Ermenistan Nüfusu 2023

Osmanlı İmparatorluğu’nda yüzyılın sonlarına doğru her bir azınlığın ayrılıkçı talepleri sebebiyle nüfusları ve bu nüfusların bulunduğu coğrafi yöredeki toplam nüfusa oranı konusu önemli bir mesele oluşturmuştur. Merkez tarafından yapılan nüfus sayımları da azınlıklar tarafından güvenilmez olarak değerlendirilmiştir. Bu makalede Osmanlı nüfus sayımlarının azınlıkların iddiaları karşısında ne kadar doğru olup olmadığı ortaya konulacaktır.

Osmanlılar, vergi mükelleflerini belirlemek üzere yürüttükleri tahrirler kapsamında nüfus kayıtları tutmaya büyük önem verirlerdi. Bu tahrir defterleri her bir hanedeki yetişkin erkek sayısını içerirdi. Özellikle yüzyılda Osmanlı yönetimi, nüfus sayımına ve nüfusun; yaşa, etnik özelliklere ve coğrafi yörelere göre dağılımına giderek daha büyük bir önem vermeye başladı. İmparatorluktaki ilk nüfus sayımı yılında Yeniçeri Ocaklarının kaldırılmasından sonra modern bir ordunun oluşturulması sırasında erkek nüfusun sayısı ve yaşı hakkında doğru bilgi sahibi olabilmek için sadece erkek nüfus sayılarak yapılmıştır (Karal, ).

Yılı Nüfus Verileri

İmparatorluk nüfus sayımları ihtiyacı doğrultusunda Kadastro Dairesi’ni kurmuştur. Bu daireye, vergi toplama amacıyla kişilerin sahip oldukları mülkün kaydedilmesi, erkek tebaanın sayılarak nüfusa kaydedilmesi ve ayrıca hem vergi yükümlülüğünü gösterecek hem de kimlik belgesi olarak kullanılabilecek nüfus tezkereleri çıkarılması görevi verilmiştir.

Özellikle Kafkasya’dan kaçarak imparatorluk topraklarına gelen 2 milyon Müslüman ile birlikte yüzyılın ikinci yarısının başlarında imparatorlukta demografik ve ekonomik değişiklikler yaşanmıştır. Bu doğrultuda yılında Şuray-ı Devlet, ülkede genel bir nüfus sayımı yapılması kararını almıştır (Shaw, , s. ). Bu nüfus sayımı doğrultusunda kazalarda komiteler oluşturulması kararlaştırılmıştır. Bu komiteler bir hükümet görevlisi, bir Müslüman, cemaatler arasından seçilecek bir gayrimüslim, bir sekreter ve bir de sekreter yardımcısından oluşacaktı. Komitelerin kaza düzeyinde yapacağı sayımlarda her türlü özelliğin (yaş, deri rengi, göz rengi vs.) dikkate alınması talep edilmiştir. Bu sayımların bir üst birime gönderilmek suretiyle kazadan merkeze kadar ulaştırılması yöntemi benimsenmiştir. Ancak bu hazırlıklar teoride kalmış, siyasi ve mali sorunlar nedeniyle pratikte nüfus sayımı gerçekleştirilememiştir.

Sicil-i Nüfus Nizamnamesi olarak adlandırılan ve Şuray-ı Devlet’in görüşlerini de içerecek şekilde eski sistemi geliştiren yeni nüfus yönetmeliği, yılında Sultan tarafından onaylanarak yürürlüğe konulmuştur. Getirilen bir yenilik, sayımı ve kaydı yapılan her bireye imzalı ve mühürlü bir Nüfus Tezkeresi verilmesidir. Yeni yönetmelikle getirilen ikinci bir yenilik ise nüfus sayımına kadınların da dahil edilmesi olmuştur.

Sultan II. Abdülhamit nüfus sayımları ile ilgili endişelerini dile getirirken, Bitlis vilayetinden kendisine ulaşan bilgilerde “nüfus sayımı sırasında Ermenilerin çeşitli oyunlarla ve entrikalarla kendi sayılarını olduğundan fazla gösterme çabası içerisinde bulundukları”nın belirtildiğini ifade etmiş, Rusya’dan ülkeye Ermeni akımının önlenmesine yönelik her türlü tedbirin alınması gerektiğini, aksi takdirde nüfus sayımının “Osmanlıların çıkarları haricindeki çıkarlara hizmet edeceğini” belirtmiştir. (Deringil, , s. 42)

Nüfus sayımı çalışmaları sonucunda elde edilen nüfus kayıtları 17 Ağustos tarihinde Sadrazam Cevat Paşa tarafından Sultan’a sunulmuştur. İkinci bir nüfus sayımı, ki, bu Osmanlı döneminde yapılmış son nüfus sayımıdır, /6 yılında gerçekleştirilmiştir. Nüfus sayımı konusunda hazırlanan son rapor ise, yılında yayınlanmış olan Memalik-i Osmaniye’nin Senesi Nüfus İstatistiği’dir.

Milli Kongre Neşriyatı Nüfus Verileri

ile yılları arasındaki dönemde Nüfus Dairesinin yöneticiliğini Yahudiler yürütmüştür. ’den ’ye kadar olan dönemde, bir Ermeni, Mıgırdıç Sinabyan Efendi, ile yılları arasında da Amerikalı bir istatistik uzmanı yöneticilik yapmışlardır. Daha sonra ise, kurumun başına istatistik alanında çeşitli çalışmaları bulunan Mehmet Behiç Bey getirilmiştir.

Osmanlılar genel anlamda nüfus sayımı ve kaydına ilişkin süreçlerde, mantıkî, hatta titiz davranmışlardır. Devlet her zaman için, kendi nüfusunu ve bu nüfusu oluşturan bireylerin çeşitli niteliklerini doğru bir şekilde öğrenme çabası içerisinde olmuştur. Malî ve askeri alanlardaki imkân ve kabiliyetleri gerçek şekilde anlayabilmek ve aynı zamanda bir kısım etnik azınlıkların siyasi taleplerine karşı ortaya koyduğu kendi tezlerine destek sağlamak için de Osmanlılar nüfus sayımı konusunda yukarıda anlatılan çalışmaları yürütmüşlerdir.

Tablo II’de görüldüğü üzere İstanbul dahil Anadolu nüfusu göz önüne alındığında Müslüman nüfusun artış hızı yılda , Rumların , Ermenilerin ise olduğu gözükmektedir. Ancak, Anadolu nüfusuna İstanbul ve altı doğu vilayeti hariç tutularak bakıldığında Müslüman nüfusun artış hızı yılda , Rumların , Ermenilerin ise olduğu gözükmektedir. Müslümanlar ile Ermenilerin nüfus artış hızları arasındaki farkların birkaç nedeni olabilir.

1. Nüfus Raporunda özellikle altı vilayette yaşayan ve sayılamayan göçer nüfus dolayısıyla Müslüman nüfus eksik gösterilmiş olabilir. Buna bağlı olarak düşük bir tabandan başlayan Müslüman nüfus doğal olarak Ermenilerden daha yüzsek bir hızda büyüyor gözükebilir.
2. Altı vilayette yaşayan Ermeniler, bedel-i askeriyeödememek, ya da yılından sonra gayrimüslimlere de zorunlu askerlik uygulamasının getirilmesinin ardından askere alınmamak için nüfusa kaydolmaktan kaçınmış olabilirler. (Zamir, , s. 87) Aynı zamanda altı vilayetin haricinde yaşayan Ermeni nüfusu daha büyük oranda şehirlerde yerleşik bulunduğundan sayımları daha kolaydı. Buralarda yaşayan ve ticaret ile uğraşan Ermeni nüfus resmi makamlarla iletişime geçmek zorunda kaldığından nüfus kayıtlarına da geçmek zorunda kaldı. Dolayısıyla, belirtilen altı vilayet dışında kalan yerlerde Ermenilerin nüfus artış hızı Müslümanlarınkinden yüksek gözükmektedir.
3. Ermeni nüfusun Anadolu’nun diğer bölgelerine ve özellikle de Ege Bölgesi ile Kilikya’ya göç etmeleri söz konusu altı vilayette Ermenilerin nüfus artış oranlarının düşük olmasının başka bir nedeni olabilir. Ayrıca dışarıya yapılan Ermeni göçlerinin de (ABD, Rusya ve İran gibi) bu bölgelerdeki artış oranlarını etkilemiş olması ihtimal dahilindedir.

İstanbul’a ilişkin nüfus rakamlarında Ermenilerin nüfuslarının azalışı ile ilgili ise şu açıklamalar ileri sürülebilir.

1. Birçok Rum ve Ermeni vergi ödememek için yabancı ülke pasaportları almış olabilir.
2. Bu denli kalabalık bir şehirde nüfus sayımı gerçekleştirmenin zorlukları nedeniyle nüfus eksik sayılmış olabilir.
3. Nüfus sayımına ilişkin yönetmelikler ve nüfusa kaydolma konusunda getirilen kurallar İstanbul’da iyi bir şekilde uygulanamamış olabilir.

Yukarıda sayılan hususlar nedeniyle nüfus sayımlarında değişik etnik grupların nüfus artış hızları arasındaki farklılıklar, Osmanlı nüfus sayımlarını geçersiz ya da güvenilirliğini düşük kılmaktan uzaktır. li yıllardan itibaren yapılmış Osmanlı nüfus sayımları konusunda incelemeler yürüten araştırmacılar, yetkili makamlarca da kabul edilmiş olan bir kısım eksiklikler olsa da, söz konusu sayımların çoğu vilayetteki nüfusu doğru bir şekilde belirledikleri konusunda görüş birliği içerisindedirler. Bu konuda uzman araştırmacıların görüşlerine göre, kayıtlarda siyasi amaçlarla yapılmış sahtecilik ya da oynamalara ilişkin hiçbir emare mevcut değildir (Shaw, , s. ; Zamir, , s. 86). Ancak, sayımlarda hata payları da mevcuttur. nüfus sayımındaki hata payı, erişim olanaklarının iyi durumda olduğu bölgelerde muhtemelen yüzde , uzak bölgelerde ise yüzde dolaylarındadır (Karpat, , s. ; ayrıca bkz: McCarthy, , s. , ). Ancak, nüfus sayımlarının güvenilirliği konusundaki asıl sorun, Osmanlı nüfus sayımlarının, çeşitli siyasi davaların savunucuları tarafından ileri sürülen tahmine oranla daha güvenilir olup olmadıklarıdır. Osmanlı nüfus raporlarında ve diğer bölgelerde yer alan nüfus rakamlarının, kadın ve çocukların eksik sayılmalarından kaynaklanan hataların giderilmesi için bir düzeltmeye tabi tutulmaları gerekmektedir. Yaptığımız bir çalışmada (Mutlu, , ss. ) belirtilen yönde bir girişimde bulunulmuş ve yalnızca Anadolu vilayetleri değil, İstanbul ve Trakya da çalışma kapsamına dahil edilmiştir. Bu çalışma sonucunda nüfus sayıları düzenlenmiş ve buna göre Tablo III ve IV oluşturulmuştur. Tablolardaki M5 ve M8 sütunlarındaki rakamlar, tahmini nüfus sayımlarının alt ve üst sınırlarını vermektedir.

[:]

Açıklamalar

^[i] Gregoryenleri, Katolik Ermenileri ve Protestanları kapsamaktadır. Protestanların bir kısmı Ermeni olmayabilir.

^[ii] Yaklaşık olarak, bugünkü Türkiye’nin sınırları içerisinde bulunan vilayetleri ve sancakları içine almaktadır. Doğu Trakya ile Kars, Ardahan ve Artvin dahil edilmemiştir. İskenderun, Antakya kazaları ve Halep vilayetine bağlı Ayintab Sancağı ise dahildir. Halep Vilayeti’nin yılındaki nüfusu, /7 nüfus sayımında saptanmış olan oranlar esas alınarak Halep, Maraş ve Urfa sancakları arasında paylaştırılmıştır. Daha sonra, İskenderun, Antakya kazaları ve Ayıntab Sancağında yaşayan etnik grupların ve /7 yıllarındaki nüfusları, bu grupların yılında Halep Vilayetinin nüfusu içindeki payları esas alınarak tahmini şekilde hesaplanmıştır.

^[iii] İstanbul, Dersaadet ile banliyölerden (Şehremaneti Mülhakatı) oluşmaktadır. yılı nüfus kayıtlarındaki Katolikler; yılında bu iki grup arasındaki dağılımları esas alınmak sureti ile Rumlar ve Ermeniler arasında paylaştırılmışlardır.

^[iv] Erzurum, Bitlis, Diyarbakır, Mamuretülaziz, Sivas ve Van vilayetleri.

^[v] Nüfus artış hızı, arasındaki dönem içindir.

^[vi] Osmanlı nüfus istatistiğindeki nüfus

^[vii] Ölüm düzeyi = 5 için düzeltilmiş nüfus

^[viii] Ölüm düzeyi = 8 için düzeltilmiş nüfus

^[ix] Gregoryenleri, Katolik Ermenileri ve Protestonları içermektedir. Birkısım Protestanlar Ermeni olmayabilirler.

^[x] Osmanlı nüfus istatistiğindeki nüfus

^[xi] Ölüm düzeyi = 5 için düzeltilmiş nüfus

^[xii] Ölüm düzeyi = 8 için düzeltilmiş nüfus

^[xiii] yılında nüfusu iken ’te ’ye düşen Hüdavendigar’da meydana gelen bu büyük nüfus azalması, Karesi ile Karahisar-ı Sahip adında iki yeni idari birimin oluşturularak Hüdavendigâr’dan ayrılmasından ve yerleşim birimi sınırlarının yeniden belirlenmesinden kaynaklanmıştır.

Kaynakça

Coale, Ansley J. ve Demeny, Paul (), Regional Model Life Tables and Stable Populations, Princeton, NJ: Princeton University Press

Deringil, Selim (), “The Study of the Armenian Crisis of the Late Ottoman Empire, or ‘Seizing the Document by Throat’”, New Perspectives on Turkey, 27 (Fall), ss.

Güran, Tevfik (), Osmanlı Devleti’nin İlk İstatistik Yıllığı, Tarihi İstatistikler Dizisi, c. 5, Ankara: Devlet İstatistik Enstitüsü

Karal, Enver Ziya (), Osmanlı İmparatorluğu’nda İlk Nüfus Sayımı, Ankara: İstatistik Umum Müdürlüğü Yayınları

Karpat, Kemal (), “Ottoman Population Records and the Census of /”, International Journal of Middle East Studies, 18, ss.

Karpat, Kemal (), Ottoman Popularion, Demographic and Social Characteristics, Madison, WISC: The University of Wisconsin Press

McCarthy, Justin (), Müslümanlar ve Azınlıklar, İstanbul: İnkılâp

Mutlu, Servet (), “Osmanlı Nüfusu”, Türk-Ermeni İhtilafı Makaleler, ed. Hikmet Özdemir, TBMM Kültür, Sanat ve Yayın Kurulu Yayınları, ss.

Shaw, Stanford J. (), “The Ottoman Census System and Population, ”, International Journal of Middle East Studies, 9, ss.

Zamir, Meir (), “Population Statistics of the Ottoman Empire in and ”, Middle Eastern Studies, 17, , ss. [:en]

Coale, Ansley J. ve Demeny, Paul (), Regional Model Life Tables and Stable Populations, Princeton, NJ: Princeton University Press

Deringil, Selim (), “The Study of the Armenian Crisis of the Late Ottoman Empire, or ‘Seizing the Document by Throat’”, New Perspectives on Turkey, 27 (Fall), ss.

Güran, Tevfik (), Osmanlı Devleti’nin İlk İstatistik Yıllığı, Tarihi İstatistikler Dizisi, c. 5, Ankara: Devlet İstatistik Enstitüsü

Karal, Enver Ziya (), Osmanlı İmparatorluğu’nda İlk Nüfus Sayımı, Ankara: İstatistik Umum Müdürlüğü Yayınları

Karpat, Kemal (), “Ottoman Population Records and the Census of /”, International Journal of Middle East Studies, 18, ss.

Karpat, Kemal (), Ottoman Popularion, Demographic and Social Characteristics, Madison, WISC: The University of Wisconsin Press

McCarthy, Justin (), Müslümanlar ve Azınlıklar, İstanbul: İnkılâp

Mutlu, Servet (), “Osmanlı Nüfusu”, Türk-Ermeni İhtilafı Makaleler, ed. Hikmet Özdemir, TBMM Kültür, Sanat ve Yayın Kurulu Yayınları, ss.

Shaw, Stanford J. (), “The Ottoman Census System and Population, ”, International Journal of Middle East Studies, 9, ss.

Zamir, Meir (), “Population Statistics of the Ottoman Empire in and ”, Middle Eastern Studies, 17, , ss.

Not

[:tr]Servet Mutlu, “Son Dönem Osmanlı Nüfusu ve Etnik Dağılımı”, Tarihte Türkler ve Ermeniler, Cilt 8, Türk Tarih Kurumu, , s’den kısaltılmıştır.[:en]

Servet Mutlu, “Son Dönem Osmanlı Nüfusu ve Etnik Dağılımı”, Tarihte Türkler ve Ermeniler, Cilt 8, Türk Tarih Kurumu, , s’den kısaltılmıştır.

[:]