P Nin B Ye Dönüşmesi

kaynağı değiştir]

Bazı sözcüklerdeki c harfinin ç harfine dönüşmesi olayıdır. İki şekilde gerçekleşebilir.

Sondaki c'nin ç'ye dönüşümü[değiştir

Ses Bilgisi

            **söyleyecek idim---söyleyecektim
f)Çok sesli bazı sözcüklere ünsüzle başlayan bir ek ulanınca sözcüğün son hecesindeki ünlü düşer. Buna “ünlü aşınması” ya da “iç ses düşmesi” denir. Bu oluşum yazıya geçebilir de geçmeyebilir de.

            Nere—nerede---nerde                         

 

            Bura—burada---burda                        

 

            Ora — orada----orda                            

 

            ileri — ileride-------ilerde 

            dışarı—dışarıda-----dışarda

            içeri — içeride------içerde

g)Hece zorlanmasından ya da söyleyiş özelliğinden kaynaklanan hece düşmeleri de vardır. Bunlara “geçici hece düşmesi” denir. Geçici hece düşmesi yazıda kesme imiyle gösterilir.

 

“Seni gören del’olurmuş dediler.”

 

“Karac’oğlan der ki n’oldum n’olayım.”

 

“N’aber?”

 

“N’olsun, iyiyiz.”

 

UYARI: Türkçe sözcükler ek aldığında sözcük kökünde değişiklik olmaz. Yalnız şahıs zamirlerinin birinci ve ikinci tekil kişilerine –e, -a durum (hal) eki getirildiği zaman sözcüğün kökünde değişiklik olur.

                      Ben-e→ bana

                      Sen-e→ sana

Bana yalnızca sen yetersin.

Uyarı: Organ adlarıyla yapılan ikilemelerin ikinci hecelerinde düşme görülmez.

Omuz omuza vermeden iş başarılamaz. (ünlü düşmesi kuralına uyulmamıştır)

Göğüs göğüse çarpışmalar sürüyordu.

 

Yaylım ateşinde göğsüne yediği kurşunla kıvrılıp düştü.

 

Söylediklerime hep peki diyorsa da yaptığını hiç görmedim.

4.ÜNLÜ TÜREMESİ

Türkçede kimi sözcüklerin sonuna gelen “-cik” eki, sözcüğe yeni bir eklenmesine yol açar.. Buna ünlü türemesi denir. Bu oluşum yazıya da geçer.

Genç-cik ®     gencecik

Bir-cik    ®     biricik

Az-cık    ®     azıcık

Dar-cık    ®     daracık

(Gül-cük ®   gülücük, Öp-cük   ®   öpücük)

 

Pekiştirmelerde de ünlü türemesi olabilir.

Gündüz ® güpegündüz

Yalnız   ® yapayalnız

Sağlam ® sapasağlam

Çevre    ® çepeçevre

Çıplak   ® çırılçıplak

Düz       ® düpedüz

 

 

Sonu ünsüzle biten eylemlerden sonra –yor eki geldiğinde araya ı,i,u,ü seslilerinden biri girer. Bu ünlülere yardımcı ünlü denir. (Bu ünlüleri bazı kaynaklar ünlü türemesi olarak kabul eder, bazıları kabul etmez.)

Gel i yor

Bak ıyor

Sor u yor

gül ü yor

döğüş ü yor

sataş ı yor

 

 

 5. ÜNLÜ DARALMASI

Türkçede “-yor” eki ile “y” kaynaştırma ünsüzünden önce gelen “e” ve “a” ünlüleri daralarak “ı, i, u, ü”ye dönüşür. Buna ünlü daralması denir.

 

 

1.”-yor”eki, kendinden önce gelen “e” ve “a” ünlülerini darlaştırır. Bu oluşum yazıya geçer.

            Anla-yor—anlıyor                               gelme-yor—gelmiyor

            Bekle-yor—bekliyor                           sula-yor—suluyor

            Oyna-yor—oynuyor                           bakma-yor—bakmıyor

            Söyle-yor—söylüyor                          satma-yor—satmıyor

            Başla-yor—başlıyor                           özle—yor—özlüyor

            Dile-yorum-diliyorum,                       san-ma-yor-um---sanmıyorum,

 

 2.”y” kaynaştırma ünsüzü, kendinden önce gelen “e” ve “a” ünlülerini, konuşma dilinde darlaştırır; ancak bu oluşum yazıya geçmez.

                        (Yanlış)          (Doğru)

            Anla—anlıyan            anlayan

            Bekle—bekliyen         bekleyen

            Söyle—söyliyen         söyleyen

            Görme—görmiyen     görmeyen

            Gelme—gelmiyen      gelmeyen

 

 

3.”De”mek ve “ye”mek eylemlerinden sonra gelen “y” kaynaştırma ünsüzü, “e” geniş ünlüsünü “i”ye çevirir. Bu oluşum yazıya da geçer.

            De—diyerek, diyen, diyor, diyelim, diyecek, diye...

            Ye—yiyecek, yiyen, yiyor, yiyelim, yiye yiye...

 

UYARI: “Ne” sözcüğü hem “niye” hem de “neye” biçiminde yazılabilir.

 

 

 

ÜNLÜ DÖNÜŞMESİ

            “ile” sözcüğü ve ekeylemin “idi, imiş, ise, kipleri, ünlüyle biten bir sözcüğe eklenirse “i” ünlüsü “y” ünsüzüne dönüşür. Buna “dönüşüm ünsüzü”; bu oluşuma da “ünlü dönüşmesi” denir. Bu oluşum yazıya geçer. Bu “y” ünsüzü kaynaştırma ünsüzü değildir.

            Geldi idi—geldiydi

            Ali imiş—Ali’ymiş

            Anlattı ise—anlattıysa

            Para ile—parayla

            Ailesi ile—ailesiyle

 

UYARI: “ile; idi, ise, imiş...” sözcük ve ekleri ayrı da yazılabilir. Ancak eğilim bitişik yazma doğrultusundadır.       

 

 

    6. KAYNAŞTIRMA

Türkçe sözcüklerde iki ünlü yan yana bulunmaz. İçinde yan yana iki ünlü bulunan sözcükler Türkçe değildir: şiir, saat, şair, şuur, dair, dua...

Türkçede ünlüyle biten bir sözcükten sonra ünlüyle başlayan bir ek gelirse iki ünlü arasına “y, n, s, ş” ünsüzlerinden biri girer. Bu oluşuma “kaynaştırma”; araya giren ünsüzlere ise “kaynaştırma ünsüzü” ya da “koruyucu ünsüz” denir.(Bazı kaynaklarda kaynaştırma harfleri “yardımcı ses” ya da “yardımcı ünsüz” olarak yer alır.) Bu sesleri kısaca YaŞaSıN sözcüğünün sessizleri olarak aklımızda tutabiliriz.

            Bahçe-y-e         oda-n-ın        kapı-s-ı         iki-ş-er           işçi-y-e    oynama-s-ı

 

 

Şimdi sesli ile başlayan eklere örnekler verelim:

 

1.Tamlama ekleri (tamlayan tamlanan):

Ana-s-ı-n-ın    kuzu-s-u

Oda-n-ın         kapı-s-ı

O-n-un            araba-s-ı

 

2.(-i, -e ) hal ekleri:

Kale-y-i,    su-y-u,   o-n-u,    tepe-y-e,    oda-y-a

 

3.Gelecek zaman eki(-ecek,-acak):

oku-y-acak,   uyu-y-acak,   yi-y-ecek,   söyle-y-ecek,   başla-y-acak...

 

4.Üleştirme eki (-er, -ar) :

iki-ş-er,   altı-ş-ar,   yedi-ş-er...

 

5.Fiilden sıfat yapan –en, -an eki :

Oku-y-an,   bekle-y-en,   sakla-y-an,   dinle-y-en...

 

6.İstek kipi ekleri (-e /-a):

gel-e-y-im, anla-y-a-y-ım, anla-y-a-sın, anla-y-a, anla-y-a-lım, anla-y-a-sınız, anla-y-a-lar

 

 

 

 

UYARI !!!

Bazı kelimelerde iki ünlü arasına gelmediği halde kaynaştırma harflerinin kullanıldığı görülmektedir.

            O-n-u göremedim.

            O—dan                        O-n-dan nefret ediyorum.

            Zeytinburnu—da         Zeytinburnu-n-da oturuyoruz.

            Kapısı—da                  Kapısı-n-da

            Bu—dan                      Bu-n-dan sonra

            Geldiydi, parayla, akıllıysa, gedeymiş...

 

UYARI: Üçüncü tekil iyelik eki alan bir ada “-den” durum eki eklendiğinde araya “n” ünsüzü girer.

            Kardeşinin elinden aldığı şekeri kendisi yedi.

 

NOT: ile; imiş, ise, idi sözcük ve ekleri ile ilgili bu durum ÖZDAŞ’ ın kitaplarında “ünlü dönüşmesi” olarak belirtilmekte ve “y” ünsüzü “dönüşüm ünsüzü” olarak yer almaktadır. Yukarıdaki örneklerde yer alan “y” ve “n” ünsüzlerinin durumunu kaynaştırma ünsüzü olarak kabul etmemektedir.

 

            
 7. ULAMA

Ünsüzle biten bir sözcükten sonra ünlüyle başlayan bir sözcük geldiğinde 1. sözcüğün sonundaki ünsüz, 2. sözcüğün başındaki ünlüyle birleştirilerek söylenir ki buna “ulama” denir.

 

            Traş oldum.

 

            Türk askeri.

 

            Sönmeden yurdumun üstünde tüten en son ocak.

 

            Bir ay önce gelen adamın adı neydi?

            Pencereden ona el ettim.

 

Sabah olunca, senin üzüldüğünü söylerim.

 

Yürümek için her gün iki saatimizi veriyoruz.

 

Dün akşam üç ekmek aldım.

 

Senin elinden içtiğim üzüm suyunun adı neydi?

 

Sabahın erken saatinde nereye gidiyorsun?

Akşam, arkadaşıma gideceğimi söyledim. 

 

UYARI:

 

1. Noktalama işaretlerinden biriyle ayrılan sözcüklerde ulama olmaz.

 

            Annem, ona çok iyi baktı.

 

Artık, onu aramam.

 

            Ebediyyen sana yok, ırkıma yok izmihlal!

 

2.Ulama yapıldığında sözcüklerin anlamında bir değişiklik oluyorsa ulama yapılmaz.

 

            Ali top almış.

 

            Hemşire kan almış.

 

            Çarşıda balık almış

 

3.Bileşik bir sözcüğün oluşumunda ulama varsa, o bileşik sözcüğün hecelerine ayrımında ulama dikkate alınır. Satır sonlarına yazımı da bu şekilde olur.

 

            Hanım + eli = hanımeli ---- ha- nı- me- li

 

            Kırk + ayak = kırkayak----- kır- ka- yak

 

            Kırklar + eli = kırklareli --- kırk- la- re- li

 

            Aslan + ağzı = aslanağzı--- as- la- nağ- zı

 

.......................asla-                    ..........................hanı-                             .................aslan-

 

nağzı                                          melleri açılmış.                                       ağzı (yanlış)

 

 

 

8.ÜNSÜZLERLE İLGİLİ ÖZELLİKLER VE KURALLAR

 

Ses yolundan engele uğrayarak çıkan 21 sestir. Ünsüzlerin söyleniş özelliklerine göre gruplandırılmaları şöyledir:

 

1.Ses yolundaki oluş yerlerine (çıkakların, boğumlanma yerlerine ) göre:

Dudak ünsüzleri : b,f,p,m,v.

Diş ünsüzleri      : c,ç,d,j,l,s,ş,n,r,t,z.

Damak ünsüzleri: g,ğ,k,y.

Gırtlak ünsüzleri: h

2.Ses tellerinin titreşip titreşmemelerine göre: Ses tellerini titreştirenler “yumuşak ünsüz”, titreştirmeyenler “sert ünsüz” sayılır.

Yumuşak ünsüzler: b,c,d,g,ğ,j,l,m,n,r,v,y,z.

Sert ünsüzler         : ç,f,t,h,s,k,p,ş.

 

3.Sürekli söylenip söylenmemelerine göre ünsüzler:

Sürekli ünsüzler : f,ğ,h,j,l,m,n,r,s,ş,v,y,z.

Süreksiz ünsüzler: b,c,ç,d,g,k,p,t.

 

	Süreksiz	Sürekli
Sert	p, ç, t, k.	f, h, s, ş.
Yumuşak	b, c, d, g.	ğ,j,l,m,n,r,v,y,z.

 

 

ÜNSÜZLERLE İLGİLİ BAZI KURALLAR:

a)Türkçe sözcüklerin başında farklı dahi olsa, iki ünsüz yan yana bulunamaz. Bu tip sözcükler yabancı kökenlidir:

 spor, stres, star, kral, tren, krom, grev...

b)Türkçe sözcüklerin kökünde aynı ünsüzler yan yana bulunamaz. Böyle sözcükler yabancı dillerden dilimize girmiştir:

 millet, şiddet, kuvvet, hiddet, sıhhat, minnet, şirret...

c)Türkçe sözcüklerin sonunda yumuşak ünsüzler (b, c, d, g) bulunmaz. Bunların sertleri olan p,ç,t,k ünsüzleri bulunur:

 Ahmed—Ahmet, kitab—kitap, amac—amaç, ilac—ilaç, cild—cilt, kalb—kalp, derd—dert...

            Ancak yabancı kökenli kimi sözcükler bu kurala uymayabilir:

 ad, od, hac, ring, lig, Rab, diyalog, monolog, arkeolog, jeolog...

d)”c,h,f,l,m,n,p,r,ş,z” ünsüzleriyle birkaç istisna dışında Türkçe sözcüklerle başlamaz. Onlar da Türkçe değildir. Sadece yansımadan türeyenler Türkçedir:

*fındık, ceviz, hasta, liman, masa, nehir, park, radyo, şehir, zaman gibi sözcükler Türkçe değildir.

*Fısıldamak, horlamak, patlamak, zırıldamak, şırlamak gibi sözcükler Türkçedir.

e)Türkçede “b”den önce “n” ünsüzü bulunmaz. “b” kendinden önce gelen “n” ünsüzünü “m”ye dönüştürür. Bu durum yazıda da gösterilir.

Canbaz—cambaz,             çarşanba—çarşamba,        perşenbe—Perşembe, 

penbe—pembe,                   tenbel—tembel,                sünbül—sümbül...

 

NOT: Bazı bileşik adlar ve yer adları bu kurala uymaz:

Safranbolu, İstanbul, sonbahar, binbaşı, onbaşı...

 

ÜNSÜZLERLE İLGİLİ SES OLAYLARI 

 

9.ÜNSÜZ YUMUŞAMASI   (ÜNSÜZ DEĞİŞİMİ)

Türkçede sözcük sonunda “b,c,d,g” ünsüzleri bulunmaz. Bunların sert karşılıkları olan “p,ç,t,k” ünsüzleri bulunur. “p,ç,t,k” sert ünsüzleriyle biten sözcüklerden sonra ünlü ile başlayan bir ek gelirse, sözcüğün sonundaki ç--c’ ye, k--g’ yeya da ğ’ ye p--b’ ye, t--d’ ye dönüşür. Sert ünsüzler p,ç,t,k, yumuşak ünsüzlere (b,c,d,g,ğ)ye dönüşmüş olur. Bu duruma ünsüz yumuşaması / sert sessizlerin yumuşaması adı verilir.

 

Sözcük-p,ç,t,k+ünlü/ek    →    sözcük-b,c,d,g,ğ + ünlü / ek
            Kitap-ı      —     kitabı            

Dolap-ı     —     dolabı

Çorap-ın   —      çorabın

Cevap-ın   —     cevabın

Ağaç-a      —      ağaca

Borç-u      —      borcu

Yamaç-a    —    yamaca

Kazanç-ımız -    kazancımız

Yurt-umuz —    yurdumuz

Kanat-ın     —    kanadın

Dert-ini       -     derdini

Renk-ine     —   rengine

Büyük-ümüz— büyüğümüz

Gelecek-imiz— geleceğimiz

Bilek-i         —   bileği

Çocukluk-umuz—çocukluğumuz

UYARI: “p,ç,t,k” sert ünsüzleriyle biten özel adlar ünlüyle başlayan bir ek aldıklarında son sesleri yumuşamaz.(Yumuşama söyleyişte olur, yazılışta olmaz.)

 

Uşak’a,   Gemlik’e,   Mehmet’i,    Bilecik’i,   İzmit’e,    Ahmet’e,   Zeynep’in,   Serap’a,   Haluk’un Defteri...

 

UYARI: Tek heceli sözcükler ile çok heceli bazı sözcüklerin yazımında da ünsüz yumuşaması olmadığı görülür. Bu duruma “yumuşamaya aykırılık” da denir.

süt-ü—sütü                      hukuk-u—hukuku                 saç-ını—saçını

millet-in—milletin             kök-ü—kökü                         ticaret-imiz—ticaretimiz

ek-in—ekin                      saat-e—saate                       emniyet-imiz—emniyetimiz  

            üç-üncü—üçüncü

Milliyet, saadet, millet, cumhuriyet, basket, sanat, sepet, merak, cinayet, dost, anıt, at, hiç, kök, ak, sat, süt, çöp, sap, iç…gibi bazı sözcükler de bu kurala uymaz.

*Sözcüğün sonunda “k” ünsüzünden önce “n” ünsüzü varsa “k” ünsüzü “g” olur: renk-i—rengi,     denk-i—dengi...

 

 

***Dostluk gündüzleri görünmez; o ateşböceği gibi yalnız geceleri parlar.

Güpegündüz alçalan uçağı görmedim.

Korktuğumu belli etmemeye çalıştım.

Yaşlılar ömrün sonbaharındadır; yaşlılar ise, ihtiyarlığa tırmanıştadır.

Mor menevşe boynun eğmiş / Yapracığı suya değmiş.

Susuzluktan dudağı çatlamıştı.

Bu işte onun da parmağı var.

 

 

 

10.ÜNSÜZ BENZEŞMESİ

 

(BENZEŞME /SERTLEŞME/ ÜNSÜZ UYUMU)

Sert ünsüzlerle (f,s,t,k,ç,ş,h,p) biten sözcüklere “c,d,g” sesleriyle başlayan bir ek getirildiğinde “c,d,g” yumuşak ünsüzleri sertleşerek ç,t,k olur. Buna ünsüz benzeşmesi denir. Bu ses olayını yazıya geçirmemek yazım yanlışıdır.

           

 

            Sözcük / f,s,t,k,ç,ş,h,p   + c,d,g /ek

                                                          ç,t,k

            Eklerin

Özgün hali	Yanlış kullanımı	Benzeşmesi-Doğru kullanımı
-de	sokak--da	sokakta
-de	sonuç--da	sonuçta
-den	raf--dan	raftan
-cı	diş--ci	dişçi
-cı	süt--cü	sütçü
-gı	as--gı	askı
-gın	bas--gın	baskın
-ca	dost--ca	dostça
-den	1955’den	1955’ten

 

 

“c,d,g” ünsüzleriyle başlayan ekler: -ci, -ce, -cik; -di, -de, -den; -gi, -gin, -gen...
UYARI: Türkçede “-ki ve – ken ” hariç hiçbir ek sert ünsüzle başlamaz. Demek ki bu iki ekin dışındaki bütün sert ünsüzle başlayan ekler aslında sertleşmiştir diyebiliriz. Ancak bileşik sözcüklerde ünsüz benzeşmesi aranmaz.

*Akbaba, Akdeniz, Başbakan, dikdörtgen, kuşbaşı, dörtgen, beşgen...
UYARI:Rakamla yazılan sayı ve tarihlere gelen ekler rakamın son seslisine göre şekillenir.

1931’de, 1924’te, 2003’te, 1957’de, 1955’te...

 

Bütün gün sıcaktan piştim.

Hesapta olmayan engellerle karşılaştık.

Barışta ter dökmeyen, savaşta kan döker.

Uzaktan kasabanın ışıkları görünüyordu.

 

 

11.ÜNSÜZ DÜŞMESİ

Türkçede “k” ünsüzüyle biten sözcüklerden sonra “-cik” eki gelirse sözcüğün sonundaki “k” ünsüzü düşer. Buna ünsüz düşmesi denir. Bu oluşum yazıya da geçer.

            Bebek     → bebe cik

            Ayak      → ayacık

            Çiçek     →   çicecik

            Küçük    → küçücük

Minik     → minicik

Ufak      →   ufacık

Sıcak      → sıcacık

Yuvarlak ® yuvarlacık

Yumuşak ® yumuşacık

·Sonu –k ile biten bazı sıfatlar –l (-la) fiil yapım ekini alırken “k” ünsüzü düşer.

Seyrek — il(mek) — seyrelmek        

Alçak   — ıl(mak) — alçalmak         

Küçük — ül(mek) — küçülmek

Yüksek — il(mek) — yükselmek (yüksek-el-tmek)     

Sıyrık   — l(mak) — sıyrılmak        

Ufak     — ıl(mak) — ufalmak, ufalamak

 

·Bazı bileşik sözcüklerin oluşumunda da ünsüz düşmesine rastlanır.

Rast—gele     ®   rasgele

Üst—teğmen ®   üsteğmen           

ast— teğmen ®   asteğmen             

ast— subay   ®   assubay

 

·“-mek” ekinden (adeylem türeten ekten) sonra ünlüyle başlayan bir ek gelirse ekin sonundaki “k” ünsüzü düşer. Araya “y” kaynaştırma ünsüzü girer. Bu oluşum yazıya da geçer. Aynı ekle türemiş; ancak eylem anlamını yitirmiş kalıcı adlardan sonra ünlüyle başlayan bir ek gelirse “k” ünsüzü “ğ”ye dönüşür. Bu oluşum yazıya da geçer.

 

Gezmek—gezmeye     (doğru)     — gezmeğe (yanlış yazım)

Anlatmak—anlatmaya (D)           — anlatmağa (Y)

Beklemek—beklemeyi (D)         — beklemeği (Y)

Ekmek(yiyecek) ekmeği (D)        — ekmeyi (Y)

Yemek(yiyecek)—yemeği (D)     — yemeyi (Y)

Çakmak(araç)—çakmağı (D)       — çakmayı (Y)

 

 

Fotoğrafı ortadan kaldırın. (kalk-mak/ kalktırmak) (Kökte ünsüz değişimi olmuştur.)

 

 

12.ÜNSÜZ TÜREMESİ      ( ARTMASI / ÜREMESİ / İKİZLEŞMESİ )

Kimi tek heceli sözcükler ünlü ile başlayan bir ek aldıklarında veya ünlü ile başlayan bir sözcükle birleştiklerinde bunların sonundaki ünsüzler ikizleşir. Buna ünsüz türemesi denir. Bu oluşum yazıya da geçer.

af—etmek   --- affetmek                   affını           

his—etmek --- hissetmek                hissini        

zan—etmek --- zannetmek              zannımca                              

sır—olmak --- sırrolma                    sırrını                              

            hal—olmak --- hallolmak                 hallettik

hak—etmek--- hakketmek               hakkında

            red--- etmek --- reddetmek

 

 *Türkçede ünlüyle biten kimi sözcüklerden sonra, ünsüzle başlayan bir ek gelince söyleyiş kolaylığı sağlamak amacıyla, sözcüğe yeni bir ünsüz eklenir. Bu oluşum yazıya da geçer Bu ünsüzler kaynaştırma ünsüzü değildir. (Kaynaştırma ünsüzleri de aslında türeyen seslerdir.) Hak—ında ---hakkında

 

bu—dan—bu-n-dan

şu—dan—şu-n-dan

o—dan—o-n-dan

içi—de—içi-n-de

onun evi—onun evi-n-de (ÖZDEBİR)

  

 

SESSİZLERİ KARIŞTIRILAN SÖZCÜKLER

 

13.YER DEĞİŞTİRME (GÖÇÜŞME – MATETEZ - SES AKTARMASI)

Halk dilinde, kimi sözcüklerin ünsüzlerinin yer değiştirilerek kullanıldığı görülür. Buna, yer değiştirme, matatez, ses aktarması gibi adlar verilir. Bu durum hem söyleyişte hem de yazıda kusur oluşturur. Bu ses olayının yazıya yansıması yazım yanlışı kabul edilir.

            Örnek:

 

            Doğru            Yanlış

            Kirpik    →     kiprik

            Yalnız    →    yanlız

            Köprü    →     köprü

            Toprak    →   torpak

  Kirpi      →    kipri

            Yanlış    →    yalnış

            Kibrit     →    kirpit

 Ekşi       →    eşki

 Çömlek →    çölmek

 Öğretmek→ örgetmek

 Lanet     →    nalet

 

 

nest...

78980 78981 78982 78983 78984