Сурхай III - "падишах Дагестанский"". kumukia.ru. 3 Ocak 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Mayıs 2022.
^Бекович-Черкасский А. // Алиев К.Таргу-Наме. Лексикон… С. 48
^Эвлия Челеби. Книга путешествия: (Извлечения из сочинения турецкого путешественника XVII века): Перевод и комментарии. Выпуск 2. Москва. 1979 г
^abГусейнов Юсуп Магомедович, КРЫМСКО-ДАГЕСТАНСКИЕ ВЗАИМООТНОШЕНИЯ XV—XVIII вв.
^Голиков И. И. Деяния Петра Великого, мудрого преобразителя России, собранные из достоверных источников. — Изд. 2-е, М.: Типография Н. Степанова, 1838.
^Bruce P. H. Memoirs of Peter Henry Bruce, esq., a military officer in the services of Prussia, Russia, and Great Britain: Containing an account of his travels in Germany, Russia, Tartary, Turkey, the West-Indies… London, 1782.
^История России с древнейших времен. Том 19. От царствования императрицы Екатерины I Алексеевны до царствования императрицы Анны Иоанновны. 1727—1730 гг ГЛАВА ПЕРВАЯ ОКОНЧАНИЕ ЦАРСТВОВАНИЯ ИМПЕРАТРИЦЫ ЕКАТЕРИНЫ I АЛЕКСЕЕВНЫ В октябре 1725 г. генерал-майоры Кропотов и Шереметев ходили опустошать владения шамхала и сожгли двадцать селений, в том числе и Тарки, столицу шамхала, состоявшую из 1000 дворов; всего дворов было сожжено 6110. Шамхал, имея только 3000 войска, не мог сопротивляться превосходному числу русских, у которых одних Козаков и калмыков было 8000 человек, не считая регулярных войск, двух полков пехоты и двух кавалерии; Адил-Гирей ушел из Тарков вместе с турецким посланником и разослал грамоты к другим горским владельцам, прося помощи, но получил отказ
^Лит.: История Дагестана, т. 1—2, М., 1967-68. Большая советская энциклопедия. — М.: Советская энциклопедия. 1969—1978.
^"ВОСПОМИНАНИЯ ГРИГОРИЯ ИВАНОВИЧА ФИЛИПСОНА". www.vostlit.info. 8 Ocak 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Mayıs 2022.
^Идрисов Ю. М., Абдусаламов М. Б. Кумыкские феодальные владения в контексте развития и краха теократического проекта имама Мансура в 1785—1786 годах // Вестник Адыгейского государственного университета. Серия 1: Регионоведение: философия, история, социология, юриспруденция, политология, культурология. 2012. № 4.
^асилий Потто. Кавказская война. Том 2. Ермоловское время. М.: Центрполиграф, 2008 г
^Н. И. Покровский Кавказские войны и имамат Шамиля. — Москва: «Российская политическая энциклопедия» (РОССПЭН), 2000. — С. 135—137
^Н. И. Покровский Кавказские войны и имамат Шамиля. — Москва: «Российская политическая энциклопедия» (РОССПЭН), 2000. — С.139-148
^abН. И. Покровский Кавказские войны и имамат Шамиля. — Москва: «Российская политическая энциклопедия» (РОССПЭН), 2000. — С.207-218
^Н. И. Покровский Кавказские войны и имамат Шамиля. — Москва: «Российская политическая энциклопедия» (РОССПЭН), 2000. — С.318
^"-". www.vostlit.info. 15 Nisan 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Mayıs 2022.
^abН. И. Покровский Кавказские войны и имамат Шамиля. — Москва: «Российская политическая энциклопедия» (РОССПЭН), 2000.
^ab"-". www.vostlit.info. 18 Şubat 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Mayıs 2022.
^Кавказская война. Том 5. Время Паскевича, или Бунт Чечни. Глава XVIII. ЧЕЧНЯ ПОСЛЕ ЕРМОЛОВА
^Блиев М. М. Россия и горцы Большого Кавказа: на пути к цивилизации. — М.: Мысль, 2004. — С. 279. — ISBN 5-244-01004-2.
^Халилов А. М., Идрисов М. М. Шамиль в истории Северного Кавказа и народной памяти. — Махачкала, 1998. — 119 с.
^Халилов А. М. Национально-освободительное движение горцев Северного Кавказа под предводительством Шамиля. — Махачкала: Дагучпедгиз, 1991. — 181 с.
^Гаммер М. Шамиль. Мусульманское сопротивление царизму. Завоевание Чечни и Дагестана. — М.: КРОН-ПРЕСС, 1998. — 512 с., стр. 101
^Шамиль в истории Северного Кавказа и народной памяти — Арслан Магомедсолтанович Халилов, Мурад Магомедович Идрисов- 1998 — С. 80
^Фурман Д. Е. — Чечня и Россия: общества и государства — Polinform-Talburi, 1999 — С.101
^abВасилий Потто — Кавказская война. Том 2. Ермоловское время. С.217-218
^Н. И. Покровский Кавказские войны и имамат Шамиля. — Москва: «Российская политическая энциклопедия» (РОССПЭН), 2000. — С.207-216
^Война на Восточном Кавказе с 1824 по 1834 г. в связи с мюридизмом // Кавказский сборник, Том 13. 1889
^Гаджиев М. М. Казанище. Страницы истории. — Махачкала: ИД «Эпоха», 2007. — С. 12-13
^Дадаев, Юсуп Усманович (1951-). Наибы и мудиры Шамиля /
^Идрисов Юсуп — Вероучители эпохи Кавказской, статья 26.01.2007
^А. У. Мальсагов. Ингуши Издательский центр «Эль-Фа», 2003 — С.41
^Газимухаммед и начальный этап антифеодальной и антиколониальной борьбы народов Дагестана и Чечни. материалы Международной научной конференции, 13-14 октября 1993, редакция В. Гаджиева, Российская академия наук. Дагестанский научный центр, 1997
^abШамхалы Тарковские. С.67//Сборник сведений о кавказских горцах
^История Дагестана с древнейших времен до наших дней. Т. I. История Дагестана с древнейших времен до XX века / отв. ред. А. И. Османов. М., 2004. 627 с
^abС. М. Броневский Новейшие географические и исторические известия о Кавказе. — М. 1823. — Часть Вторая, стр. 176—177
^Бирюков А. В. Российско-чеченские отношения в XVII — середине XIX вв. // Вопросы истории. — 1998. — № 2
^Покровский Н. И. Кавказские войны и имамат Шамиля / Предисл. Н. Н. Покровского, введ. и прим. В. Г. Гаджиева. — М.: РОССПЭН, 2000. — С. 27. — ISBN 5-8243-0078-X.
^З. Х. Ибрагимова ЧЕЧЕНЦЫ В ЗЕРКАЛЕ ЦАРСКОЙ СТАТИСТИКИ (1860—1900) Монография Москва «ПРОБЕЛ-2000» 2006
^Первые русские крепости в междуречье Терека и Сунжи в 16-17 вв., Т. С. Магомадова
^Брагунские ханы, кто они? Камиль Алиев
Уместным будет здесь отметить, что ныне брагунские кумыки проживают в селениях Брагуны (кум.- Борагъан), Исти-су (Дарбанхи) и Баммат-бек-юрт (Чечня)
^abИз стенограммы выступления члена Государственной думы второго созыва от Терской области Т. Э. Эльдорханова З мая 1907 г.
^Алиева В. Ф., Гимбатов Ш. М., Эльдаров Э. М., Эфендиев И. И., 2004. Современные миграционные процессы в Дагестане // Региональные аспекты социальной политики. Вып.6. Махачкала.
^Sakinat Shixamedovna Gadjieva. (1961). Kumyki: istoriko-etografik isko. 5. Izd-vo Akademii nauk SSSR. p. 40
^Aliyev S. Kumuk Turkleri'nin Unutulmaz Sairi Ummu Kamal // "Yesevi". Istanbul, Agustos 1997. №44. S. 43.
^Osmanlı devlet erkânı, İsmail Hâmi Danişmend, Türkiye Yayınevi, 1971 - 360 sayfa, s. 22
^Mustafa Müftüoğlu. Yalan söyleyen tarih utansın!--. — Çile Yayınevi, 1981. — 384 с.
^ГАДЖИЕВ Э.Н. КУМЫКСКАЯ ДИАСПОРА В ТУРЦИИ: ИСТОРИЯ И СОВРЕМЕННОСТЬ. — 2015.
^Ömer Karata Mehmed Said Arbatl. KUMUK TÜRKLERİNİN KAFKASYA’DAN ANADOLU’YA GÖÇÜ, 2015.
^"TÜRK DİLİ BELLETEN Seri: II Sayı : 3-4 » Karadeniz Sahaf". Karadeniz Sahaf. 18 Ocak 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Mayıs 2022.
^"Eski Başkanlar - Biga Belediyesi". www.biga.bel.tr. 4 Eylül 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Mayıs 2022.
^"Усуми: история рода и семьи". Ёлдаш (Rusça). 5 Temmuz 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Mayıs 2022.
^"Мухаджиры". Радио Свобода (Rusça). 28 Aralık 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Mayıs 2022.
^"Arşivlenmiş kopya". 11 Ocak 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Mayıs 2022.
^"Arşivlenmiş kopya". 8 Ekim 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Mayıs 2022.
^"Nasreddin Murat-Khan". Google Arts & Culture. 22 Mayıs 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Mayıs 2022.
^Дагестан // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона : в 86 т. (82 т. и 4 доп.). — СПб., 1890—1907.
^""Алфавитный список народов, обитающих в Российской Империи"". www.demoscope.ru. 17 Şubat 2005 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Haziran 2022.
^"Демоскоп Weekly - Приложение. Справочник статистических показателей". www.demoscope.ru. 10 Şubat 2007 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Haziran 2022.
^
kaynağı değiştir]
1795'te Rus İmparatorluğu'nun tahminleri, Şamhal topraklarında (Kumyks dışındakiler dahil) 100 bin kişilik bir sayı veriyor. 1833'te kaba tahminler, Rus İmparatorluğu'nun etki alanlarında yaklaşık 88 bin Kumuk olduğunu gösterdi. 1866'da Kafkas Savaşı'nın sona ermesinden sonra, bazı tahminler 78 bin civarında gösterdi. 1886, 1891 ve 1897'de buna göre - 88, 108, 83 buna göre, 1916'da - 98 bin. 1926 Sovyet nüfus sayımı 88 bin gösterdi. Böylece, neredeyse bir asırdır, savaşlar, Rusya'nın fethettiği topraklardan göçler ve hastalıklar nedeniyle herhangi bir büyüme belirtisi yok.[129][130][131][132][133]
Rusya'dan Etnosid[değiştir kaynağı değiştir]
1722-1723'te Rus İmparatoruI. Peter, İran kampanyasını donattı. Hedeflerden biri, Şavhal Hazar mülklerinde bir yer edinmekti. Endirey mülkiyeti, Rus ordusuna karşı çıkan ilk kişi oldu. Yenilgiye rağmen, Kumuklar düşmana ağır kayıplar verdi ve bu da imparatoru şok etti[73]. Ötemiş Sultanlığı'nın feodal mülkiyeti, İnçe Nehri'ndeki savaşta Peter'e şiddetli bir direniş gösterdi. Peter o zaman dedi[74]:
“Bu insanların savaş sanatı hakkında bir fikri olsaydı, o zaman tek bir ulus onlarla silahlanamazdı”.
Tarğu Şavhallığı ilk başta Rus yanlısı bir tutuma bağlı kaldı, ancak Rus kalesinin inşasından sonra Rusya'ya karşı çıktılar. Kumuk şemhalleri artık komşularını 1605'teki gibi birleştiremediler ve büyüyen Rus kuvvetlerine karşı mücadelede yalnız kaldılar[75].
Rusya'nın sık seferlerinin bir sonucu olarak, Rusya'ya resmi katılımı 1813'te Gülistan Barışı ile güvence altına alınan geniş devletten yalnızca küçük mülkler kaldı.[76]
Kafkas Savaşı[değiştir kaynağı değiştir]
1848'de Kafkas Tatarı, yani Kumyk öğretmeni Timofey Nikitich Makarov, bölgede uluslararası Kumyk olan Kuzey Kafkas dillerinden biri için Rusça'daki ilk dilbilgisini yazdı. T. Makarov yazdı:[144]
Tatar dilini konuşan kabileler arasında hem dilin kesinliği ve doğruluğu hem de Avrupa medeniyetine yakınlık açısından en çok Kumukları sevdim, ama en önemlisi, Kafkasya'nın Sol Kanatında yaşadıklarını kastettim. Askeri harekâtlarımızın olduğu ve kendi dilleri dışında tüm aşiretlerin de Kumukca konuştuğu Hat.
Dilbilimci-Türkolog A.N. Kononov ayrıca Kumuk'un Kuzey Kafkasya'daki Türk dillerinin en eskisi olduğunu ve “Kuzey Kafkasya için ve ayrıca Transkafkasya için Azerbaycan dilinin bir tür Lingua franca olduğunu” kaydetti.[145] Derlugyan George, Kumuk dilinin rolü hakkında yazıyor:[146]
Bozkır halkları arasında egemen olan Türk dilleri Kumyk ve Tatar, Doğu Afrika'da Swahili veya Avrupa aristokrasileri arasında Fransızca gibi, çok uluslu Kuzey Kafkasya'da ortak bir lingua franca olarak hizmet etti. Jeopolitik değişimler nedeniyle, Avrasya'nın Büyük Bozkırı bir sınır bölgesi olmaktan çıkınca, etnik gruplar arası iletişim dili olarak Türk lehçelerinin yerini Rusça almıştır.
19. yüzyılda Vembery, Kumyk'in rolünü şu sözlerle tanımladı:
Kumukların kültürel ilişkilerine gelince, yol boyunca fark ettiğimiz gibi, birçok Kafkas halkı onların etkisi altında kalmış ve Kumuk dilini benimsemiş ve Kumuklardan dini konuları öğrenmiştir. Kumuk dili, Balkar, Bezengi, Chegem, Khulama ve Urusbia dağlarının Kabardey sakinleri tarafından anlaşılır ve kısmen de konuşulur. Ayrıca, Çeçenler ve Lezginlerin bir kısmı bu dili anlıyor ve bugün Ruslar bu Türk lehçesinin henüz anlamını kaybetmediğine şaşırıyorsa, o zaman Rusların kendileri buraya yeni gelirken, İslam'a dönüşen Kumyks zaten bir oyun oynadı. Ortaçağın başlarındaki pagan sakinleri arasında kültürel tüccarlar, Müslüman misyonerler arasındaki rol.
Kumyk, Rus İmparatorluğu yönetimi ile ilişkilerde Kuzeydoğu Kafkasya'nın resmi diliydi.[147] Dağıstan'da, yalnızca Kumyk ile ilgili olarak, linguonem "Müslüman dili" (busurman til) de kullanılmaktadır[197].[148]
Sovyet döneminde, Kumyk'ın rolü, DASSR'de devlet ilan edildiğinde 29 Haziran 1923'te konsolide edildi, çünkü “yerli Dağıstan nüfusunun çoğu Türk-Kumyk dilini konuşuyor ve anlıyor ... Dağlık Dağıstan okullarında Türk dili öğretiminde yapılan deneyim parlak sonuçlar verdi ... not edildi ... "Türk-Kumyk" dilinin Dağıstan yerlileri arasındaki tek iletişim dili olduğu kaydedildi".[149]