszeue.info' E er bu iddiay Taberi'den balamak zere gnmze kadarki eserlerde de erlendirme cihetine gidersek, bir bak ma bu ahsn ya ad devirdeki sekin ashab , bir Yahudi muhtedisinin oyunca durumuna sokmu oluruz, ki bu gerekten ciir'etli bir davran olur.
Cemel vak'k. ,s ilk ve sonraki eserlerde olduka geni olarak anlatlmtr. Savan cereyam, kar lkl mzakereler, Zbeyr'in sava meydanm, Hz. Peygamber'in bir sz hatrlatlnca piman olup terk etmek isteyi i, Hz. Aie'nin pimanhg, l saylar vs, hakknda bk.: bn Kuteybe, Maarif, ; el-imme, ; Belzuri, Ensb, b a; Dineveri, Albcir, ; Taberi, I, ; bn Abd Rabbihi, 1kd, IV, ; Mesdl, Muritc, II, ; Makdisi, Bed', V, ; Ibnu'l-Cevzi, Muntazam, a b; Ayni, Cuman, b a; Ibnu'l- Esir, Kmil, III, ; Semmhi, Siyer, 21 avd. Taberi, I, ; Hemdani, liclU, X, ; bnu'l-Cevzi, Muntazam, a, vd.; bnu'l-Esir, Kamil, III, ; bn Kesir, Bielye, VII,

42

Dier taraftan bu iddia, vuku bulmu karklklara adlar karan ashabn davranlarn mazur gstermek ve onlar n Ibnu's-Sevcla gibi bir bozguncunun saptud cemiyette tamamen temiz, hatas z ve masum olduklarn ortaya koymak gibi bir anlay n eseri ise, yine de makul saylmamak gerekir. nk bu taktirde, olaylara kar m ashabn, muhtemel veya vaki hatalar m tarihi bak mdan rtbas edip, suu bir alns veya birka abstan mte ekkil toplulu a yklemek gibi artc bir hareket tarz takibedilmi olur. Biz her iki halde de, suun bir ab s veya gruba yklenmesi anlayn kayd ihtiyatla reddediyor ve o devir Mslmanlarm n, siyasi anlay ne kadar de iik olursa olsun, bir ahs veya grubun oyunca olacak derecede zay f ve k arars z olmadklar inancn savunuyoruz. Kald ki bizim payla t mz bir gr de, ortaya kan ihtilaflarda /bn Sehe'nin mevcudiyetinin bn Sa'd ( / ) ve Belzuri ( / ) gibi mhim kaynaklarda bulunmay p, dier tarihlerin Seyf b. mer tarikiyle gelen Taberi rivayetini nakletmi olmalar , eklindedir. Bu bakmdan Abdullah b. Sebe'nin, daha sonra kendi ad yle teekkl eden bir ii frkasmin grlerini koymu olduunu tereddtsz beninsemekle beraber, onun Hz. Osman devrinde Mslman olup olmad, olmusa bile Ely. Zerr gibi, Ammar b. Ysir gibi gerekten muttaki sahabelerin onunla yapt klar konumalarinda niyetim sezememi olmalarn do rusu kolaylkla izah edemiyor ve bu Yahudi men eli ahsa "hainlik " gibi kt bir s fat dahi olsa, byk nem atfedilmesini liizumsuz bir gayret olarak gryoruz. Taberi'den faydalanarak kar kln en byk amili olarak gsterilen Ilnu's-Sevda, olmasayd dahi, Hz. Osman'n yumu ak idaresinden istifade ile serbeste d ar kan ashabn, deiik istikametlerdeki halk kendi gr lerine toplayan veya halifeyi tenkid eden davram lariyle, bir takm kanldklarn ortaya kmas tabii bir sonu olacakt . Nitekim oldu da.. 1 38 Zira cemiyet de i mi , nizam sarslm ve yeni ihtiyalar be-

lirmi ti..
Cemel'den sonra lleri bizzat gmen Hz. Ali, Basra'ya girmeden nce ordusuna "ya madan saknmalarn ve kimseye dokunmamalar n" emrettikten sonra, Beytu'l-Mal'deki paralar ve harp meydannda ele geen silahlar datm , kadnlar ve ocuklara esir muamelesi yap lmayacan bildirmitir. Kendisine "kanlar helal olanlarn, mallar niin
Hseyin, Fitne, I, Bize gre Abdullah b. Sebe' ve de erlendirilii hakknda en ciddi grler Tii-Ht Hseyin (el Fitnetu'l Kubr, I. Osman, ss. ) tarafndan ileri srlm tr.
-

43

hell olmaz ? " diye itiraz edildiyse de o, "funduszeue.info'in hissesine d mesine hanginiz raz olursunuz?" deyince susmu lard . S ffin: Halife Ali b. EM Tlib, Basra'y alarak kendisine kar harekete geenlerin i ini bitirdikten sonra, Suriye'yi kendisine kar tam mnasiyle haz rlam bulunan Muaviye meselesini zmlemek zere hazrlklara balad . Hz. Ali, Medine'de bey'at kabul ettii zaman gnderdi i mektuptan sonra, Cemel sava nn sonunda da Cerir b. Abdullah' Muaviye'ye bey'at etmesi iin yeniden funduszeue.info til . Fakat bu ve daha sonraki uzun boylu yaz maar, maalesef bir fayda salamad. Muaviye yardmna snd Amr b. tavsiyelerine uyarak, halk dorudan do ruya kendi hilfetine a rmaktan vazgeip Ali'yi Osman' n kanndan sorumlu tutmu ve anllara "e er Ali'ye bey'at ederseniz sizi buradan karir" diyerek kkrtmasm iyice artrm u Ali b. Ebi Talib'in Osman'm kanndan sorumlu tutulam yaean , nk onun ahsiyet ve davranlarnn buna ihtimal tan madn yukarda belirtmi tik. Zaten onun Muaviye konusunu zmek iin sefere karken adamlar na "onlar sava balatmadka siz ba latmaym z" eklindeki ikaz ve Sffin.'e "sava mak iin de il, Muaviye ile anlamak zere gelmi " bulunduunu belirtmesi bunun a k bir delilidir. Ama Muaviye btn bu iyi niyetlere ra men, fikrinde srar edip Ali b. Ebi Talib'e beyat reddedince, Mslmanlar slam tarihinde ikinci defa ka karya geldiler (36 sonu / ).
Taberi, I, ; bn EM eybe, Musannef, ba; b; Dineveri, Ahbr, ; bn Ebi'l-Hadid, erhu Nehc, I, 97; Kallki, Kef, 96 b. Sffin, Frat'n bat kysndan pek uzakta olmayan, Rakka' nn bats nda, Rakka ile Balis arasnda bir yerdir. Frat'a do ru sadece bir tek yolun geti i batakl k arazi ile ayrlmtr. Hz. Ali ile Muaviye aras nda geen sava la mehur olmutur. Bk.: Yaklt, Mucem, V, Minkari, Sffin, 27 vd.; Belzuri, Ensb, a, vd. Taberi, I, ; bn Abd Rabbihi, Ikd, IV, Dineveri, Ahbr, Amr, Muaviye'ye tavsiyesinden nce Hz. Ali'nin faaliyetlerini say p dkt ve onun Kurey'in hayrls olduunu syledii halde , ona kar km, Muaviye'den Msr' koparmak iin bavurulmu bir yol olduu zanmna dayandryoruz. Ayrca bk.: Minkari , Szffin, 37, vb; Elft Muhhammed, Frak, 23 b. Taberi, I, Buhl, Sffin, L4, X, bn Hazm ( Fasl, IV, ), "Muaviye, Ali'nin stnln ve hil5fete liiyk olduunu biliyor ve kabul ediyordu. Fakat Osman' n katillerinin cezalandrlmas= hereyden nce gelmesi hususunda ictihadda bulunuyor ve kam talepte kendisinin herkesten ok hakk olduunu sylyordu. Bu, bir ictihad meselesi ve bey'at geciktirmek de buna ba l olduu iin gnah saylmamaldr" demek suretiyle konuyu ictihad fark ile izah etmektedir. Fakat Muaviye'nin hareketleri gz nne alnrsa, bu bey'at etmeyi i ictihad fark ile aklamaya inktn yoktur. Bk.: Kutluay, Islm ve Yahudi,

44

Savan fiilen balamasndan nce giri ilen anlama teebbslerims bir sonu vermeyince, nce nehir yolunu elinde tutan Suriye birlikleri geri pskrtiild ve nehir yolu Zilhicce 36 / May s aynda ele geirildi. 37 / yl Muharrem / Haziran ay ndan itibaren balayan sulh mzakereleri de bir netice sa lamaynca taraflar Safer 37 / Haziran banda fiilen savaa baladlar. Uzun mddet devam eden sava ta, gnler getike arp malar da iddetlenmeye yz tutmu tur. Ammr b. Ysir, Haim b. Utbe15 ve M'uaviye tarafndan Ubeydullah b. onerfsl gibi ~Olur ashab bu arada lmii lerdir. Bir ara ok kzan sava , zellikle Leyletu'l-Herir denilen Safer 37 / Temmuz Perem,beyi Cuma'ya ba layan gece "Cuma sabahna kadar" 1- 53 btn
Taberi, I, ; ilnu'l-Esir, Kmil, III, vd. Minkari, Siffin, ; Ya'kbt, Tarih, II, ; Taberi, I, ; Ihnu'l-Esir, Kmil, III, Ha im b. Utbe b. Ebi Vakkas ez-Zuhri, Mekke fethinde mslman olmu tur. Yermuk'ta gz sakatlanm , Celle'yi fethetmi tir. Sffin'de Hz. Ali'nin yamnda yer alm tr: Ibnu'l-Esir, Usd, V, Hz. mer'in o ludur. Babasn ehid eden kleyi ldrd iin k sas gerekirken, Hz. Osman' n diyet deyerek affetmesi zerine serbest kalm t. Hz. Ali'nin hilfete geli inde cezalandr lmaktan korkarak Muaviye taraf na gemi tir. 'bn Sad, Tabakt, V, 8 vd; tbn Hacer, Isabe, II, ; Zirikli, Alm, IV, Elimizdeki hadi kaynaklar, Ammar b. Ysir'in lmne gelinceye kadar, S ffin sasavann gelimesi hakknda farkl bir rivayette bulunmuyorlar. Ancak An mar'm savata lm zerine olaylar birbirine kan trlmakta ve durum iinden klmasz bir hale sokulmaktad r. Minkari Stffin, ), Taberi (Tarih, I, ) ve 11)11'1'1-Esir (Kamil, III, ) Ammar'm YevmulHerifden ve dolay siyle talkimden nce ld n sylerler. Oysa Kalhti (Ke f, 97 ab), Leyletul-Herir'den sonra Muaviye ile Ali'nin gizlice yaz arak Kitabullah"n hakemliinde anla tklarn; bunu duyan Amma'. b Yasir'in arkada larna: "Ali'ye gidiniz ve bundan dolay onu takbih ediniz" dedi ini ve yine Aramar'm Ali'ye: "Onlar sana, Allah' n Kitab' aramzda hakem olsun, diyeceklerdir; sen de onlara, biz Allah' n Kitab'ma uyarak sizinle d tk, de; aram zda iki hakem tayin edelim, diyecekler, sen de Allah'tan ba ka daha iyi kim hakem olabilir? diye cevap ver" eklinde ikazlarda bulundu unu syler. Ibnu Kuteybe'ye nisbet edilen el-Imtime ve 's-Siyse (I, ) adl kitapta ise, Hz. Ali'nin tahkimi kabul ettiini grnce, Anmar'm onu iddetle tenkid etti ini, savaa sonuna kadar devam edilmesi gerekti ini belirtti ini, sonra onun arkada lar ile beraber karak Muaviye ordusu ile sava tm ve ldrldn Kalhti'nin (v. 98 a, vd) rivayetlerine yak n bir ekilde anlatr. Bunun tarihi bakmdan tutarszl ortadadr. stelik bylece, bu kitab n Ibnu Kuteybe'ye nisbetinin de gerekten pheli oluunu ortaya koyacak nitelikte bir rivayettir. Ama gerek tbadi kaynaklar gerek di erleri Ammar b. Yasir'in faziletleri, medhiyesi ve zellikle Hz. Peygamber'in onun hakk nda "Seni isyankar bir kitle ldrecektir" hadisinde birlemektedirler. Bk.: ln Ebf eybe, Musannaf I, a b; Minkari, S ffin, ; Belazuri, Ensab, a-b; Ya'kabi, Tarih, II, ; bn Abd Rabbihi, Ikd, IV, ; Kad Iyd, erhu Muslim, b (Nu, ); Semmahi, Siyer, 23 ab; Kalhti, Ke f, 97 a. Bel:amiri, Ensb, a; Taberi, I, Kaynaklar Leyletu'l-Herir'de pekok insan n ldrld n yazarlar. Bk.: Minkari (S ffin, ) o gece Arabn ileri gelenlerinden be yzden fazla insann ldn sylerken, Kalhti (Ke f, 97 a) otuzbin lden sz eder.

45

iddeti ile devam etmi ve Ali b. Ebi Talib, hretli kumandan el-E ter vastasiyle Muaviye ordusuna son ve ldrc darbeyi vurmak ve hatta limitlerini yitiren Muaviye sava mey-danndan kamak zere iken, rla M sr ftihi, kurnaz Amr b. el-As yeti mi ve mehur tavsiye- imda sinde bulunmutu: Mcadeleden vazgeilmesi iin iki taraf aras nda Allah'n Kitab'n n hakemliine bavurmak Sava ta her hilenin me ru olduu anlay ile hareket eden ve buna Kur'an- Kerim.% bile alet etmekten ekinmeyen Amr'in tavsiyesi zerine Muaviye, byk am Mushaf'n be mzran ucuna balatarak be kiiye taitt1, dier askerleri de yanlar nda bulunan mushaflar mzraklarnn ucuna baladdar ve "Ey rakllar! Allah'n Kitab sizinle bizim aramzda hakem olsun.." diye ba rdlar. Bozulmaya, hatt hezimete giden Muaviye ve ordusunun tehlkle yerine getirdikleri hareket, kar snda kendi kabilesinden olan dinda na kl ekmede tereddtlere d m , stelik "olduka disiplinsiz ve mutaassp funduszeue.info" kim,selerden. miite ekkil Hz. Ali'nin ordusundaki n saflarda arp an kurra' nn zerinde Amr'in mid etti i ikilii dourmakta pek etkili oldu. yi bir kumandan olu undan ok, son derecede muttaki ve halis bir Mslman olan Hz. Ali'nin, ba vurulan bu hareketin bir hile oldu unu, derhal farketti ini gryoruz. Ordusunun tereddde d tn gren Hz. Ali onlara: "Do ru ve hald olarak d naninzla olan savanz siirdrn,z. nk Muaviye, Amr b. el, s, ibn. EM Muayt, Habib b. Mesleme,I 57 bn. Ebi Serh, ve ed-Dahhak b. Kays din ve Kur'an' n dostu deildirler. Ben onlar sizlerden ok daha iyi tan r m: oculduklarn ve bym hallerini bilirim; yle ki onlar hem oeukluklar nda hem de bilyklklerinde ocuklarn ve byklerin en eriri idiler. Yazklar olsun size ki, onlar Kitab' ne imdi kaldrdlar, ne de sonra kald racaklar ve stelik iindekileri de bilmezler. Bu sebepten onu ancak bir hile, iki
Muberred, Kamil, ; Taberi, I, Minkari, S ffin, ; Dineveri, Ahbar, Dier kaynaklarda sadece "mushaflar n kaldrdmas ;" naldedilmektedir. Bk.: Taberi, I, ; Belzuri, Ensb, a; Mes'di, Murc, II, ; Makdisi, Bed', V, ; Ibnu'l-Cevzi, Muntazm, II, a; bnu'l-Esir, Kamil, III, ; Ayni, Cuman, b. Wellhausen, Arap Dev. 26; elebi, Tarih, II, Habib b. Mesleme b. Malik b. Ebi Abdirrahman el-Fihri, Hz. mer zaman nda baz fetihlere itirak etmi ve 42 / 'de lmtr. Bk.: Ibn Sad, Tabakat, IV, 71; Zirikli, Alm, II, Kaya kabilesinin reisidir ve Muaviye'nin hararetli bir taraftar d r. Bir ara kendi hilfetini iddia etmi, sonra Ibn Zbeyr'e uymu tur. lm 64 / 'tr. Ibn Sad, V, ; Ibnu'lEsir, Usd, III, 37; bn Hacer, Isabe, II, vd.

46

yzllk ve tuzak olarak kaldrdlar." Onlarn "arldnuz Allah'n Kitab'na uymamazlk edemeyiz" demelerine "Allah' n Kitab'na davet eden ve ilk ona uyan kimse benim, ve stelik onlarla bu Kitab' n hkmn yerine getirmeleri iin sava tm; oysa onlar emretti i eylerde Allah'a isyan ettiler, aldini unuttular ve Kitab' n bir kenara ittiler" deiysnltm. Eb Mihnef'e gre, Ali b. Eb Talib'in bu szlerine aldrmayan Mis'ar b. Fedeki et-Te nind, Zeyd b. Husayn_et-Tail 63 ve bunlarla beraber daha sonra Hariei olan bir grubun "ey Ali, davet olundu un Allah'n Kitab'na uy; aksi halde seni d manlarna teslim ederiz, yahut da bn Affan'a yapt mz sana da yapar z" dediini gryoruz. Dineveri ( / ) ise, Hz. Ali'nin bu konu masndan sonra "Kitabullah' n hakemlii" davetine uymaya srar edenin E 'as b. Kays olduunu nakleder. Bilhassa S ffin'de olduka apra k davranlar grlen E'as'n bu hareketlerini ve sebeplerini imdilik bir kenara brakyoruz. Tahkim konusunda taraftarlar nn bu iddetli tazyiki altnda, sava durdurmaya aresiz mecbur olan Halife Ali b. Ebi Talib'in bu defa yeni bir aresizli e dt ne ahit oluyoruz: Hakemlerin seimi. Hz. Ali'nin tahkime gitmesi iin srar eden E 'as, ona bu karar verdirdikten sonra "istersen Muaviye'ye gidip ne istedi ini soraym" der ve ona gider. E 'as'n bu mushaflar niin kaldrdmz ?" sorusuna Muaviye'nin verdi i cevap aynen udur: "Bizim ve sizin, Allah' n Kitab'nda emrettiklerine dnmemiz iin; siz , bizim kendisinden raz olacamz bir adam gnderirsiniz, biz de bir adam" E 'as'n "doru" bulduu bu
Taberi, I, ; Ibnu'l-Esir, Kamil, III, 1V1inkari, Stffin, Minkari, S fffn, ; Taberi, I, ; huni-Esir, Kamil, III, Taberi, II, Minkad (Sfin, 99), Taberi (I, ) ve Ibnu'l-Esir (Kamil, III, ) de bu ekildedir. IbnuF-Cevz1 (Muntazam, II, 16a), bn Hacer (isabe, I, ) ve emmiihi (Siyer, 27 a) de ise "Zeyd b. Hsn" eklinde yazdnuur. Ahbiir, Dier taraftan Minkari (Stffin, ), Yakfbi (Tarih, II, ), Mesi'i (Murlic, II, ), Makdisi (Bed', V, ) ve el imam (I, ) de aym grtedirler. el-Eas b. Kays b. Kerib, Hadramevt'te Kinde kaoilesinin reisidir. E 'as adm salarmn her zaman karmakark olmasmdan dolay almtr. 10 / ylnda bu kabilenin reisi olarak Hz. Peygamber'e bir heyetle beraber gelip Mslman olmu tur. Hz. Peygamber'in vefat n mteakip irtidad etmi, sonra da Hz. Eb Bekir zaman nda tekrar Mslman olmu tur. Yermuk, Kadisiye ve Medin vak'alarnda bulunmu tur. Sffin'de olduka kark iler evirmi ve 40 veya 42 / ylnda Kfe'de lm tr. Bk.: tim Sad, Tabakat, VI, ; bn Abdi'l-Berr, Istiab, II, ; hulul-Esir, Usd, I, ; Zehebi, Siyer I, ; bn Hacer, baba, I, Taberi, I, , 3.
-

47

cevap yine onun tarafndan, Hz. Ali'ye iletilir. amllar hakem olarak Amr b. el-As' semilerdir. E 'as b. Kays ve sonradan Harict olan kurra'dan bir grup "biz Eb Ms el-E 'arryi. kabul ediyoruz" diyerek, Hz. Ali'nin itirazlar na ve Eb Msa'n n ok e itli sebeplerden seilmemesi gerekti ine dair direnmelerine kulak asmaks zn, rakllarn hakemini ilan ederler. Hakemlerin iln ndan sonra taraflar, tahkim anla masn imzalarlar, (13 Safer 37 / 31 Temmuz ) veya (17 Safer 37 / 4 A ustos ) . E 'as b. Kays, anla ma metnini alr ve Hz. Ali'nin askerleri arasnda okumaya balar. Ben Temim kabilesinin bulunduu yere gelince Urve b. Udeyye "Allah'n iinde hakeme mi ba vuruyorsunuz ? Hkm ancak Allah'ndr-La Hukme BM' Lillah" diyerek E 'as'a sald rr. Tabe rde yine Eb Mihnef'e ait ba ka bir rivayette yle denmektedir: "Ali, hakem olarak Eb Ms'y gndermeye karar verince Hafieilerden Zurat b. el-Burc et-Tall ile Hurkus b. Zuheyr es-Sa'cli. ona gelerek "L Hukme Illa Lillah" dediler. Ali de aynen tekrarlad . Hurkus szne yle devam etti: lediin hatdan tvbe et, kararmdan dn ve Rabbimize kavu uncaya kadar arp mak zere bizimle birlikte dii mammza kar k? Bunun -zerine Ali onlara u cevab verdi: Ben bunu sizden daha nce istemi tim, fakat: bana kar geldiniz. Art k kar tarafta aramzda yaz ma oldu, artlar ileri srp and ve misak verdik. Ayr ca Allah "Ahidle tiiniz zaman Allah'n andini yerine getirin. Allah' ken Eb Ms, Hicretten nce slmiyete girmi tir. 42 veya 44 / ylnda lmtr. bn Sad, Tabakta, IV, 79; bnu'l-Cevzi, S fat, I, Hz. Eb Mus'y semek istemeyi sebepleri, Muaviye'nin rakl larn seebilecekleri hakem adaylar hakkndaki grleri iin bk.: Minkarl, S ffin, vd; Dinevert, Akbal., ; Taberi, I, ; ibnu'l Esir, Kamil, III, vd; el-Imme, I, Taberi, I, Dineveri, Ahbr, Ayrca anlamann metni iin bk. Belzuri, Enb, b; Minkari, S ffin, vd; Taberi, I, vd. , Belzuri, Ensdb, b; Taberi, I, ; Semml i, Siye -, 33b. Muberred ) ve Yaktbi (Tarih, II, ) de hakeme ilk ba vuran hakknda birka isim sylerse de, bu sz ilk kullanann Urve b. Udeyye olduunu da nakleder (s. ). bn Ebi'l-Hadid (erhu Nehc, I, ) bu ismi "Uzeyne" olarak yazar. Mes'di (Murc, II ) ise "Uzeyye' eklini kullanr. Dineveri (Ahbar, ), bu sz ilk syleyenin Cad ve Madn adnda iki karde olduunu belirtir, Urve b. Udeyye'nin de Benli Temim'den ilk syleyen oldu unu yazar; Minkari (S ffin, ) de ayni grtedir. Milel kitaplar ise "La Hukme ll Lillah" szn ilk ortaya atamn Urve b. Hudeyr veya Yezid b. As m el-Muharibi olduunu sylyorlar. Bk.: sferyini. Tabsir, Taberi, I, Hurkus b. Zuheyr, Nehrevan'da len Hricilerin ileri gelenlerindendir. Ehl-i Snnete kendisine Zu'l-Huvaysra da dendii, ayn zamanda Hayber ganimetleri taksim edilirken Hz. Peygamber'e "Adil ol ey Allah' n Reslll" diyerek kar gelenin bu oldu u ve dolaysiyle t o zamandan Hricili i balatm olduu iddia olunur. Bk.:Muberred, Kmil, vd;Taberi, I vd; Usd, I, , II, ; bn Hacer, Isbe, I, ; Kalanavi, Havric, 2, vd.

48

dinize kefil klarak pekitirdiiniz yeminleri funduszeue.info." buyurmu tur. Hurkus: "Bu yapt n gnahtr, tvbe edilmesi gerektir" eklinde iddiasna devam edince, Hz. Ali: Bu gnah de il, ancak re'y'de acz ve fiilde zaaftr ,ki ben bunu size daha nce bildirmi ve sizi bundan yasaldamtm, cevabn verir. Bu defa Zur'at sz alarak: Ey Ali, Allah' n Kitb' ortada iken sen insanlar n hakemliine gider, onlarn hkmne uymaya karar verirsen, seni katlederek Allah' n rzasn kazanrm, tehdidinde bulunur." Hz. Ali'nin bu konudaki cevab , onlarn dtkleri yanl dnce tarz n btn plakl ile ortaya koyar: "Biz adamlar de il, Kur'an?' hakem tayin ettik; Kur'an ise insanlar vas tasiyle dile gefir,, Fakat Hz. Ali'nin btn mantld aklamalarna ramen ba langta, savan durdurularak hakeme ba vurulmas iin Halife'ye byk srar ve hatt bask larda bulunan bu ktlenin, hakeme karar verilince bir pimanlk duyduklar ve malup olmadklar halde, bozguna u ram intibaun funduszeue.infolar , davranlarnda da bunu aksettirdikleri a ktr. Daha sonralar en sert hriciler aras nda grdmz Halife'ye tesir eden bu ahslarla, yine bu sonuca gelinmesinde olduka nemli faaliyetlerde bulunan ve fakat Hz. Ali'nin saf ndan da ayrlmayan E 'as b. Kays'n bu trl davranlar acaba hangi sebeplere dayanmaktad r? Bu ahslar kimlerdir ve ne istemektedirler ? Hurkus b. Zuheyr ve Stueyh b. Evf gibi ahslarn Sffidden nce Cemel'de faaliyetlerde bulunmalar sebebiyle, onlarn "Sebeiye" grubu ile hemfikir ve ayn paralelde olduklarn ve dolaysiyle t Hz. Osman devrinden itibaren bu sonucu haz rladklar iin, Siiler ve Hridlerin bu sebepten ayn menee balamak gerektir, eklindeki gre itirak edemiyoruz. yle ki:
Nahl: XVI, bn Ebi'l-Hadid, erhu Nehc, II, vd. Kutluay, Tarihte ve Gnmzde islam Mezhepleri, Kutluay, Sebeiye grubunda bulunan bu ahslarn Hz. Osman'n evini muhasarasndan itibaren faaliyette bulunduklar n, dolaysiyla illerle Haricilerin meneini, talklm meselesinden ncelere gtrerek Sebeiyeye ba lamama gerekece ini ileri srmektedir. Tarihi gerek byle olduu takdirde fevkalade dindar bir ktlenin, Isltmiyete dmanlk eden ve bozguncu fikirler yayan bir grupla ayn ekilde hareket ettii gibi bir tenakuzla kar karya kalm. Bu durumda ya tarihlerin mutaass p olarak deerlendirdikleri Haviiric ile, fitne amili olarak grlen bn Sebe' ve adamlar, yalnzca islamiyeti paralamak iin faaliyette bulunmu lardr, ya da bizim daha nce zerinde durdu umuz gibi, 'bn Sebe'nin Sebeiye'ye bayrak olan menfl fikirleri ve faaliyeti, henz o devirde k zmatutr. Dier taraftan kaynaklar S ffin savanda bn Sebe'den tek kelime ile olsun sz etmemektedirler. Bize gre bn Sebe' ve daha sonra Haric1 olan bu insanlar n tarihte grlen faaliyetleri, olaylarn ve deien cemiyetteki davran larn tabi! birer sonucu olarak de erlendirilmelidir.

49

Hz. Osman'n hilfete geli inden itibaren cereyan eden olaylar gz nne getirecek olursak onun ok yumu ak ve mfik idaresi altnda slam funduszeue.info birok huzursuzluklarn ba gsterdiini, Medine'deki ve serbeste ta raya km ashabm Osman' hareketleri dolay siyle tenkid etmekte bulunduklar n hatrlarz. Bu durumda gerek daha Hz. Peygamber zamannda Mslman olmu ashabm, gerek Hz. Ebil Bekir ve mer devirlerinde Mslman olmu kimselerin, Resulullah ile Eb Bekir ve mer devirlerinin otoriter oldu u kadar rahat ve huzurlu idadelerini aramalar' tabii haklandr. Hz. Osman devrinde kendisine kar kanlar, onun ve valilerinin idaresinden, Emevi ailesinin Hz. Peygamber ile Ebts Bekir ve mer devrinde grlmeyen ta knlklarndan kabile asabiyeti ile etrafa tabakkm edi lerinden ikayet etmektedirler. E er Hz. Osman, selefinin liyakat ve dirayeti ile devleti, biiny edeki de i meyi dikkate alarak idare edebilmi olsayd, bu ikayetlerin olmayaca kat'i gibi grnmektedir. Bununla birlikte ilk iki halifeden itibaren cemiyetin byk lde deitiini nizam bakmndan bir takm mdahalelerin yap ldn ve dolaysiyle temeldeki sars nty da gzden uzak tutmamak gerektir. Hz. Osman'dan sonra Hz. Ali'nin hilfete getirili inde de, bu grup onun karklklar' dzeltip , slam cemiyetini Hz. Peygamber devrindeki gibi dzenli ve sakin haline getirece i kanaatini ta makta idiler. na ayak uyduram yacak ka- Faktonuhibrzmsyaetnoul dar muttaki ve tabir caizse "hiret adam " oluu, " eriate uyma husunda"1 79 byk titizlik gsterii ve nihay et Reb ia, Yemen N, e dier kabilelerden niiteekkill 80 olduka disiplinsiz ve mutaass p1 81 ordusuna sz dinletemeyi i , hilfeti derald zaman zaten anar iy e srklenmi cemiyette, sknet ve asyi in gerekle mesini ve geriye getirilmesini salayamad . Bu, Hz. Ali'nin hatas ndan deil, cemiyetin bnye itibariyle de i mi ve nizam bakmndan sarslm olmasndan, Talha ve Zbeyr gibi ashabn ileri gelenlerinin bu konuda Halife'ye yard mc olmak yerine
Nitekim bir ibdi yazar Kalhti (Ke f , 89 b), Hz. Osman'n hareketleri zerine halkn acele etmedi inden bahseder ve onu cemiyetin asyi ine hkim olacak do rultuya sevketmeye altklarn belirtir. Ayrca bk.: Vargelni, Delil, I, Mesel onlar Hz. Ali'nin bey'atnn "Allah'a ve Resulne kaat, Allah' n Kitab' ve Nebisinin Snneti ile mel, Eb Bekir ve Omer'in hareketlerini takip ile isyanc grubun ve Hak'tan kanan her frkann artiyle" gerekle tiini sylerler. Bk.: Kalhati, Kef, 94 a-b Vaglieri, The Ali-Muaviye, Ibn Haldun, Tarih, III, 4. Wellhausen, Arap Der. elebi, Tarih, II,

50

kar km olmalarndan ve byk lde de Emevi ailesinin asabiyete dayanan faaliyetlerinden do mutu. Sonradan Havaric denilen bu grubun Cenerde, Hz. Ali'nin safnda tereddtsiiz sava a girmelerini ve Hz. Ali'nin yannda olanla "Msliimanlar" ve "Allah Mslmanlara yardm etti" eklinde de erlendirmeleri; fakat S ffin'de uzayan sava ve E 'as b. Kays' n Kinde kabilesinin ve dolay siyle Yemenlilerin olumsuz tavr takmacaklarma dair, bir bak ma, tehdidi sebebiyle tereddde dp, nce tahkime raz olmuken daha sonra vazgemelerini, biz hep bu otoriter bir lider ve sakin bir cemiyet arzusuna ba l gibi gryoruz. Tahkim ve bundan nceki olaylarda ve bu olaylar n sonucunda ortaya kan durumun yani Hz. Ali ordusundaki ikili in sebeplerini taklil iin biraz da daha nce ismini and mz E'as b. Kays'n davranlarnn incelenmesi uygun olacakt r. Kinde gibi byk bir kabilenin ba kan iken, Mslmanl kabul ile (10 / ), bakanl k mevkiini kaybeden E 'as b. Kays'm irtidad m, Hz. Peygamber'in vefat n frsat bilerek eski mevkiine ula ma eklinde de de erlendirebiliriz. Tekrar Mslman olduktan sonra Hz. EU. Bekir'in kz karde i ile de evlenen E'as'n Hz. Osman devrine kadarki hayat n yakinen bilmiyoruz. Yalnz onun Yermiik, Kdisiye ve Medin olaylarnd.a bulunduunu ve Hz. Osman'n onu Azerbeycan'a vali olarak grderdi ini biliyoruz. Hz. Ali, hilafet mevkiine geti i zaman E 'as burada idi ve Ali b. Ebi Talib bey'at iin ona mektup gndermi ti. O, Hz. Osman'n valisi sfatn tad iin Hz. Ali'nin kendisine bir ey yapaca korkusuna kap larak "nce Muaviye'ye iltihak " dnm ise de halkn "lmn bundan hayrldr" demeleri zerine Ali b. Ebi Talib'e iltihak ve bey'at etmi ti. Onun Hz. Ali'nin safnda Cemel harbine i tirak edip-etmedi ini bilmiyoruz. Itirak etti i Sffin'de, ilk gnlerde nemli bir hareketine rastlanm yor. Yaln z Wellhausen tan nce Saml larn E 'as'a "e er hezimete do ru gittiimizi grr-sav sek, mushaflar oklarn ucunda kaldraca z; onun iin sava durduracak ekilde hareket et" denildi ini ve bu hususta Mller'in Seyf b. Omerle ayn paralelde yrdklerini bildiriyor. Bu rivayetin geersizli i akt r. Ancak zerinde durulmas gerekli husus, savan durdurulmas ve anlamann imzalau srasnda anlama metninin ba ndaki Hz.
Kalhti, Kes); 93 b, 96 a vd; Vargelni (Delil, I, 28) de tahkime kadar Hz. Ali ve sa. fndakileri hak zere grr. Zehebi, Siyer, II, Ibnu'l-Esir, Usd, I, Minkarl, Siffin, Wellhausen, Haydi*, 9.

51

Ali'nin unvannn sildirilmesi iin E 'as'n byk bir istekle ve gayretle alt bilinmektedir. Onun bu gayretlerinin. kendi Yemenli kabileda lar zerinde byk bir manevi bask dourduu da ileri srlebilir. Eb Musa'nn Ali b. Ebi Talib'in hakemi olmas iin gsterdi i gayreti ve buna Eb Ms el-E 'arrnin onlar harbe girmekten sak ndrmasn delil olarak gstermesi ve daha sonra anlama metnini, Hz. Ali veya ba ka biri ile istiare etmeden kendili inden ilan etmesi pek kolayl kla a klanamaz. stelik btn bu kar k hareketlere ra men, yine de Hz. Ali'nin safndan ay r lmayp lmne kadar Kiife'de kalmas bsbtn arteldr. Galiba bu durumda bir hkme ula mak bak mndan en kolay ve en kestirme yol, hayat ndaki ini -klara bakarak, onun "Islam'dan intikam almak istedi i, islam'a da ancak Kiife'de kavu tu l" eklindeki gr ihtiyatla ileri srmek olacakt r. Zafer Hz. Ali iin bir an meselesi iken bu ve benzeri sebeplerle durdurulan S ffin sava nn sonucunda amllardan , Irakblardan da olmak zere l1 91 verildikten sonra hakemler, yanlarndaki heyetle beraber nce yakla k olarak 37 / yl Ramazan ay nn sonunda Dmetu'l-Cenderde kar latlar ve sonra 38 / y l aban aynda Ezruh'da toplan.d lar. Bu ayn sonunda da Muaviye'nin h akemi Amr'in ikinci byk hilesi ile Hz. Ali'nin indirilmesine dair me hur kararlarn verdiler, ki bylece yeni bir fitne tohumu daha at lm oldu. Hakemler, Allah'n Kitab' , yetmedii yerde Resulnn Snnet'i ile hkmetmek zere Dmetu'l-Cendel'e ayrldklar zaman Hz. Ali de yanndakilerle beraber Kiife'ye ekilir. Fakat ordusundan, o unluu Temim kabilesinden olan askerleri, onunla birlikte Kfe'ye girmeyerek "L Hukme ll Lillah" slogan! ile Kfe'den pek uzakta olmayan Harlra'ya ekilirler. Tarihlerde Havaric ismiyle an lan grup bunlardr. Aratrmamza konu olan badiye frkas da balangtan itibaren Havarie'in iinde bulundu u ve fikirlerini payla t iin, Havaric'i ve daha sonra ilerinden ayr lan ibadiye'nin do uunu ayn blmde incelemeyi, konunun dzenli bir ekilde ortaya konabilmesini salayaca in,funduszeue.info uygun bulduk.
'Milkar?, Sffin, ; Tabert, I, ; Ihnul-Estr, Kmil, III, YakObt, Tarih, II ,; Welhausen, Haydi-i, Yaktbt, III, Wellhausen, Haviirie, 12 Dozy'den naklen. Ibn Ebt eybe, Musannaf, b; Minkart, S ffin, ; emn'ilhi, Siyer, 23 a; Kalhati, Kef, 96 b. Minkart, S ffin, ; Belzurt, Enstib, a; Tabert, I, ; Kalhti, Kef. a; Vaglieri, The Ali-Muaviya, Ibn Ebt eybe, Musannaf, ab; Belazurt. Ensab, II, b.

52

BIRINCI BLM

BADYE'NN DOUU
Ibdiye frkasnn iinden kt Havric'in Ibadiyenin do uuna kadarki seyrini ortaya koymadan nce, Havric'in daha nce da nk bir ekilde serpitirilen do u sebeplerini ksaca zetlemeyi ve bu bl. m: 1. Ibdiye'nin Do uuna Kadar Havric, 2. Havric'in F rkalara Ayrl ve 3. Ibdiye olmak zere, ba lk altnda incelemeyi uygun buluyoruz. 1. Ibadiye'nin Douuna Kadar Havric: Hereyden nce kendilerine N erilen ad zerinde ihtilf edilenl. Havric'in do u unu, ilk ve sonraki tarihiler, S ffin savanda, hakem meselesinin ortaya at ln.a balarlar.2
1 Bu frka mensuplarna verilen en genel isim olan Mrici (oikulu:Havric) kelimesi muhaliflerince "insanlardan, dinden veya haktan ya da Hz. Ali'den uzakla tklan" iin verilmi tir: /bn Manzr, Lisan, II, ; Zebidi, Tc, II, 23; E'ari, Makltit, ; Nevanul-Himyeri, Hr, ehristni (Milel, I, ) ise bu ismin cemaatin zerinde birle tii Mil bir imama hurfc eden herkese verilece ini, bunun sahabe devrinde veya sonra olmas nn farketmiyece ini syler. Ama bunun karsnda Hriciler, bizzat kendileri bu ismi "Alah yolunda hicret eden kii, yeryznde bereketli yer ve genilik bulur. Evinden, Allah'a ve peygamberine hicret ederek kan kimseye lm gelirse, onun ecrini vermek Allah'a der" (Nisa: IV, ) gyetiyle belirtilen zmre ve insanlar olduklar iin aldklarn sylerler. Hariellere verilen bir isim de tahkimi reddettikleri iin "el-Muhakkirne"dir: Ne viinu'l-Himyeri, Hr, ; E 'arl, Makalat, ; Hanefi, Fraku'l Mufterika, 23 (ev. Y. Kutluay, Sap klarla, 23); Isferyini, ( Tabir, 26) bu ismi "el-Muhakkimetu'l" eklinde kullanr. Sffin'den sonra Hz. Ali ile birlikte Kfe'ye girmeyip Kfe yaknlarndaki Harfra'da toplandiklar iin de "Harriyye" denir. "Allah phesiz, Allah yolunda savapp, ldren ve ldrlen m'ninlerin canlarn ve mallarn cennete karlk satn almtr" (Teybe: IX, ) ve "nsanlar arasnda, Allah'n rzasm kazanmak iin cann verenler (satanlar) vardr." (Bakara: II, ) tyetlerini delil olarak gsterdikleri ve pek be endikleri bir isimleri de " uriit'tr. Kendilerinin kabul ettikleri bu isimler yan nda, begennmedikleri, reddettikleri bir isim de "dinden kanlar" anlamna gelen "Mrika"dr. Bk.: Nevan'l-Himyeri, Hr, ; Hanefi, Frak, 10 (Trk. trc. s. 12); Ahmed Emin, Fecr, 2 Irfan Abdulhamid, Drcst,
-

53

Onlara gre Havarie, tahkimi kabul edi inden dolay Ali b. EM. Talib'den ayrlanlarn meydana getirdi i bir frkadr.3 Bu ayrb n sebebi de Nebi (SA)'nin hilafeti konusunda bir fas la vererek, insanlarn hiikmne mracaat etmenin do ru olmaddr.4 Grlyor ki Havaric, Allah "Eer n'minlerden iki takm birbirleriyle savarhusa aralarm diizeltiniz.."; 5 "Ey m'minler; ihramh iken av ldrmeyin, sizden bile bile onu ldrme, ekili hayvanlardan ldrd kadar olduuna iinizden iki adil kimse hiikmedecei"; "Kar6 n arasnn almasndan endielenirseniz, erkein ailesinden bir kocan hakem, kadnn ailesinden de bir hakem gnderin.." 7 buyurmak suretiyle, m.'minlerin anla mala d t bu gibi hallerde hakem usuln tavsiye etmi olmasna ra men, t ahk im'i er'i saymamakta ve dolay siyle prensip bakmndan yanl ad m atm olmaktadrlar. 8 Grnte Havaric'in do uunu byle tarihi bir olaya ba lamak keyfiyetinin kabul do ru ise de, Hariciliin, tahkimden nce Mslmanlarn zihinlerini i gal eden di er fikirler veya ortaya kan gruplar gz nnde tutulursa, bir defada ve hemen vcut buluvermi bir frka oldu unu da iddia edemeyiz. 9 Haricilik hareketi veya do uuna dair, ara trmamz n "Giri " blmnde dank olarak serpi ti ilmi sebeplerin en nemlilerini u ekilde zetlernek mmkndr: a) zellikle Abdullah b. Mes'ud ekolne mensuplo Irakl yani Kfeli "kurra", Kur'an hkmlerine s k sk> a ba l olduklar iin, Hz. Osman devrinde ortaya kan istikrarszlk, yeni fethedilen lkelerdeki genel ictimai kar klk kars nda, kendilerine mahsus bir tav r almay takvalarmn tabii bir icab olarak grdler. Buna binaen de mutlak adaletin hkm, srece i, insanlarn siyasi eki melerden uzakla p ilk devirdeki Islam karde lii ve drstl nn gerekle ece i bir cemiyet anlayna, otoriter, adil bir nizam fikrine temyl gsterdiler. Bunun da "hilafet" ve dolaysiyle seimle ilgili oldu u gr nde karar kldlar ve halifenin ahsiyetine byk nem verdiler.
3 Kalhti, Ke f, b; Kalamvl, Havetric, 2. 4 Goldzhier, Akide, ; Vaglieri, The Ali-Muaviya, 5 Hueurt: XLIX, 9. 6 Mide: V, 7 Nis: IV, 8 Hakem uslnn doruluu hakknda bk.: Bagddl, Usal, 9 Kalamvi, Havetric, 2 10 Nuayml, Haveirie,

54

b) Hz. Peygamber'den sonra ortaya kan "Ridde" harpleri, merkezi otoriteyi temsil eden Kurey 'in hakimiyetinin, Cahiliye devrinde byk ekimelere sahne olmu kabile asabiyetini tamamen silememi olduunu ortaya koymu tur. Geri Islam, kabile asabiyetini tamamen ortadan kaldrmam ise de iddetini hafifletmi ti. 11 Fakat bu rklk, Hz. Osman'n hilfetinin son devrelerinde, yeniden korkun bir ekilde ba kaldrmt Bu kta Ben Ha im ile Ben Umeyye'nin tesiri bykt. Ne ernmeyye o ullar Bedr gn Hz. Hamza ve Hz. Ali'den grdklerini; ne de Ha im o ullar Uhud'da Hind'den grdklerini unutabilmilerdi. 1 3 Bu iki kkl sllenin balatt intikam arzular veya liderlik ekimeleri, Havarie'in aralar ndan kt Rebiahlar ile Cahiliye devrinde srekli kavgalar ettikleri "Mudar" kabileleri aras nda yeni srt melerin ba lamasna sebep oldu. 14 Mis'ar b. Fedeki, Hurkus b Zuheyr, Urve b. Udeyye gibi Haricilerin ileri gelenlerinin Temimli olmas ve Yemenli kabilelerden de olduka fazla say da insann Hariciler aras nda Hz. Ali'nin safnda bulunmas , bunlarn Mudarllara yani onlar n kuvvetlileri Kurey'e kar hareketlerini tahrik etmi ti. Maamafib Welhausenl 5 n kabilevi durumlarna bakarak "as l bedevi araplar" oldu unabunlar ve dolaysiyle gerek Kurey 'e kar ha eketlerinde gerek dini-siyasi hiziplerde byk rol oynamalar na kail olunamyacan syler ve delil olarak da, e er bunlar asliyetlerini koruyan as l bedevi araplar olsayd , Hz. Ali'den ayrldklar ve hatt kat klar zaman sahraya, le ekilmeleri gerekirdi; oysa onlar Dicle'nin kenar ndaki Sehl-i Ch, Ehvaz, Medyen, Fars gibi arap olmayan yerle ik blgelere gitmilerdir, der. Buna kar lk BrnnoNk 16 da Haricilerin "ln byk kabilelerinden olan hakiki araplar" olduklar n, bundan l araplar nn kastedilmeyip, sadece araplar veya l araplar nn neslinden olanlarn ifade edildiini belirterek ayn teze i tirak etmi grnyor. Maamafih Irak araplarnn yani Mudar'a kar olan ve "Halife mer belHattab taraf ndan Basra ve Kfe'de iskan edilen ehl-i Ridde araplarmn"17 byk ounluunun hi deilse iki nesilden beri, kendi Bedevi al kanlklarnm pek o unu korumu olduklarls ve dolaysiyle medeni alakalanrun za11 Hasan . Hasan, Tarih, I, 12 Ebl Zehra, Mezhepler, 13 Hasan . Hasan, Tarih, I, 14 Mudar ve Rabia kabileleri arasndaki ekimeler iin bk.: Wellhausen, Arap Dev. 32, 85, 99, 15 Havtirie, 16 W. Thomson, Kharijitism, 17 W. Thomson, Kharijitism, 18 W. Thonson, aym esr,

55

yfll9 gz nne alnrsa, Haricilerin gerek kabile asabiyeti sebebiyle giritikleri faaliyetleri, gerek ha in mizaclarnn gere i sert ve miisamahasz anlay ve cahilne fikirleri daha iyi de erlendirilebilir. Bize gre bu iki ana sebep yani otoriter ve adil bil idare ile merkezi otoriteyi temsil eden Kurey 'in hakimiyetini sars p, kendi ictimai ve etnik yaplarnn gerektirdii miza istikametinde fazla deine girmeden Kur'an'a bal bir hayat anlay, bu insanlarn Havric ad altnda bir araya gelmeleri sonucunu do urmutur. Bununla birlikte burada kar mza bir soru daha kmaktadr: Douuna sebep olarak zikretti imiz bu miller kar snda, Haricilik hareketini dini mi, yoksa siyasi bir hareket olarak m tesbit etmek gerektir ? Goldzhier,20 Ahmed Emin, Hariciliin siyasi bir hareket oldu u fikrini savunurlarken, W. Thomson. ve Nallino da siyasi olmaktan ok dini olduunu, tahkim'i reddederken Kur'an'a dayand klarm; stelik tahkim konusundaki tart mada duruma hakim olanlarn ok saydaki kurra'22 olduunu sylerler. 23 Gibb de24 tam ve yar gebe kabilelerden mte ekkil Haricilerin hareketini dini olarak de erlendirin. Bize gre bu iki grn ikisinde de hakikat pay mevcuttur. nk cereyan eden hadiseler hat rlanacak olursa grlr ki, bu harekete sebep olan miller siyasi huzursuzluk kadar, Hz. Osman' n -onlara grebid'atleridir; Allah'm Kitab' ndaki emirleri terkedip Hz. Peygamber'in snnetine aykr icraatta bulunmas dr Bu sebepten ba langta siyasi bir hizip olarak te ekkl eden bu frkann, pek ksa zamanda dini bir hareketin ntl iinii yaptn da belirtmeliyiz. Bununla birlikte bu hareketi siyasi olarak de erlendirenleri hakl gsterecek bir sebep de u olabilir: slam dini mahiyeti itibariyle, hareketlerin dini a lardan incelenmesine ve do ruca dini men ee balanmasna imkn tan maktadn Bu bakmdan tahkim konusunda d len ihtilafn altnda yatan
19 elebi, Tarih, II, 20 Akide, 21 Fecr, Eb Zehra (Mezhepler, 90)'da "onlarn dnce tarzlar Kurey ve topyekiin Mudar kabilelerine kar besledikleri dmanlk hisleri dolaysiyle apak belli olur" demek suretiyle hareketin siysi oldu unu zmnen ifade etmi olmaktadr. 22 Ibn Kesir (Bideiye,VII, ), Hariciler aras ndaki kurralar'm oldu unu sylyor ki, herhalde bu biraz mbala al olmaldr. Ayrca Nuaymi (Zuhal., 17), Hz. Ali ordusundaki kurra'nn amli kurradan ok olduunu belirtir. 23 Elie A. Salem, The Political, 18'den naklen. 24 Mohammedanism, 25 Benk% Cevahir, vd.; Kalhti, Ke f, 95 a.

56

esas ey dini tefsir fark deil, siyasi kanaattir, denilebilir. Ayr ca Haricilik hareketinin ba lad devirde olaylarn siyasi ve dini ynden iie olduklar da gzden uzak tutulmamal dr. Bu konudaki ihtilaflar uzatmaktan ok bu harekete, siyasi bizipten do mu ve dini mahiyet kazanm tr, demek bize daha makul grnyor. Artk imdi Havaric'in S ffin'dert sonraki durumuna geebiliriz. Tahkim iin Eb Msa'rm gnderilmesini kabul ettikten sonra Hz. Ali, yanndakilerle birlikte Kfe'ye ekildi. Bu arada ba langta tahkim iin srar eden ve fakat sonra yapt kla ma piman ola ak"kararndan dnmesini, tvbe ederek tahkimi reddet funduszeue.info isteyen"26 yakla k olarak onikinbin ki i,27 Hz. Ali ile beraber Kfe kylerinden biri olan Harra'ya ekildiler. Orada kendilerine, S ffin'de Hz. Ali ordusunun sol cenah komutanl n deruhde etmi olan ebes b. et-Teminfyi askeri komutan, Abdullah b. el-Kevva' el-Ye kuri'yi de namaz k ldrmak zere imam setiler ve idareyi ellerine ald ktan sonra, umr-u islamiyenin ra yoluyla icra edilece ini, bey'atn Allah'a oldu unu ve iyilikle emredilip ktidiikten men'edilece ini (el-Emru bil-Ma'rf ve'n -Nehyu ani'l-Munker) mndilerle ilan ettiler. 28 Bu ilan zerine Hz. Ali'nin yan nda bulunanlar "senin dostunun dostu, d manmn d man olarak yeniden bey'at edece iz" dediler. Hariciler buna: "Sizler ve am halk kfrde at ba beraber gidiyorsunuz. Samhlar Muaviye'ye i lerine gelenleri kabul, gelmeyenleri reddetmek suretiyle; siz de Ali'ye dost bildi ine dost, d man bildiine d man olmak zere bey'at ettiniz" cevab n verdilerse de, Hz. Ali'nin taraftarlar karlk olarak "Ali istemedi, biz iste imizle ona, Kitab ve Snnet zere bey'at ettik; siz de tutup ona muhalefet ettiniz" dediler. 29 , Haricilerin ayr lmalarma psikolo- GrlyokiHz.A'ntafrl jik adan byk nem vermekte ve onlar n muhalefetlerine trizlerde bulunmaktadrlar. Olaylarn cereyan tarz hatrlanacak olursa, Havaric'in tahkime raz olmuken, daha. sonra Hz. Ali'ye muhalefetlerine ve onu kararndan dnmeye zorlamalarma pek yle kolay ve a k bir
26 Minkari, TM, ; ilmul-Cevzi, Muntazam. 18 a. 27 Belzuri, Ensb, b; Taberi, 1, ; Mes'ildi, Murtte, II, ; Makdisi, Bed', V, bn EM eybe (Musannaf, a) Harbra'da toplanan Ilricilerin onbin oldu unu syler. Kalht (Kef, 99 b) de ayni rakam verir. Fakat emrohi (Siyer, 25 a), onikibini kabul etmekle beraber yirmi veya yirmi drtbin dendi ini de yazar. bn Kesir (Bidaye, VII, ) ise alt veya oniki bin denildiini , syler. 28 Belazuri, Ensb, b. 29 Taberi, I,

57

cevap bulunamaz. Ama bu gerekten kar k durumu biz u ekilde deerlendiriyoruz. Hariciderin tahkimi kabul edi lerindeki balca mil Kur'an -1 Kerim'in hakemli ine gvenmeleri, Kur'an'a ra men kl sallayamayacak kadar Kur'an'a ba l dindar olular idi. Evet byk bir ihtimalle bu sebebe dayanarak ve s rf din kaygusu ile kabul ettikleri, hatta Emirii'l-M'minin Ali b. Ebi Talib'i kabule zorlad klar tahkim fikrinden niin cayd lar ? Bir kere bunlara gre, kendileri tamamen hakl , Ali b. Ebi bey'at etmeyen Muaviye ve yamndakiler ise hatal idiler. Onlarla isyanc bir grup olduklar iin hakka dnmelerine kadar sava acaldard. Kanlar= helal oldu una tamamen inan yorlard . Bu sebepten kendilerinden ldriilenleri de Allah yolunda ehid dm olarak gryorlard . Ama tahkimi kabul etmekle durumlar n pheli bir vaziyete sokmu lard . nk Muaviye ve ordusu da Hz. Ali ve Irakhlarla, maktul halife Osman'n kan n talep iin, yani ksas anlay ile dii iiyordu. Tahklmin kabul, "mmen bu iddialar nn tebriyesi" 30 ve onlarn da hakl l = fiilen kabul edilmesi demek oluyordu. Geri bu dun mu Emir'lM'minin Hz. Ali, mush afn ref'ine ba vuruldu u zaman onlara hat rlatmt ; ancak o zaman, onlar bunun anlam n kavryamamlard . Oysa imdi tahkimi kabul etmekle i ledikleri byk yanl idrak etmi ve bundan dolay Allah'a tvbe etmi lerdi. E er Halife Ali b. Eb rabb de onlar gibi tvbe eder, karar ndan dnerse tekrar onunla birle ip Rabblerine kavu uncaya kadar dvii eeeklerdi. 31 Ama Hz. Ali bunu onlardan nce istedii, artk imdi arada yaz ma oldu u ve and ve nisak verildii; Allah'n da "Ahidletiiiz zaman Allah'n andini yerine getirin" 32 emrine uyman n gerekli oldu u gerekesiyle buna yana myordu. Bununla birlikte Hz. Ali, durumu onlarla tekrar gr menin faydal olacana inan yordu. Bunun iin durumu yerinde incelemek zere kendi adamlarndan Sa'saa b. Sihan Ziyad b. en-Nadr el-Harisi ve Abdullah b. el-Abbas'la beraber onlara gnderdi. Ibn. Abbas' n etrafn eviren Haricilerle onun aras nda bir tart ma cereyan etti. Bu tart may , Haricilerin davran larnn bizzat kendi kalemlerinden tesbiti bakmndan bir il adi' kayna ndan hemen aynen verelim: 33

"bn Abbas: Emirl-Mii'minin'e kzmanzn sebebi nedir?

58

Havaric: Ali, m'minlerin emin idi. Fakat Allah' n kendisine verdi i bu hilafet libas ndan vazgeerek tahkimi istedi. bn Abbas: Hz. Peygamber bile, Hudeybiye anla mas imzalanrken, Kurey mriklerinin "e er seni Allah'n Resul olarak tan saydk, elbette seninle bozu mazdk" demeleri zerine kendi "Resulullah" unvan n sildirmi ti. Sonra sizin caiz saylamyacan syledi iniz t ah kim hakknda Allah yle der: "Ey m'minler! hraml iken av ldiirmeyin, sizden bile bile onu ldrene, ehli hayvanlardan ldrd kadar olduuna iimizden iki adil kimse hkmedece i 34 Allah bu konuda yine unu buyurmutur: "Kar kocann arasnn almasndan endielenirseniz, erkein ailesinden bir hakem ve kadnn ailesinden de bir hakem gnderin, bunlar dzeltmek isterlerse, Allah onlar n aralarn buldurur"35 Havaric: Seni dinledik; imdi de sen bizim delillerimizi dinle ve bizimle seni gnderen aras nda hakemlik et! bn Abbas, peki, dedi. Haviiric: Hac iin ihraml iken bir av ldren birinin, bu hareketi yasaklamayan bir kimsenin hakemli ini istemesine r za gsterilebilir mi ? bn Abbas: Hay r. Havaric: Peki o halde Ali, Mslmanlar n kann dkmek Allah tarafndan yasaklanm bir fiil oldu u halde, bu fiili mera, mtecavizlerle d meyi gayri me ra sayan ve stelik Allahla Peygamber'in dii nanlarma sadakata ba layan birini, dini bir meselede nas l hakem olarak kabul etti? Esas itibariyle tahkim do ru olsayd bile, Ali ba ka ekilde inananlar , Allah'n dini bir meselesi zerinde hakem olarak kabul etmek; m'minlerin ehid edilmelerine gz yummak ve Allah ve Resulniin d nanlarma funduszeue.info balamakla, zaten hak yoldan km oluyordu. Gelelim na Masa meselesine.. o, karars z bir adam de il miydi ? O, mtecavizlerle sava may gayri me ru sayp halk arpmaktan vazgeirmedi mi ? !bn Abbas: Evet. Havaric: Peki yleyse Ali, byle bir adam , nasl hakem olarak tayin edebildi ? Ali byle yapmakla, ihraml iken ldrd ayn kymeti
34 Mide: V, 35 Nis: IV, bn Abbas burada bir "kyas- evl" kullanmtr; yle ki, madem ki bir kar-koca arasndaki geimsizlii gidermek iin hakem tayini emrediliyor, binlerce ve onbinlerce kar-kocadan mrekkep olan slm cemaatinin birbirlerine olan muhalefetlerini gidermek iin hakem niin tayin edilmesin? Bk.: a atay-ubuku, lVfezhepler, I,

59

zerinde, byle bir fiile izin veren birinin hkmn kabul eden bir adama benzemektedir. Ayr ca Amr b. el-As, m'minlerin kanlarn dkmeyi meru bir hareket saymad m ? Ve yine Mslmanlara kar isyan edenlerle sava may gayri me ru saymad m ? Allah'n ve Mslmanlarn dmanlarma iltihak etmedi mi? bn Abbas; Evet. Bundan dolay da siz, Ali ile uyu amadnz. Havarie: Kur'an- Kerim'deki yete gelince.. "Eer kar-kocann arasmm almasndan endielenirseniz, erke in ailesinden bir hakem, kadnu ailesinden de bir hakem gnderiniz" (Nisa: IV, 35) buyuruluyor. imdi farzet ki Yahudi veya H ristiyan bir kad nla evlenmi bir Mslman var ve bunlar n aralarnda da bir geimsizlik domu tur. Byle bir olayda gerek Yahudi gerek H ristiyann inanmadklar Islam hukuna gre hkm vermeleri iin Yahudi ve H ristiyan davet etmek caiz midir ? bn Abbas: Hayr. Havaric: yleyse Ali, Mslmanlarn kanlarmn dklmesi Allah tarafndan yasak edilmi olduu halde, kan dkmeye msaade eden ve dmanlarmzla birle en Amr b. el-As'n hakemliini, nasl kabul edebildi ? Bize kar , bu tip bir anlamann tamamlanmasnn ve yerine getirilmesinin caiz olabilece i eklinde ifade etti in Hz. Peygamber ile kafirler aras ndaki , daha sonra feshedilmi olan anlama meselesine gelince.. nitekim ayn. ekilde kble nce Kuds iken, sonra Kabe'ye evrildi. Balangta araba msaade edilmiti; fakat daha sonra yasakland Beraet (Tevbe) Siresinde Allah, Hz. Peygamber'i kafirlerle herhangi bir anla maya girimekten menetmi ve yle buyurmutur: "Allah'tan ve Peygamberinden, kendileri ile anla ma yaptnz mrildere kat'i bir ihtardr"36 Bylece Tevbe Sresi, putperestlerle olan btn anlamalarn bozulmasn emretmi ve Hz. Peygamberi de, Allah' n kelmn iitebilmeleri artiyle kendisinden himaye elde etmeye al anlar mstesna, rn riklere herhangi bir emniyet ve rehin ba lamaktan menetmitir. Kez Allah yle buyurmu tur: "Ey inananlar! Dorusu puta tapanlar pistirler, bu sebeple, bu y ldan sonra Mescid-i Haram'a yaklamasmlar"37 Allah, kendi Resuln m riklerle herhangi bir anla maya girmekten menettikten sonra ve byle bir faaliyeti Beraet Sresinde hukuk d
36 Tevbe: IX, 37 Tevbe: IX,

60

iln ettikten sonra, hi kimsenin bunu bu tarzda yapamasma msaade edilmemi tir. Bu durumda senin adam n bu mesele hakknda ne diyebilir? E er o, m riklerle yap lm anlamalarn yerine getirilmesini, Ula cizmi gibi telkki ediyorsa, kendisine Meseidi Aks'y kble edinsin ve iptal edilmi er'i hkmlere uysun! Ey bn Abbas! imdi senin adamnn bize kar bir delil olarak ileriye srd Hz. Peygamber'in m riklerle and meselesine, ancak bu kadar izin verilmekte oldu unu drtmez misin? Mtecavizlerle sava inann, tpk zina eden kad nla erke in kamlan ve h rszn elinin kesilmesini retii gibi, Allah'n kullarna retti i Hu du dullah'tan biri olduunu, bilir misin? bn Abbas: Evet. Havaric: Farzet ki zina yapt veya hrszlk ettii ve ald ey isbat edilmi bir adam var. Mslmanlarn imam: ona, hrszlk iin tayin edilmi cezay zorla kabul ettirmek ister; ve fakat o, Allah' n emrine boyun emeyi reddeder. Mslmanlardan bir grup da suluyu, kendisine tatbik edilmek istenen bu cezaya arp lmaktan korumak iin ayaklanrlar. Bylece o h rsz, onlarn arasnda tehlikeden kurtulmu olur. imdi Mslmanlarn bu insanlarla sava mas, er'i de il midir? bn Abbas: Evet. Havaric: D n ki Mslmanlar, her iki taraftan birok kurban veri !inceye kadar, onlarla d iitler. O vakit Mslmanlara, kendi taraflar iin bir hakem tayin etmelerini ve ayr ca funduszeue.info tayin edilen bir funduszeue.info birlikte tahkime bavurmalarm ve neticede hakemlerin vereeekleri karar her ne olursa olsun kabul etmeyi teklif ettiler. imdi onlarn verecekleri hkm kabul etmek Mslmanlar iin er'i olur nuydu ? Eer onlar, adletsiz bir ekilde hkmetselerdi ve Hudud'un terkini emretselerdi, Mslmanlar iin bunu kabul etmek ve onu, Hudud'u terkedenler ve buna s msk yap anlarla arpmay er'i farzetmek do ru olur muydu ? bn Abbas: Mslmanlar n bu tarzda hareket etmelerine msaade edilmemitir ki.. Havrie: yleyse biz, Allah' n dini zerinde, zina eden kimse ve h rsz hakkndaki emirlerinde olduu gibi kendileriyle d mek Allah'n Hududu'ndan biri olduu halde, mtecavizlerle sava may gayri meru sayan biri ile nasl olur da hakem uslne ba vurabiliris ? Insann, Allah' n hkm verdii herhangi bir ey zerinde seme hakk yoktur. Bu konu61

da Allah : "Ve aralar nda Allah'n indirdii Kitab ile hkmet, Alllah'm sana indirdii Kur'an'n bir ksmndan seni vaz geirmelerinden sakn, heveslerine uyma; e er yz evirirlerse bil ki, Allah bir ksm gnahlar' yznden onlar cezalandrmak istiyor. nsanlarn ou gerekten filsktrlar. Cahiliye devrini mi istiyorlar? Yakinen bilen bir millet iin Allah'tan daha iyi hkm veren kim vard r ?";38 "Rabbinin sz, doruluk ve adletle tamamland. O'nun szlerini deitirebilecek yoktur.."39 buyurmu tur. Ayrca " Hkm vermek ancak Allah'a aittir" 40 buyurulmu tur. Ancak Kur'an- Kerim veya Snnet'te hkm bulunmad hallerdedir ki, hkm verme stih Mslmanlara aittir. Fakat Allah' n hkm verdii bir neselede, hkm verme insan n ihtiyarnda deildir. Tpk Allah'n: "Allah ve peygamberi bir eye hkmettii zaman, ina-

nan erkek ve kadna artk ilerinde ba ka yolu semek yara maz. Allah'a ve peygambere ba kaldran phesiz apak bir ekilde sapm olur."41 buyurdu u gibi.. Peki o halde nas l olur da, Allah ve Resulnn hkmn terkeden biri, Allah'n dini bir meselesi' hakknda hkm verebilir? Muaviye ve Amr, Allah ve Resulnn hkmne boyun e meyi reddettiler. E er onlar, buna boyun e seler ve sonra Allah' n emrine uyarak Mslmanlar n dinine dnselerdi, bu davranlarn kabul etmek ve Allah'n bize emretti i, "mtecavizlerle Allah' n emirlerini kabul etmelerine kadar savanz"42 hkmne uyarak onlarla dostlu umuzu tazelemek, gerekten borcumuz olacakt . Ne var ki Allah tarafndan kararla trlm bir mesele zerinde hkm vermek iin insanlar tayin etmek ve bu insanlar n hkmn, Allah'nkini nakzetse hile kabul etmek, bizim uygun kar layabilece imiz bir ey de ildir " Havrie'in Abdullah b. el-Abbas'la mnazaralar bu ekilde devam eder. Grlyor ki Ilirieller, bn Abbas'm gerek Kur'andan gerek Hz. Peygamber'in hayat ndan verdi i delilleri, kendi kararlar na uygun bir
38 Mide: V, 39 En'am: VI, 40 Yasuf: XII, 41 Alzab: XXXIII, 42 Hucurat: XLIX, 9. 43 Bu mnazaramn "kan koca aras ndaki geimsizlik", "Amr b. el- ks'n adil olmad", Hz. Ali'nin karsndakilerle anlama yapmas ve "Emfrl-Mil'minin" szn silmesi blmleri Ehl-i Snnet kaynaklarnda da vardr. Bk.: Taberi, I, ; 1VIakdisi, B ed', V. vd; Esir, Kamil, II, Gerek bu blmler, gerek di erleri hakk nda Harici kaynaklarca ileri srlen deliler, muhtemelen daha sonra eklenmi olmaldr.

62

biimde deitirmek suretiyle, islmiyetin bu konudaki 'bn Abbas tarafndan dile getirilen gr lerini istikametlerine uydurma yoluna gitmilerdir. Bylece de ba langtan itibaren ortaya koyduklar dar ve hatta te s anlar larmn yeni bir rneini daha vermi olmaktadrlar. Bu konumann akabinde Ha. Ali, Ziyad b. en-Nadr'a 44, aralarnda kimin srnn geti ini yani reislerinin kim oldu unu sorar. Ondan Yezid b. Kays el-Erhab s oldu unu renince, bunun ad rna gider, iki rek'at namaz k ldktan sonra onlara hitaben ana hatlariyle u konumay yapar "yle bir noktada bulunuyoruz ki, burada felah bulan ahirette de felh bulacakt r. Bu noktada szn hakka isabet ettiremeyen ise, 'abirette daha fazla kr ve yolunu arm olur." Bundan sonra onlara liderlerini sordu ve bnu'l-Kevva' cevab m alnca, ona hitaben: Bize kar burc 'unuzun sebebi nedir ? dedi, ve aralar nda yle bir konuma geti. Sffin savanda hakeme raz olmanz. Hz. Ali: Size kar Allah' ahit tutuyor ve hat rlatyorum. Iinizde tahkimi benden daha ok be enmeyen birini biliyormusunuz? Onlar Mushaf' kaldrdklar zaman siz, Allah' n Kitah'na uyalun, dedi inizde ben size, "onlar ben sizden daha iyi bilirim; onlar din ve Kur'an' n dostu deildirler; onlarla arkada lk etmi biriyim, oeukluklarm ve yeti kin hallerini bilirim.. bu bir hiledir.." dediimde beni reddedip onu kabul edinceye kadar beni zorlamadunz m ? Sonra ben her bakmdan mutlak olarak hakem tayin etmedim. Kur'an' n dirilttiini diriltmek, ldrdn ldrmek artiyle hakem tayin ettik. E er Kur'an' n hkm zerine hakemlik ederlerse muhalefete hakk nz yoktur. Ama Kur'an' n hkmne uymazlarsa, onlarla aram zda bir ba kalmaz. ibnur-Kevva': Sen bize, (islam.) kan zerinde insanlar n hakem tayin edilmesini kabul edip etmedi ini syle bakalm. Hz. Ali: Biz insanlar deil, sadece Kur'an' hakem tayin ettik. Kur'an ise sayfalara yaz lm bir kitaptr ve kendi kendine konu maz. Onunla insanlar konu ur ve ondan insanlar hkm karr. bn'ul-Kevva': Peki niin muayyen bir mddet tan dn? Hz. Ali: Bilmeyenler bilsin ve bilenler de bu i i dnp hazrlansmlar ve belki de bu sulh s rasnda Allah bu mmeti slah eder, diye..
)'e gre "Sa'saa b. 44 Taberl, I, ; bnu'l-Esir, Kamil, II, Muberred S0lar"a sorar. 45 BeMzuri, Ensab, ; Dineveri, Ahbar, vd; Muberred, Kamil, , vd; Taberi, I, vd; bn Abd Rabbihi, lkd, IV , vd; 11)1 -m1-Esir, KmilIII, vd.

63

ibnu'l-:Kevva': Sylediklerinde haklsn; fakat tahkimi kabul etmekle biz byk bir gnaha girdik ve bunun iin de tvbe ettik. Sen de Allah'a tvbe et, af dile, sana dnelim Hz. Ali: Ben her gnahtan dolay Allah'a tvbe ederim, af dilerim."
Bu konuma zerine Hricilerden alt bin ki i, onunla beraber Kfe'ye geri dnd. 46 Bu dnenler arasnda el-Ahnef b. Kays , ebes b. Rib'i, Eb. Bill Mirdas b. Udeyye ve hnu'l-Kevva' da bulunuyordu. 47 ye yerle tikten sonra Hz. Ali'nin tahkimden riic etti ini ve onu dallet olarak grd n yaymaya ba ladlar. Bu sylenti zerine Hz. Ali'ye gelen E 'as b. Kays: "Ey Emirii'l-M'minint Halk senin tahkimi dallet ve bu meselede srar kfr olarak grd n sylyorlar"48 deyince Hz. Ali, Kafe'de halka hitabederek dedi ki: "Benim tahkimden cayd m syleyen yalan sylemektedir; onu dallet olarak gren de dallelettedir. " Bu sz zerine cmiden kp giden Havric'e, gene onlarla konumak zere Abdullah b. el-Abbas' gnderdi. Abbas' ikram ve sayg ile karlayan Havrie aras nda "devaml namaz klmaktan, al funduszeue.info atlam , elleri ve dizleri deve dizleri gibi nas rla m , temiz elbiseli"49 kimseler vard . bn Abbas onlara birok deliller ileri srerek nasihat etti. Hz. Ali'nin hakl ; hakemler adletle karar vermezlerse dahi Ali b. Ebi Tlib'in hilfete Muaviye ve bas,kalar ndan daha layk olduunu bildirince, iki bin kadar ona uydu ve geride drt bin ki i kald . Geride kalanlar "anlayl , ileri grl, ecaatli ve hatip" 50 bir kii olan ve ayn zamanda "ok secde etmekten dizleri deve dizleri gibi atlad "51 iin Zu's-Sefin.t 52 denilen Abdullah b. Vehb er-Rsibrnin evinde toplanarak durumu gzden geirdiler. Rsibi "inanan bir kavme yara an eyin iyilii enredip ktl yasaklamak (el-Emre rf Ve'n-Nehyu ni'l-Munker) prensibini bu dnyaya yaymak' 53 olduunu beli ttikten sonra "halk zlim olan bu yerden kp dalara veya bu hid'atleri reddederek Medin'e gitmeyi", Hurkus b. Zuheyr de "hakk talep zulm inkr etmeyi" 54 tavsiye etti. Bunun zerine sz alan Hamza
46 ibnu'l-Esir (Kmil, III, )", hepsi dnd" der. Ki bu olaylar n geli mesine aykr dmektedir. 47 Belzuri, Ensb, a. 48 Muberred, Kmil, Taberi, I, 49 Muberred, Kmil, 50 Muberred, Kmil, 51 Wellhausen, Havaric, 52 Belzuri, Ensiib, a. 53 Ilnu'l-CevzI, Muntazam, II, 18 a. 54 Taberi, I,

64

b. Sinan el-Esedi55 ise, bu iler iin aralarndan bir emir semeleri gerektiini syleyince emrli i Zeyd b. Husayn et-Tai, Hurkus b. Zuheyr, Hamza b. Sinan, ureyh b. Evf'ya s ra ile teklif ettiler. Neticede s ra Rasibrye gelince: "Pekala verin.. onu bu dnyaya ra betim dolaysiyla kabul etrnediini gibi, liim ko -rkusu ile de terketmiyece im.." dedi evval 37 / 30 Mart tarihinde 57 Abdullah b. Vehb er- Bylec19 Rasibrye bey'at etmi oldular. Rasibrnin. "Allah, iyili emrennek ve ktl yasaklamak, do ruyu sylemek ve yolunda sava mak zere bizden and ve misak almtr; Allah yolundan ayrlp yolunu aranlar iin iddetli azb vard r Onlarla cihad etmek hak ve sevapt r"58 eklindeki imamet hutbesinin ertesi gn Zeyd l . Husayn'n evinde bir toplant yapan Hariciler " ureyh b. Evfa'n n Medain'e kalm"59 fikrini tarttlar. Zeyd b. Husayn' n "topluca karsa= grlrsnz; onun iin nLe Basra'daki karde lerinize yazn ve size iltihak1ann isteyin, sonra ayr ayr yollardan Nehrevan'da 60 toplan n" tavsiyesine uyularak kk gruplar halinde gizlice Kfe'den ak ld ve Nehrevan'da toplandd Bu sralarda, yakla k olarak Ramazan veya evval 37 / ubat -Mart 'deki hakemlerin me hur karar zerine Hz. Ali, Kfe'de halka oku duu hutbede taraflarca tayin edilen hakemlerin., Kur'an hkmn bir tarafa atarak kendi keyiflerince karar verdiklerini, dolay siyle artk isyanc durumunda olan amllarla sava maya hazrlanmalarm istedii gibi62 Nehievan'a ekilmi Haricikre de yle bir mektup yazd : "Besmeleden sonra.. Eminil-mii'minin Ali b. Ebi Tlib'den Zeyd b. Husayn, Abdullah b. Vehb er-Rasibl ve yanlanndaki bulunanlara! 63 Selam ve Allah'a L arndii senadan sonra: ki hakem Allah'n Kitab'na kar karak, hibir me ru sebebe dayanmadan kendi keyiflerine uy 55 DIneverl (Ahbdr, ), Hamza b. Seyyar eklinde yazyor. 56 D1neved Ahbar, ; Taberi, I, ; Eb Muhammed, Ftrak, 4 a; Semmald, Sayer, 26 a; Kalhtf, Kef, 99 b; Sliml, Tuhfe, I, 57 Wellhausen (Arap Dev. 39), bey'at tarihini 10 evval 37 olarak verir. Oysa Taberl (Tarih, II, ) bunun Sev val'in onunda de il, "Sevvvarin bitimine on gn kala' oldu unu yazar. 58 Dneverl, Ahbdr, 59 Dineved, Ahbdr, ; Taberl, I, ; Il nu'l-Cevz1, Muntazam, II, 18 b. 60 Nehrevan, Badad ile Vst arasudadr. Halk dilinde Nibrevan denir. 38 / y lndaki Hz. Ali ile Hriefler aras ndaki sava sebebiyle mehur olmu tur. Bk.: Yakflt, Mucent, VIII, 61 Dineveri, Ahbar, ; Muberred, Kdmil, ; Taberi, I, ; Ibnu'l-Esir, Ktirnik III, 62 Taberl, I. 3' 63 Kalhati, Kef, a' da "yanlarnda bulunan Mslmanlara!"

65

dular. Kitab ve Snnet'le mel etmediklerinden, verdikleri hiikiinderden de yz evirdik. Art k imdi anla ahm,64 ve "Ahkemul-Hakimin olan Allah, dii manlar mzla bizim aramzda hkmn yerine getirinceye kadar dii manlarmza ve dii manlarmza kar kalm Allah izin verirse Nehrevadda 65 bulu alm." 66 Haricilerin bu mektuba verdikleri cevap tarihlerde ana izgileriyle "sen Yce Allah iin de il kendi nefsin iin gazba geldin; insanlar hakem tayin etti inden dolay kfir oldu unu itiraf ve tvbe edersen dniirz, aksi halde seni tamamen terkederiz" 67 eklinde kaytldr. Oysa Harici kaynaklarda durum hayli farkl dr ve aynen u ifadelerle anlathr : 68 "Besnele.. Imainu'l-Mslimin Abdullah b. Vehb er-Rasibi, Zeyd b. Husayn ve yanlarndaki Mslmanlardan, kendi kendini azleden Ali b. Ebi selnet, doru yolu tutan ve koruyanlar n zerine olsun.. Bir tek olan Allah'a hamd ve sen.a ederiz. Mektubunda zikretti in, iki hakemin Kitabullah' tertkettikleri ve Allah' n indirdiinin, aksine hkm verdikleri meselesi, bize ula m bulunmaktadr Allaha krler olsun ki, t ba ndan beri biz, bu i i yapmann doru olmadn bilmekteydik. Senin gnah n, tahkimin, yap lmasna rza gsterdi in iin, hakemlerin gnahlar ndan daha byktr. Hak olana dnmemizi ve daha nce olduu gibi, bizimle anla may teklif etmisin. Bu durumda biz, senin tvbe ve pi manln reddetmiyoruz. Fakat e er sen gerekten samimi ve drst isen Allah'a, Resulne ve Mslmanlar n funduszeue.info Abdullah b. Vehb er-Rasibi'ye itaat hususunda Mslmanlara iltil ak et! Biz seni azlettikten sonra, onu, imam olarak tayin ettik. nk sen bizim, byle bir yola gitmemizi hak ettin ve biz de (sana kar ) bunu yapmak zorunda kald k. Hepsi bu kadar!" Bu, her bakmdan sert ve kesin kararl mektup zerine Haricilerden midini kesen Hz. Ali, Kafe'de yan nda bulunanlar ve Basra'dan Birleecek kuvvetlerle amllar zerine yrmeyi tasarlarken, Haricilerin srf kendi gr lerini paylamad diye ashabdan Abdullah b. Hab64 Kalhtt, Kef, a. 65 Kallki, Ke f, a. Burada "Neer h" yazlm ise de, herhalde bu mstensih hatasi olmaldr. 66 Taleri, I, ; Ilnu'l-Esir, Kmil, III ; Ilmu'l-Cevzi, Muntazam, 18 h. 67 Taberi, II, ; Ilnu'l-Esir, Kamil, III. ; ihnul-Cevz, Muntazam, 18 b. 68 KalhtI, Kef b.
,

66

bal) b. el-Erett'i 0 ve hamile karsn bo azJamalar zerine gnderdii muhakkik el-Haris b. Murre de 70 onlarca ldrlmesi zerine, Hariciler konusunu zdkten sonra am'a yrmenin gerekti ini anlad ve Nehrevan kprs civar nda toplanm olan Hriciler zerine yrd. Nehrevan Hricilerinin kar sna geen Hz. Ali onlarla konu tu, ehid edilenlerin katillerinin teslim edilmesini istedi ise de onlardan "onlar n. katilleri hepimiziz" cevab n ald" Hz. Ali bunlara son bir ans tanyarak Kays b. Sa'd b. Ubaden , ile Ebl Eyyf b Halid el-Ensari'yi73 n te ebbsleri de bir fayda verme- funduszeue.info yince. Hz. Ali, onlar ba latmadka siz harbi balatmayn, dedikten sonra Ebil EyyL b el-Ensari'ye bir bayrak yerdi. Ensari, bu bayrak altna geleceklerin emin oldu unu bildirdi. Bu arada yaplan tavsiyeler ve konu malar zerine tereddde d en Haricilerden be yz kiilik bir grup "Ali ile niin d iiyoruz ? Onunla savamak iin elimizde bir delil var m ? Gelin uzakla al m.."74 diyen Ferve b. Nevfel el-E cal75 ile birlikte ayr ldlar ve ei-Bendeniceyn'e 76 gittiler. Bu duruma sinirlenen Hariciler sava balattlar ve neticede iddetli bir arp madan sonra Haricilerin tamamna yakn byk bir o unlu u katledildiler (9 Safer
69 Abdullah b. Habbab b. el-Erett, Hz. Peygamber'i grm ve ondan babas yoluyla rivayette bulunmu tur. Bk.: Ibnu'l Esir. Usd, , Abdullah b. Habbab, Hz. Ali'nin safnda yer ald Sffin'den dnerken yolda Hariciler tarafndan durdurulur. Kendisine Hz. Eb Bekir ve Omer'i sorarlar. Ilay rla anar. Osman' sorarlar. Evveli ve hirinde de hakh idi, der. Ali hakk nda ne dersin? derler. O da: O, Allah' sizden daha iyi bilir ve clinindeki sak nmas da sizden fazladr, cevab m verince , kzarlar ve kars ile birlikte nehrin kenarnda bo azlarlar. Ek.: 1bn Abd Rabbihi, Ikd, II, ; 1VIes'di, Marie' c, II, ; 1V1akdisi, Red', V, 70 1VIes'di, Mart'ta, II, 71 Belzuri, Ensdb, b; Muberred, Kfnil, ; Taber4, I, ; Ibn Abd Rabbihi, kd. II, ; Mesdi, Murc. II, 72 Kays b. Sad,- sahabenin faziletlilerinden ve dhilerindendir. Hz. Ali'nin M sr vliliini yapm ve / ylnda lmtr. Bk.: Usd, III, vd; /bn Hacer, sbe, III, 73 Ebu Eyynb Halid b. Zeyd b. Kuleyb el-Ensri, ilk 1VIiislibranlardandr. Akabe, Bedir ve dier savalarda bulunmutur. Hz. Ali safnda Sffin'de bulunmu, Muaviye devrinde de Istanbul'un fethi seferine i tirak ederek orada ehid dmtr (52 / ). Bk.: /bn Sad, Tabakt, J 2,. 49; Ibnu'l-Esir, Usd, IT, 88 vd; /bn Hacer, sabe, I, vd. 74 Dineveri, Ahbar, ; Taberi, I, 75 Ferve b. Nevfel el-E cai, Hricilerbvileri gelenlerindendir. Bk.: Em Hacer, 'dibe, II, 76 el-Bendeniceyn, Nehrevan dolaylarmda me hur bir yer. Bk.: Yakt, Mu'cem, II,

67

38 / 17 Temmuz ). 77 Nehrevan'dan. kurtulan Hricilerden Mis'ar b. Fedeki harbe kat lmak iin geldi i Basra'ya, Eb Meryem es-Sa'di ehrezr'a kaarlar. 78 Nehrevan sava ndan sonra amhlara kar sava a kmak zere Nuh ayle'de79 konaklayan Hz. Ali, yan ndakilere ehre gidip hazrlk yapmalarn istedi. Bu arada "Nehrevan'da Vehb er-Rsibi'dert ayr larak Eb Eyyib el-Ensri'ye s nan ve Kfe'de kalan ve Ehl-i Nuhayle" 80 k olarak ikibin ki ilik bir Hrici grubuna hitabeden Hz. denilyak Ali, onla m kendisine kat lmalarn veya dnmelerini istedi. Onlar reddedince hepsi de ldrld. Maamafih bunlardan az bir k sm Mekke'ye doru kap kurtuldu. 81 Ktfe'ye ailelerinin yan na giden askerleri de artk sava yapmak istemiyorlard . Ilerinde E 'as b. Kays' n da bulunduu bir grup "oklarmz tkendi, kl larm z krlendi" 82 diyerek sava maktan imtina edince Hz. Ali de Kfe'ye girdi. Siyasi tarih a sndan Hz. Ali'nin Nehrevan ve Nuhayle sava lar onun adna birer zafer durumunda idi. Fakat bunlar, gerek Nehrevan ncesi gerek Nuhayle sonucu ka p kurtulan Hriciler ve Hricilerin mstakbel yeleri iin bir intikam arzusu do urdu. Nihayet Hrieiler, prensip ve inanlarm n, onlara gre yeryziinii fesada bulayan Muaviye, Amr b. el-is ve Hz. Ali ortadan kald rlmadka. yerle tirilemiyecei kanaatine vararak bunlar n ldrlmesi ve bylece intikam n alnmas i ini plnladdar. Neticede Abdurrahman b. Mulcem el-Murdi, Hz. Ali'yi sabah namaznda hanerliyerek yaralad ve o, bu yaralar n tesiriyle 17 Ramazan 40 24 Ocak tarihinde vefat etti
77 Belzuri, Ensab, a; Taberi, I, Harici kaynaklar emmhi (Siyer, 28 a), Kalhati, (Kef, b) ve Slimi (Tuhfe, 80) Nehrevn'da ldrlenlerin drtbin oldu unu yazarlar. Muberred (Kamil, ) ise, len Hricilerin say snn olduunu syler. Sava n sonunda, Hz. Ali ordusundan dokuz ki i ldrlr. Haricilerden ise sadece sekiz ki i kalr. Bk.: Muberred, Kmi/, ; Ibn Ebf eybe, funduszeue.info, a b. 78 Makdisi, Bed', V, ehrizr, geni anlamda Kerkk eyletini gstermek iin kullanlr. Avrman da silsilesinin batsnda geni ve mnbit bir ovadr, orada gelimi bir ehir vardr. Bk.: Ykt, Mu'cem, V, 79 Nuheyle, Kfe yaknlarnda bir yerin ad. Bk.: Ykut, Mucem, VIII, 80 Muberred, Kmi/, 81 Muberred, Kamil, Bu kaanlar aras nda Ben Sa'd b. ZeydMentgan el-Mustevrid, Ferve b. Nevfel de vard . Bk.: Muberred, 82 Dineveri, Ahbar, 83 Hz. ehadeti, Muaviye ile Amr' ldrmeyi zerine alanlar hakk nda bk.: Dineveri, Ahbar, vd; Taberi, I, vd; Ibn Abd Rabbihi, lkd, IV, ; Mes'di, Murile, II, ; hnu'l-Cevzi, Muntazam, 26a; Ibnu'l-Esir, Kamil, III, ; Ayni, Cuman, a; emmald, Siyer, 28 b; Kalhti, Kef, b. ibml-Esir ), Hz. Ali'nin vefat tarihinin "en do rusu" kaydiyle 13 Ramazan 40 olduunu syler; Muberred, Kamil, 'de de bu olaylar anlat lr. Ayrca Muberred, (s. ) Ibm Mulcem'in Hz. Ali'yi ehid etti i geceyi E 'as b. Kays'n yannda geirdi ini'', hatta Hucr b. Adiyy'in, "Emir-l-M'minin ldrld dediklerinde E 'as'n Ibn Mulcem'e "bu sabah u urlu geldi" derken duydu unun; bunun zeririe Hucr' n E'as'a "sen mi ldrdn yoksa ey tek gzl?" dedi inin; di er taraftan bunu E 'as'n kardei Ani b. Kays'n iitip E 'as'a hitaben "yoksa bu senin ba nn altndan m kt ey tek gzl?" eklinde konutuunun rivayet edildi ini nakleder.

68

Nehrevan ve Nuhayle'den Hz. Ali'nin ehid edilmesine kadar, yakla k olarak iki yl a an bir devrede Hricilerin "kk mahalli k yamlar"84 halinde bir takm faaliyetlerine ahid oluyoruz. 85 Bu ayaklanmalar iinde bizim bakmmzdan dikkati eken biri Eb Meryem es-Sa'di, et-Temirnfnin hurikudur. Eb. Meryem, hemen tamam mev li'den miite ekki kuvvetleri ile ehrizr'a gelir ve oradan Kfe'ye yakla r. Hz. Ali onu kendisine itaate a rrsa da yana maz ve neticede onlar tepeler, sadece elli ki i teslim olur (Ramazan 38 / Ocak ). 87 Nehrevan savann zerinden henz bir yl bile gemeden Hricilere bu kadar ok sayda mevlinin iltihak etmi olmas , dorusu ok ilgi ekicidir. Hz. Ali'nin ehadetini takiben, Muaviye'ye bey'at etmekle "Nbv et gere i ve hrikasnu unutarak asabiyete rc eden ve bylece meyye o ullarn Mudar'a ve di er araplara hkim k lan"88 slam cemaati ierisinde, Hricilerin ard arkas kesilmeye!), kyamlarna hid oluyoruz. Bu kyamlar zellikle Hz. Ali'nin o lu Hz. Hasan'n hilfeti Muaviye'ye teslim etmesinden (Rebiylevvel 41 / Temmuz ) 89 sonra "artk Muaviye iizerine tereddtsz yiirynz ve onunla sava n z" slogan] ile Nehrev an'da Hricilerden ayr lan Ferve b. Nevfel'in hareketiyle kzr. Geri Kfe'deki bu kyam, Muaviye'nin Kfelileri de Hricilere kar sava a zorlayan torba tedbirleriyle hemen bast rld99 ama, Hricilerin intikam ve ihtiraslar bir trl yok edilemedi. Nitekim Ferve b. Nevfel'den sonra Abdullah b. Ebil-Havs' et-Ti, onun katlinden sonra da Havsara b. Ved' b. Mes'f d el-Esedryi baa geiren Hriciler, Muaviye ile funduszeue.infovvel 41 / Eyll 'de K'fe dolaylarn da Nuhayle'de nc defa kar latlar ve bin be yz kiilik Hrici kuvvetinden ancak ellisi Ktife'ye girebildi.9 1 Maamafih el-Mu ire b; ti'be'nin 92 Kfe valiliine tayininden sonra Hriciler, burada Ferve b. Nevfel'in lm ile sonulanan yeni bir k yama daha giderler. 93
84 Vida, Hriciler, A ,V I 1, s. 85 Kk aptaki bu ayaklanmalar hk. bk.: Muberred, Kmil, ; Ihnu'l-Esir, Kmil, III, , vd. 86 Ikiyz veya drtyz ki ilik kuvvetleri aras nda kendisi d'abil ancak alt arabn bulundu u sylenilir. Bk.: Ibnu'l-Esir, Kmil, III, 87 ilnu'l-Esir, Kamu, III, 88 bn Haldfn, Tarih, III, 4. 89 Rebiylhir veya Cemiiziyelevvel de denir. Bk.: Ibnu'l-Esir, Kmil III, 90 Belzuri, Emal), b, vd; Taber, II, ; %pul-Esir, Kmil, III, ; emMahi, Siyer, 29 a. 91 Beltuuri, Ensab, a; emmahi, Siyer, 29 a. 92 el-Mulre b. is'be, Rdvan bey'at nda bulunmutur. Hz. mer devrinde Basra, Muaviye zamannda da Kffe vfflilii yapmtr. 50 / 'de lm tr. Bk.: bn S t'd, Tabalcat, VI, 12; bn Hacer, sabe, III, 93 Belzuri, Ensb, b.; Kmil, III,

69

Kyamlarn n Muaviye ve adamlar tarafndan ok iddetli Wr ekilde bast rldn gren Hriciler, bu defa Nehrevan'dan kurtulmu Hayyan b. Zabyn es -Sulerni, Muz b. Cuveyn et-Ti. 94 ve el-Mustevrid b. llefe et-Temimrnin98 bulunduu drtyz ki ilik bir toplantda Nehrevan'da Vehb er-Rsibi'nin kayb ndan beri ilk olarak ar yoluyla kendilerine bir halife setiler. Er ya llar olan Mustevrid'e bey'at ederek (Cemziyelhir 42 Eyll ), 43 / yl aban / Kas m aynda hudca karar verdiler. 96 Fakat bu toplant dan haberdar olan Mu ire b. 'be, zab ta kuvvetleri ile Hayyan b. Zabyan' n evini sarar. Ieride Muz b. Cuveyn'le beraber yirmi kadar Hrici bulunmaktad r Buraya Kur'an okumak iin toplandk derlerse de, Mu ire kanmaz ve onlar hapse sokar. 98 Daha sonra onlar kurtarmak zere Mstevrid'in hcuma geece ini haber alan Muire, Ma'kil b. Kays er-Riyhi el-Yeri:dil komutas nda bin ki ilik bir ordu ile Hricilerin zerine yrr. Neticede Mstevrid ve Ma'kil lrler ve Hricilerden de be veya alt kii kurtulur Kiife Hricilerinin Mstevrid'den sonra yeni bir halife semeleri iin aradan uzun senelerin gemesiloo ve hi de ilse tedbirli Kffe vlisi Mu ire'nin lmesi (? / ) gerekti. Nitekim Mstevrid'den sonraki ikinci kyamlar, Muire'funduszeue.info hapsetti i ve onun lm ile serbest b raklan Hricilerin, bey'atla i bana getirdikleri Hayyan b. Zabyan' n liderliinde oldu. Fakat bu 58 / yl sonunda giriilen hareket de, yeni Kiife vlisi bn Ummi'l-Hakem (Abdurrahman b. Abdullah b. Osman es -Sakafi)'in sert tedbirleri ile 59 / y l banda (Rebiyiilevvel / Aralk) Bniky'da hepsinin lm ile, yani kat'i bir yenilgi ile sonuland . Art k bu da zaten Kilfe Hricilerinin sonu oldu. Dier tarafta S ffn'den sonra be yz kiilik bir Hrici ktlesinin bana geerek Basra'ya giden, Nehrevan'a kat lan ve oradan kurtulup
94 Nehrevan'da ldrlen Zeyd b. Ilusay-n' n amacasmn oludur. 95 ibnul-Cevzi (Muntazam, II, 30 a, 32 a) 'de "Alkame". 96 Taberi, II, 19, 21; Ibnu'l-Esir, III, ; ibnu'l-Cevzi, Muntazam, 30 a-b; emmhi, Siyer, 29 a. 97 Taberi, II, 29; Ibnu'l-Esir, Kmil, III, vd. 98 Taberi, II, 29; Ibnu'l-Esir, Kamil, III, 99 Taberi, II, ; Ibbnu'l-Cevzi, Muntazam, 32 a vd; Ibnu'l-Esir, Kamil, III, ; emmhi, Siyer, 29 a, vd. Wellhausen, Havric, Bnikya, Kufe dolaylarmda bir yerin ad . Bk.: Ykut, Mu'cem, II, Taberi, II, vd; Ibnu'l-Cevzi, Muntazam, 32 a, 33 a; Kdmil, III, ; Cum:Cin, b; emmli, Siyer, 29 a-b. Wellhausen, Havarie,

70

tekrar Basra'ya s nan Mis'ar b. Fedeki et-Temilmr yil" Basra Harictliginin ilk kurucusu sayabiliriz. Ama Muaviye'nin hilfetinden itibaren tarih sahnesinde gzken ilk Hariel, Selim b. Galib et-Temimi el-Huceymi ile el-Hatimu'l-Behill (Yezid b. Malik) ve yanlar ndaki yetmi taraftarland r 41 / ylndaki isyanlarnda Mslman bir toplulu u Basra civarnda ldrrler, daha sonra "aman" dilerler ve orada 45 / y lna kadar kalp, sonra yeni valinin korkusundan kaarlar, ama lmden de kurtulamazlar (46 / ). Bu ylda Rebiylahir sonu veya Cemaziyelevvel ba nda (Haziran-Temmuz), Ziyad b. Ebihil 06 Basra valili ine tayin olununca, Basra Hricili inde yeni bir dnem ba lar. Bu dnemde Basra'da Haricl kyamlarnday sz edebilmek olduka gtr. Bununla birlikte yine yetmi kiilik bir Hariei ky am , Ziyad tarafndan iddetle bastrbr, H ari eller ldrlr, binlerce insan hapsedilir. Ziyad b. Ebihi'nin Kfe'de Ramazan 53 A ustos ylnda lmnden iki yl sonra 55 /'de bu defa o lu Ubeydullah b. Ziyad, Harieilere gz at rmamak zere Basra valili ine gelir ve do rusu sertlik konusunda babasn geride b rakr. Haricileri en kk davran larn bahane ederek hapse atar veya el ve ayaklar n kestirerek soka a birakverir, hem bu soka a braklverenin erkek veya kad n olmasna hi aldrmaz. Ziyadlarn valilik dnemlerine ait Hricilerin haberleri, kaynaklarda onlar lehine olduka nemli bir yer tutar. Onlarn btn bu iddet ve zorbalklarma ra men, isyanlardan vazgemeyen Hariciler, Eb Bilal Mirdas b. deyye et-Temimrnin 1 9 etrafnda toplanarak aknlar "ete harpleri eklinde" srdryorlard. Ma, mafih btn dikkatlerine ra men kendilerini Ubeydullah' n hapsinden kurtarama Taberi, T, vd. Taberi, II, 16, 46, 83; Ibnu'l-Esir, Kamil, III, , ,. Taberl, II, 16, 46, 83; Ibnu'l-Esir, Kamil, III, , Ziyad b. Ebh, Ebl Sufyan'n gayri me r ocuudur. Muaviye'nin onu, karde i olarak ilan tenkitlere yol amtr. 53 / ylnda lmtr. Bk.: 1bn Hacer, Isabe, I, Taberi, II, 91, Taberi, II, vd., ; Belzuri, Ensal, vd; Muberred, Kamil, , ; bn Abd Rabbihi, Ikd, II, ,, ; Isfahani, Aani, I, II; Ilnu'l-Esir, III, vd; Semmli, Siyer, 34 a, vd. Ali b. Eb Tlib'in safunla Sffin'de bulunan, tahkimi reddederek ondan ayr lan ve Nehrevn'a i tirak edip kurtulan Ebil Bill Mirdas, Hariciler iinde bid, mctehid bir kimse idi. Kim olduuna bakmakszn herkesi ldrmeyi (isti'rz), kadnlarn savaa girmesini reddetti i; Ibn Ziyad'a kar davramlan ve cesareti iin de ok takdir edilmi tir. Bk.: Belilzuri, Erisab, II, a-b; emmhl, Siyer, a. Vida, Hricler, IA, V/ I, s.

71

dlar. Kendisine tan nan izin hakkn, ertesi gn ldrlece ini duymu olmasna ra men ktye kullanmay , affn salam ve bn Ziyad'n hapsinden kar kmaz otaz veya krk kiiden ibaret etrafndakilere "bu zalimler aras nda kalmak yara maz" diyerek Basra'dan kmtr. Yannda bulunanlarn bey'atlariyle imamet mevkiine getirilen El ts Bilal, yaln zca zulmden kat iin ne kimseye sald ryor ne de fesat karyordu. Ama buna ra men Ubeydullah b. Ziyad, -zerlerine Esleme b, Zur'a kumandasmda iki bin kiilik bir kuvvet sevketti. Eb Bilal'in "biz dmek istemiyoruz" demesine ra men hcum eden Esleme'nin ordusu ksa zamanda bozulur ve sava madan kaar gider. Bunun zerine deh etli kzan Ubeydullah, bu defa drt bin ki ilik bir orduyu Ebil Bilare sevkeder ve bu ordu onu ve arkada larn Cuma namazlar n klarken Meseid'in iinde khtan geirirler (61 / ). Bu olaya da Basra Haricilerinin imdilik sonu olmu tur diyebiliriz. Receb 60 / Nisan 'de Muaviye'nin lmnden sonra yerine geen Yezid b. Muaviye devri Hariciler iin cazip bir devre de ildir. bn Ziyad'n iddet politikas ile Basra ksmen bo almtr. Ayr ca Yezid devrinde balayan i huzursuzluk, Hz. Hseyin'in Kerbel'da ehid edilmesinden sonra Abdullah b. ez-Zubeyr'in hilafet tahrikleri, ylda (10 Eyll. 'de balar) Medinelilerin isyan te ebbs, Yezid'in kumandan Muslim b. Ukbe el-Murrfnin Zilhicce 63 / 26 A ustos tarihinde Medine'ye sald rmas ve daha sonra Mekke'de 3 Rebiylevvel 64 / 31 Ekim 'de Kabe'nin y kl umumi tansiyonu yksekmiti. Kabe'nin yan mdan onbir gn sonra len Yezid'i takiben, Harid hareketinin tamamen mullendiini ve nem kazandn hemen belirtelim. Ziyadlarn baba-o ul Haricilere nefes aldrmamas zerine onun ciyarndan uzakla an Hriciler, Muaviye'nin lmnden sonra hilafet iddiasna giri en ve Yezid'in lmn takibe!). de "Emtru'l-M'minin" unvan ile Mekke'de, Medine'de ve btn Hicaz'da hilafeti tart nan nda yardmc oldular. funduszeue.info'vs
Hatta ocuklar Esleme soka a ktnda "Eb Bilal arkanda!" diye ba rarak alay ediyorlard. Bk.: Muberred, Kamil, Belazuri, Ensab, a vd; Muberred, Kamil, , ; Taberi, II, vd; Ibnu'lEsir, III, vd. Bu katliamdan sadece Ubeyde b. Hilal kurtulmu tur. Bk.: Belzuri, Ensb, a. Abdullah b. ez Zuheyr, Zubeyr b. el-Avvam' n oludur. Hicrette do mu ve birok olaylara ad karmtr. 73 / ylnda Haccac'la yapt savata lmtr. Bk. : Usd, III, vd; bn Hacer, habe, Il, vd. I/4 Belazuri, Enstib, b, b; Ayni, Cuman, a, vd.

72

yle ki, Ebil Bill Mirdas' n lmnden sonra bn Ziyad, Hriclere ok yklenince, Nfi' b. el-Ezrak, onlara Yezid'in ordusu ile cihad iin amllara kar kan Abdullah b. ez-Zubeyr ile birle meyi teklif etti Kabul edilen bu teklif zerine Nfi' funduszeue.info-Ezrak' n etrafnda toplanan Hriciler arasnda, daha sonra e itli Hric frkalarn kurucular veya ileri gelenleri olacak kimselerden Necdet b. mir d-Hanefi, Abdullah b. es-Saffr, Abdullah b ibd, Hanzale b. Beyhes ve arkada Hriciler, bn Zubeyr'e yard m ettiler ve Yezid b. lac Muaviye lnceye kadar da onun safnda anhlara kar savatlar. Yezid'in lm zerine amllar Mekke'den uzakla tktan sonra Hriciler, kendi aralar nda, gr n kat'iyetle bilmedikleri birine yard m etmenin do ru olup olmadn tartmaya baladlar. Neticede Abdullah b. ez-Zubeyr'e gidip Allah' n Kitab' ve Resulnn Snnet'i ile mel eden Ebu Bekr es-S ddik ve mer b. el-Hattb haklar ndaki kanaatini, birok bid'atler koyarak seleflerinin yolundan ayr lan Osman b. Affn ile Allah'n iinde insanlarn hakemli ine ba vuran Ali b. Ebi Tlib iin d ncelerini ve nihayet adil bir imam olan Hz. Ali'ye bey'at ettikleri halde, daha sonra bundan dnp Hz. i e'yi de kandrarak sava a sokan babas ez-Zubeyr b. el-Avvn ile Talha b. Ubeydullah hakkndaki fikirlerini sorarlar. bn Zubeyr, bunlarn hepsini de hay rla an p onlarn kanaatlerine i tirak etmeyince, Hriciler k zp ondan ayrhrlar. Nfi' b. el-Ezrak, Abdullah b. es-Saffr, Abdullah b. bd, funduszeue.info b. Beyhes Basra'ya, Ebt. Tl't, Ebu Fudeyk, Atyye b. el-Esved de Yemme'ye giderler,n 9 saylan da yakla k olarak on bin dolaylanndadr.
Taban', II, ; ibnuF-Esir, Ktnil, IV, ; tim Haldn, ber, III, Muberred (Kemil ) onlarn Mekke'ye gidi inin, Muslim b. Ukbe'nin Kabe'ye hcumunu nlemek iin olduunu; oraya vardklarnda bn Zubeyr'i kendi gr lerinde bulduklanm syler. Ayni, Cuman, a. Belzuri, Ensb, b; Taberi, II, , ; bn Haldun, ber, III, ; Semmhi, Siyer, 35 a; Wellhausen, Havaric, 69; Vida, Sufriye, A , ; Wensinck, Nfi' b. el-Ezrak, L4 IX, Belzuri, Ensb, b; Muberred, Kmil, vd; Taberi. Il, vd; ibnu'l-Esir, Kamil, IV, vd; a atayubuku (Mezhepler, I, ) bn Znbeyr'le Hriciler aras ndaki bu konumann hemen tamamna yakn bir blmnn tercmesini vermi lerdir. Muberred, Kmil, ; Taberi, II, ; hnu'l-Esir, Kamil, IV, Ayni, Cuman, b. Taberi (II, ), Haricilerin bn Zubeyr'den ayrhn Hicri. yl olaylar arasnda zikrediyorsa da, kanaatimizce bu yanl olmaldr. nk Yezid 14 Rebi ylevvel 64 / 11 Kas m 'de olduktan sonra 1 Rebiylnhir 64 / 27 Kas m 'de SamIdann 64 gnlk kuatmalar bitmi ve geri ekilmilerdir. Bu durumda Hricilerin ihn Zubeyr'den yln banda ayrldklan farzedilirse, onun yan nda sekiz ay kalm ve sonra onun kendi fikirlerinde olmadn anlamalan ortaya kar. Dier taraftan Belzuri (Ensb, b), bnu'l-Esir (Kamil, IV, ), bn Haldnn iiber,, ) ve Ayni (Cuman, a, a) gibi tarihiler, Haricilerin bn Zubeyr'den ayrhlarm, doru olarak Hicri yln olaylar arasnda anlatmlardr.

73

2. Havfirie'in Frkalara Ayrlu

74

Allah'n ve sizin dii funduszeue.info, de il mi? "Evet" dediler. Bunun zerine o da dedi ki: "Cenab Hak "Allah'tan ve peygamberlerinden, kendileriyle andlama yantmz mrildere ihtard r' ve ayrca: "nanmalanna kadar, Allah'a irk koan kadnlarla evlenmeyin-' buyurmutur. Bylece O, onlar n velyetini aralar nda oturmay , ahitlik etmelerini, kestiklerini yemeyi, onlardan dinle ilgili bilgi almay , onlarla evlenmeyi 've miraslarnu haram k lmtr. Bu hususlar] biliiniz Allah katnda aleyhimize bir delil te kil eder. Bu sebepten bunlar], funduszeue.infonden ayr lm olduumuz kimselere bildirmemiz gerektir. Allah' n bildirdiklerini gizleiniyelim. Nitekim O buyurur ki: "Gerekten Kitab'da insanlara akladktan sonra, indirdiimiz belgeleri ve yol gstereni gizleyen kimseler var ya, onlara hem Allah lanet eder, hem lanetiler lanet eder Bu fikirler btn taraftarlar nca kabul edilir." Taberi ( / )'yi esas alarak anlatt mz Nfi b. yukardaki fikirlere ship olu u ve dolaysiyle el -Muha kkimetu'l olarak ayn fikri payia an Hriciler aras ndaki bu ihtilafn do uu hakknda, dier kaynaklarda farkl rivayetler vard r. Mesel bu konuya temas eden Ebii-Hasan el-E 'ri ( / ), naya ka - funduszeue.info tlmay p muhalifleri aras nda oturanlardan t eb errryi yani uzakla may, kendi ordughlarma girmek isteyen birini s knt ve glkle denemeyi ve kendilerine h i c re t etmeyenleri yani kat lmayanlar' tekfir etmeyi ortaya koyarak bu anla mazl ilk kzrann "Abd Rabbihil-Kebir, veya baka bir rivayete gre Abdullah b. el-Vadin" oldu unu syledikten sonra, Nfi'funduszeue.info bu sonunca ahsa ba langta kar karak kendisinden yz <evirdiini; fakat Abdullah' n lmnden sonra onun bu fikrini ele alarak do ru grdn: nce kendisine uymam oldu u iin kendini tekfire lzum grmedi i gibi, bu fikri ileri srenin lmnden nce kendisine uymayanlar ve stelik "kaade"yi bile kfir saymad m nakleder. Bu rivayeti hemen hemen ayni ifadelerle tekrar eden Ba ddi ( / ) ise, bu isimlere bir de Abd Rabbihi es-Sa. ir'i ekler.
Teybe: IX, 1. Bakara: II, Bakara: II, Taberl, II, ; ihnu'bEsir, Kmil, IV, ni, Usid, 40 b; Ibr Haldfm, ber, III, Maktt, Fark,

75

Belzuri ( / ) ve Muberred ( / ) ise, bu ihtilf kararm Beni). Him'in bir klesi oldu unu kaydederler. Onlara gre bu kle Nfi'ye gelerek, i s t i'r z ve mriklerin ocuklarnn katli bize helldir; bize muhalefet edenler de m riktir" demi tir. Nfi', bunu tekfir etmi ise de o, "e er Allah'n Kitab'ndan bir delil getiremezsem beni ldr" deyip "Nuh dedi ki: Rabbim! Yeryznde hibir inkarc brakma,

Dorusu sen onlar brakrsan kullarn saptrlar; sadece ahlaksz ve ok inkarcdan bakasn dourup yetig stirmezler" yetlerini okudu. '
Bunun zerine, bu klenin fikirlerine e ilim gsteren Nfi', yukar da .akletti imiz gr lerini savundu ve dedi ki: Onlar (kendilerine muhalefette bulunup hurtie etmeyenler) kfirler gibidir; ya islm' (yani kendi fikirlerini) kabul ederler ya da , katledilmeleri gerektir. Onlar n yerlerinde oturmak (kurd) ve t ak yye (imn gizlemek) hell de ildir. Bulunduklar yer yani Dr'lar , Dr- Kfr'dr. O, bu fikirlerine destek olmak zere u yetleri ileri sryordu:

"Kendilerine, elimizi sava tan ekin, namaz kln, zekt verin denenleri grmedin mi? Onlara sava farz klndmda, ilerinden bir takm, hemen, insanlardan, Allah'tan korkar gibi, hatta daha ok korkarlar ve: Rabbimiz! Bize sava niin farz kMn ? Bizi yakm bir zamana kadar geciktirseydin ne olurdu!, derler. Ey Muhammed, de ki: Dnya geimi azdr, hiret, Allah'a kar gelmekten sakman iin hay rldr, size zerre kadar zulmedilmez." ; "Ey inananlar! Aranzda dininden kim dnerse bilsin ki, Allah, sevdi i ve onlarn O'nu sevdii inananlara kar alak gnll, inkarclara kar gl, Allah yolunda cihad eden, yerenin yermesinden korkmayan bir millet getirir.."
Nfi'nin bu gr leri, kendisine katlmayarak Basra'da kalm olanlardan nce, kendi taraftarlar arasnda bir tepki ile kar land. Nitekim onun yan nda bulunan Necdet b. kmir el-Hanefi, ihn Ezrak'a kar karak taky c'nin. ciz olabilece i hususunda: "Mm'inler, m'-

minleri brakp kfirleri dost edinmesinler; kim byle yaparsa, Allah kakatnda dostla yarar birey yapm olmaz, ancak, onlardan sakmmanz (takyye) hali mstesnadr" ve "Fir'avn ailesinden olup da,
Knsiib, b a. Kdmi/, vd. Ayrca bk.: Vargelni, Delil, 1, istirz, kim olduklarna bakmakszn insanlara saldrnak ve onlar ldrmek demektir. Nh: LXXI, Nis.t:IV, Maide: V, 2k1-i imrn:III,

76

inandn gizleyen bir adam dedi ki: Rabbim Allaht r diyen bir adam m ldreceksiniz ? Oysa size Rabbinizden belgelerle gelmi tir. Eer yalanclysa, yalan kendisinedir; eer doru szl ise, sizi tehdid ettiklerinin bir ksm banza gelebilir. Dorusu Allah , ok aztanlar, ok yalan syleyenleri doru yola eritirmez" yetlerini delil getirdi. Ayn zamanda kaade'nin kendilerinden oldu unu, fakat e er inikn varsa eihad'n oturmaktan daha stn oldu unu belirterek: "insanlardan, zrsz

olarak yerlerinde oturanlar ile, mal ve canlariyle Allah yolunda cihad edenler birbirine eit deildir. Allah, mal ve canlariyle cihad edenleri, mertebece, oturanlardan stn k lmtr. Allah bunlarn hepsine de cenneti vfidetnitir, ama Allah, cihad edenleri oturanlara, byk ecirler, dereceler, ma firet ve rahmetle stn k lmtr. Allah balar ve merha met eder" yetlerini okudu ve kendisine katlanlarla birlikte Yemme'ye geti. Necdet'in Yemne'ye gei i ile, bn Zubeyr'den ayr ldktan sonra Eb Tlt'un ba kanlnda oraya gelmi olan Hriciler, bu defa Eb Tlt'u mevkiinden indirerek Necdet'e bey'at ettiler. (65 / ). bn Ezrak'm bakanlnda Ehvaz'da bulunan Hri- Bylecikoar ciler, kesin hatlarla Ezrakiyye ve Necdiyye olmak zere ikiye ayr lm olu yordu. Bununla birlikte Basra'da kalarak Nfi b. el-Ezrak'a gre "kaade" grubunu te kil edenlerle, Ezrika ve Necedt aras ndaki ilgiler, daha do rusu kesif izgilerle ayrl sonulandran ve bir bak ma taraflarn birer mstakil frka olarak do usunda kendilerine mahsus gr lerini ortaya koymalarna inkn veren temaslar burada bitmedi. Taraflar birbirleri ne uzun sreli yaz malarda bulundular. Milel ve Nihal kitaplarmda. genel olarak, hepsi de bir anda do uvermi gibi grnen bu frkalarn ihtilflarm aksettiren bu, kar lkl yazlm mektuplar nakletmeyi, ilerde gr lerini ve dierleriyle bir kyaslamasn yapaca mz ibdiye'nin yerini tam tesbit edebilme bakmndan faydal gryoruz. Yemme'deki Hriellerin ba na geen Necdet b. Amir, bn Ezrak'a bir mektup yazarak fikirlerinden vazgemesini ve ilk hline dnmesini istedi ve dedi ki: "Besmeleden sonra Sana tavsiyem, yetimlere kar merhametli bir baba, zayflara kar da mfik bir karde gibi olmand r. Allah yo Mmin: XL, Nisa: IV, Muberred, Kamil, ; Ibnu'l-Esir, Kamil, IV, ; bn Haldn, Iber, II I,

77

lunda yaptn ilerde hi bir kmayemn knamas sana dokunmas n ve zalimin yard m da senden uzak olsun. Sen ve arkada larn bu yolda idiniz. E er adil imama, btn tebaasm n ecri kadar ecir verilece ini bilmemi olsaydm, Mslmanlardan iki ki inin bile ba na gemezdim, dedi ini hatrlamyor musun ? Allah' n rzasm isteyerek nefsini Rabbinin taatine sattn ve ac lma galebe alarak tam hak ve hakikta ula tnda eytan sana musallat oldu. Oysa eytana, senden ve senin arkada larndan daha ar basan kimse yoktu. Ama o, senin gnln eldi, hkm altna ald ve seni saptrd . Bylece sen, Allah'n Kitab'nda mazur grd Mslmanlardan kaade'de olanlar ve zayflar tekfir ettim Oysa Allah: "Gszlere, hastalara ve sarfedecek bir eyi bulunmayan-

lara, Allah ve peygamberin ba h kald klar mddete sorumluluk yoktur. yi davrananlara sorumluluk olmaz.." buyurmakla, onlar iyi kimseler olarak vas flandrmaktadr. Sonra sen, ocuklarn ldrlmesini helal sayd n. Oysa Resulullah onlarn katlini yasaklamt . Di er taraftan. Allah bu hususta: "Kim

yola gelirse ancak kendi lehine yola gelmi ve kim saparsa da ancak kendi aleyhine sapmtr. Kimse kimsenin gnahm ekmez buyurur.
Allah, oturanlar' (kaade) da hayrla anmtr. Her nekadar cihad edenleri stn k lm ise de, bu, mel bakmndan insanlarn ounluuna, ondan a a da bir yer verilmesini gerektirmez. Allah' n bu hu sustaki buyru unu yukarda geen Nis Sresinin yetleri -i itmedin mi ?. G ryorsun ki Allah, bunlar m'minlerden klm ve cihad edenleri, melleri bak mndan onlardan iistn tutmu tur. Sana muhalefet edenlere emanetleri vermeyece ini sylyorsun. Oysa Allah, emnetlerin ehline verilmesini emreder. Allah'tan sak n ve , kendine dn ?" Bu mektuba bn Ezrak' n verdii cevap da udur: "Besmeleden. sonra Bana vaaz etti in, hatrlattm, nasihat ettiin, azarladm, doruluk zere oldu um zaman ve sevab tercih etmekle vasflandrdn mektubunu aldm. Allah'tan beni, sz dinleyen ve dinledi inin en iyisine uyan kullarmdan etmesini dilerim. Oturanlar" tekfir etmeyi, ocuklar ldrmeyi ve em neti helal saymay kabul etti im iin, beni ayplyorsun. imdi sana bunlar niin yaptm aklayaca m;
Teybe: IX, XVII, Muberred, Kamil,

78

Bu oturanlar (kaade), Hz. Peygamber zamanndaki zikrettiklerinden deildir. Hz. Peygamber zaman nda Mekke'de olanlar, ezilmi ve mahsur durumda idiler. Kamaya ve Mslmanlara kat lmaya imkan bulamyorlard. Bugnkler ise, dini anlam ve renmi,ler. Kur'an' da okumu lardr. Kendileri iin yol, apa k bellidir. Allah'n bu durumda olanlar iin: "Melekler kendilerine yaz k edenlerin canlarn aldklar zaman; Ne yapyordunuz ? deyince, 'Biz yeryznde zavall kimselerdik, diyecekler, melekler de: Allah' n yeri geni deil miydi ? Dicret etseydiniz' cevab n verecekler. Onlarm varacaklar yer cehennemdir. Ne kt dnlecek yerdir;" buyurduun,u bilirsin. Bu hususta u yetleri de buyurmu tur: "Allah'n peygamberinin ramma, geri kalanlar, oturup kalmalar na sevindiler. Allah yolunda mallariyle ve canlariyle cihad ho larna gitmedi. "S cakta sava a kmayin" dediler. De ki: "Cehennem ate i daha scaktr! Keski bilseydiler." den, izin almak zere, zr beyan eden kimseler geldiler. Al- "Bedvil lah'a ve peygamberine yalan syleyenler, zr bile beyan etmeden kaldlar." Bu ayette bunlar n mazeretlerinin do ru olmadn , Allah'a ve Resulne yalan sylediklerini haber veren Allah, ayetin sonunda buyurmu tur ki: "Onlardan kiifir olanlar can yakc azgba urayacaktr." I te onlarn isimlerini ve almetlerini gr..
,