Tyt Biyoloji Vitaminler
Vitaminlerin Görevleri ve Özellikleri
- Vitaminler, düzenleyici maddelerdir ve bileşik enzimlerin koenzim bölümünü oluşturur.
- Vitaminler dışarıdan besinlerle alınır.
- Sadece bitkiler ihtiyaç duydukları tüm vitaminleri sentezleyebilir.
- Vitaminler enerji vermez ve hücrelerde yapı birimi olarak kullanılmaz.
- Hücre zarından geçebilecek büyüklükte olduklarından sindirilmeden kan dolaşımına katılır.
- Beslenme ile yeteri kadar alınmazsa öncelikle kandaki vitamin miktarı azalır.
- Yetersiz beslenme devam ederse hücredeki vitamin düzeyi düşerek ilgili metabolik reaksiyon bozulur.
- Vitaminler suda çözünen ve yağda çözünen olmak üzere ikiye ayrılır.
- Suda çözünen vitaminler (B ve C) vücutta depo edilmediğinden günlük olarak alınır ve fazlası idrarla atılır.
- Yağda çözünen vitaminler (A, D, E ve K) vücutta depo edilebilir ve dokularda aşırı birikimi toksik etki yapar. Bu durumda vitamin zehirlenmesi (hipervitaminoz) meydana gelir.
- Suda çözünen vitaminlerin eksikliğinde hastalık etkeni yağda çözünene göre daha önce çıkar.
- Vitaminler suda çözünen vitaminler ve yağda çözünen vitaminler olmak üzere ikiye ayrılmaktadır.
VİTAMİN ÇEŞİTLERİ VE GÖREVLERİ
Suda Çözünen Vitaminler
B Vitamini
- Genellikle et, süt, yumurta, karaciğer, yeşil sebzeler, kuru yemiş, tahıllar ve meyvelerde bulunur.
- Bazı bileşik enzimlerin yapısında koenzim olarak iş yapar.
- Bazı B vitaminleri insanın kalın bağırsağında yaşayan bakteriler tarafından üretilebilir.
- B grubu vitamin eksikliğinde yorgunluk, kaslarda kramp, anemi, tırnaklarda kırılma, saç dökülmesi, sinirsel bozukluk, zihin bulanıklığı ve erken bunama görülebilir.
C Vitamini
- Genellikle taze sebze ve meyvelerde bulunur.
- Hava ile temas ettiğinde ya da sıcaklığın etkisiyle çabuk bozulur. Kabuğu soyulan; elma, armut, patates gibi besinlerin kararması C vitamininin varlığını gösterir.
- Antioksidan (kanser önleyici) işlevleri vardır.
- Bağışıklık sisteminin güçlenmesinde ve diş sağlığının korunmasında etkilidir.
- C vitamini eksikliği diş eti kanaması, hâlsizlik, eklemlerde ağrı ve yaraların geç iyileşmesi şeklinde kendini gösteren skorbüt hastalığına sebep olabilir.
- Kan hücrelerinin yapımı için gerekli olan demir ve folik asidin kana geçmesini kolaylaştırıp kansızlığı önlemede etkilidir.
Yağda Çözünen Vitaminler
A Vitamini
- Et, karaciğer, balık, süt, yumurta ve tereyağı gibi hayvansal gıdalarda; koyu yeşil ve turuncu renkli sebzelerde bolca bulunur.
- Besinlerle provitamin A şeklinde alınıp ince bağırsak ve karaciğerde A vitaminine dönüşür.
- Eksikliğinde deride keratin miktarı artar ve pul pul dökülmeler görülür.
- Bağışıklığın güçlenmesine etki eder. Kızamık hastalığında A vitamininin önerilmesinin nedeni budur.
- Uzun süreli A vitamini eksikliğinde gece körlüğü oluşabilir.
- Hücre farklılaşmasındaki rolünden dolayı A vitamini, sperm oluşumu ve embriyonun gelişimi için gereklidir.
D Vitamini
- Et, karaciğer, balık, süt, yumurta ve tereyağı gibi besinlerde bulunur.
- Besinlerle provitamin D şeklinde alınıp güneş ışığının etkisiyle deride D vitaminine dönüşür.
- D vitamini sıcaklığa dayanıklıdır, fakat hava ile temas ettiğinde ve ışığın etkisiyle yapısı bozulabilir.
- D vitamini eksikliğinde besinlerle alınan kalsiyum ve fosfor mineralleri, ince bağırsaktan yeterince emilemez. Bunun sonucunda çocuklarda raşitizm, yetişkinlerde osteomalazi hastalıkları oluşur. Her iki hastalıkta da kemik mineral yoğunluğunda bozulma ve kemiklerde yumuşama söz konusudur.
- Uzun süreli eksikliğinde kılcal damarlarda çatlama ve diş eti çekilmesi görülebilir.
- Çocuklarda tedavi gecikirse uzun kemiklerde şekil bozuklukları ortaya çıkar.
- D vitamininin vücuda normalden fazla alınması eklemlerin ve yumuşak dokuların kireçlenmesine neden olur.
E Vitamini
- Genellikle tahıllarda, yumurta sarısında, kuru yemişlerde, yeşil yapraklı bitkilerde ve bitkisel yağlarda bulunur.
- Antioksidan (kanser önleyici) özellik gösterir. Hücre metabolizması sonucu oluşan ve zehir etkisi gösteren hidrojen peroksidin (H2O2) parçalanmasında etkilidir.
- E vitamini eksikliği erkeklerde sperm üretiminin azalmasına, kadınlarda rahim fonksiyonlarının bozulmasına, kasların zayıflamasına, alyuvarların parçalanmasına ve hücrelerde zar yapısının bozulmasına neden olur.
K Vitamini
- Genellikle karaciğer ve yeşil sebzelerde bulunur.
- İnsanın kalın bağırsağında yaşayan bakteriler tarafından üretilir.
- Oksijenli solunumda ve kanın pıhtılaşmasında görev alan bazı enzimlerin kofaktörü olarak iş yapar.
- K vitamini eksikliğinde kanın damar dışında pıhtılaşma süresi uzar.
Vitaminler
Vitaminler; hücre metabolizmasının devamlılığı için gerekli olan; organik yapılı, düzenleyici ve direnç artırıcı bileşenlerdir. Dengeli bir beslenme için; protein, yağ ve karbonhidratların yanında, yeterli miktarda ve çeşitte vitaminler de vücuda alınmalıdır.
- Bitkiler; kendileri için gerekli olan bütün vitamin çeşitlerini sentezledikleri halde, insanlar ve hayvanlar vitaminlerin çoğunu hazır olarak alır.
- Vitaminler sindirime gerek olmadan, sadece uygun ortamda çözünerek emilir ve kana karışırlar. Çünkü hücre zarından geçebilecek kadar küçük moleküllerdir.
- Vitaminler enzimlerin yapısına koenzim olarak bulunur ancak hücre yapısına katılmazlar.
- Bir canlı türü için vitamin özelliği taşıyan bir bileşik, o bileşiği üreten canlı için vitamin olmayabilir.
Vitaminlerle ilgili bazı özellikler şu şekilde sıralanabilir:
- Hücrenin yapısına katılmazlar.
- Enerji kaynağı olarak kullanılmazlar.
- Sindirilmeden kana geçerler.
- Vitaminler yağda ve suda çözünenler olarak iki gruba ayrılır.
Yağda Çözünen Vitaminler
Bunlar; A, D, E ve K vitaminleridir. Fazla alınmaları durumun- da karaciğerde depo edilirler. Bu nedenle, yağda eriyen vitaminlere bağlı hastalıklar toplumlarda daha az görülür. Yağ metabolizması bozulur veya vücuda yeterince yağ alınmaz ise vücut bu vitaminlerden yararlanamaz. Çünkü A, D, E, K vitaminlerinin bağırsaktan emilebilmesi (bağırsak içinden hücrelere alınması) için yağ gereklidir.
A vitamini: Eksikliğinde büyüme ve gelişme yavaşlar. Merkezi sinir sisteminde bazı bozukluklar ortaya çıkar. Dişler ve kemikler daha kolay kırılır. Göz dokularında bozulmalar, zayıf ışıkta ve alaca karanlıkta görme yetersizliği (gece körlüğü) ve iltihaplanma başlar. Ayrıca, bazı kalp ve böbrek hastalıkları, halsizlik, deride kuruma ve pullanma da görülebilir. Bazı hastalıklara karşı vücudun direnci de azalır. A vitamininden fazla alınması durumunda baş dönmesi, çift görme, baş ağrısı, kasılma nöbetleri ve şiddetli kusma görülebilir. İnsanlar, A vitamini ihtiyacını başlıca iki şekilde karşılar.
- Birincisi, hazır A vitamini olarak alırlar. Bu şekildeki A vitamini en çok karaciğer, yumurta sarısı, balık yağı ve tereyağında bulunur.
- İkincisi ise; provitamin A (karoten) halinde, vücuda alınmasıdır. Bu şekilde alınan provitamin, karaciğerde A vitaminine çevrilerek depo edilir. Karoten ise; en çok havuçta bulunur.
D Vitamini: Eksikliğinde kalsiyum ve fosfor bağırsaklardan yeterli oranda emilemez. Kemik oluşumu ve kemik onarımı yapılamaz. Çocuklarda, kemik eğriliği ve bozukluğu olarak bilinen raşitizm hastalığı ortaya çıkar. Yetişkinlerde ise kemik erimesi (osteomalazi) görülür. Bir çeşit steroit olan D vitamini öncül maddeleri, bitkisel ve hayvansal besinlerle vücuda alınarak, deri altında, güneşten gelen ultraviyole ışınlarının etkisiyle, asıl D vitaminine dönüştürülür. Balık yağı, süt, yumurta akı ve karaciğerde boldur. D vitamininden fazla alınması durumunda kanda kalsiyum yükselmesine, böbrek hastalıklarına, damar sorunlarına, böbrek taşlarına neden olabilir. Eklemler ve yumuşak dokularda kireçlenmeye neden olur ve vücuda zarar verir.
E Vitamini: Bitki tohumlarından elde edilen yağlarda, yeşil yapraklı sebzelerde ve tahıllarda bol bulunur. Günlük besinlerde yeterli oranda bulunduğu için, eksikliği fazla görülmez. E vitamini eksikliğinde, bazı üreme bozuklukları ve kısırlık görülebilir. Ayrıca; karaciğer, kalp ve damar hastalıkları ortaya çıkabilir, gelişme ve büyüme yavaşlar. Vücuda fazla alınması durumunda kanın pıhtılaşmasını önleyebilir.
K Vitamini: Hem besinlerle birlikte hazır alınır hem de insanın kalın bağırsağında yaşayan bazı bakteriler tarafından da sentezlenir. Balık, et, süt ve yeşil sebzeler K vitamini bakımından zengindir. Eksikliğinde, kanın pıhtılaşması gecikir. Buna bağlı olarak aşırı kan kaybı meydana gelebilir. Vücuda fazla alınması durumunda kanın pıhtılaşmasında ve yıkılmasında problemler oluşturabilir.
Suda Çözünen Vitaminler
B grubu vitaminler ve C vitamini suda çözünen vitaminlerdir. Vücutta uzun süre depolanamayan bu vitaminlerin fazlası idrarla atılır.
B Grubu Vitaminler: Bu gruba giren vitaminler genellikle besinler içerisinde birlikte bulunurlar. Tahıllar, bira mayası, et, süt ürünleri, karaciğer ve sebzeler B grubu vitaminleri içeren bazı besin kaynaklarıdır. B grubu vitaminlerin bazıları bağırsaktaki bakteriler tarafından sentezlenebilir. B vitaminleri birçok önemli enzimin koenzim kısmını oluşturur. B grubu vitaminler özellikle karbonhidrat metabolizmasında görev yaparak enerji üretiminde rol oynarlar. Ayrıca sinir ve dolaşım sisteminin çalışması üzerinde etkilidirler. B vitamini eksikliğinde beriberi ve pellegra adı verilen hastalıklar ortaya çıkar. Beriberinin belirtileri sinir sisteminde bozukluklar, kalp yetmezliği ve kas erimesidir. Pellegra ise sinir ve sindirim sisteminde bozukluklar, deride yaralar ve uyuşukluk şeklinde belirtiler gösterir. B vitamini yetersizliği ayrıca bir çeşit anemiye (kansızlığa) da neden olur.
C Vitamini: Hava ve ışıkla temasta çabuk bozulduğu için bu vitamini içeren besinlerin hemen tüketilmesi uygun olur. C vitamininin vücuttaki fonksiyonlarından bazıları şunlardır:
- Antioksidandır.
- Kollajen sentezinde kullanılır. (Kollajen, bağ dokusunda yoğun olarak bulunan ipliksi bir proteindir.)
- Kansızlığı önler.
- Bağışıklık sistemini güçlendirir.
- Diş sağlığında rol oynar.
Dikkat: Vitaminler kolay bozulan moleküllerdir. Örneğin A, C, E, K ve bazı B vitaminleri ışıktan; A, C, E E D, E vitaminleri oksijerıden: C ve E vitaminleri de demir veya bakır gibi maddelerle temastan bozulurlar.