Yanardağlar Neden Patlar

HABER MERKEZİ – İzlanda’daki Eyjafjallajökull Yanardağı’nın 2010’da patlamasıyla oluşan küller sonucu Avrupa’da yüz binden fazla uçak seferi iptal edilmişti. Şimdiyse, Bali’deki Agung Yanardağı’ndan dumanlar yükselmesiyle bölgeden on binlerce insan tahliye edildi. Peki, bu yanardağlar nasıl oluşuyor ve patlamalarına neler sebep oluyor. Gazete Karınca olarak yanardağların oluşma nedenlerini, kategorilerini ve sonuçlarını çevirip derledik.

Çeviri-Derleme: Tolga Er

Bali’de en son 50 yıl önce patlayan Agung Yanardağı’nın tekrar aktif hale gelmesinden endişe eden yetkililer civar köyleri boşaltarak 6o bini aşkın kişiyi bölgeden tahliye etti.

Peki, Agung Yanardağı ve diğer volkanların oluşmasına, tekrar aktif hale gelmesine ve patlamasına neden olan olaylar ve faktörler ne?

Ariella Heffernan-Marks’a göre yanardağ patlamaların tetiklenmesine; tektonik levhalar, sert hava şartları, magma hareketleri ve hatta iklim değişikliğinin etkileri yol açabilir.

Volkan patlamalarına neden olan olaylar göründüğünden çok çeşitli; patlamalar karmaşık, farklı ve birçok olayların bir araya gelmesi ile oluşur.

Yerküre’nin kabuğunun altında erimiş kaya katmanları bulunur. Bu katmanlar, çekirdekteki yüksek sıcaklıklardan ötürü eriyerek magmayı oluşturur.

Magmanın içerisinde ise çeşitli gazlar var; bunlar karbondioksit, su buharı ve sülfür dioksit. Bu gazlar, bir kayanın mühürlediği magma odalarında yer alır.

Sıvılaşmış durumundan ötürü magma, tepesindeki kayadan az yoğun. Magma, o yüzden yükselmeye başlar.

Bu sırada su buharı balonlar halinde kaçmaya başlayarak karbondioksit ve sülfür dioksitin göreceli yoğunluğunu arttırır.

Zamanla bu gazlar ilk baştaki büyüklüklerinin 1000 katı olana kadar genişler ve odanın kapağına yaptığı basınçla patlamaya yol açar. Aslında bu durum gazlı bir içeceği sallayıp kapağını açtığınızda başınıza gelen şeyle aynı olay; salladığınızda karbondioksit molekülleri ayrışır, gaz ve basınç birikir.

Magma salındığında – Yerküre’nin kabuğundaki volkan dediğimiz kırılma yoluyla – ismi lav olarak bilinir ve sıcaklığı 1100 santigrat dereceye ulaşır. Genellikle bu sırada volkanik bulutlar oluşturur: sıcak kül, gaz ve erimiş kaya parçaları 1000 derece sıcaklıkla saatte 700 kilometre hıza ulaşarak ilerler.

Volkanik patlamanın nedenleri nedir?

Bir patlamanın oluşmasına, o magma odasındaki kapağa uygulanan basıncın artması sonucu magmanın açığa çıkmasıyla oluşur. Ancak magmanın bu hareketine yol açan değişkenler ve farklı patlama türleri vardır.

Yanardağlar genellikle tektonik levhaların yakınlarında bulunur. Birbirinden ayrılabilirler, yüzeyde boşluk bırakabilirler veya bir levha başka bir levhanın altına girebilir.

Magma, levhalar birbirinden ayrıldığında oluşan boşluğu doldurmak için hafif bazaltik lav patlamalarıyla yavaşça yükselir; ki bunun da sıcaklığı 800 ile 1200 derece arasındadır.

Buna rağmen bir levhanın başka bir levhayı altından itmesi durumunda ise erimiş kaya, çökelti ve deniz suyu magma odasına itilir. Kaya ve çökelti yeni magmanın içinde erir ve magma odasını patlama gerçekleşene kadar doldurur. Sonrasında da sıcaklığı 800 ila 1000 derece arasında değişen yapışkan ve yoğun lav açığa çıkar.

Ancak levha tektoniği patlamalara yol açan tek neden değil.

Düşen sıcaklıklar eski magmanın kristalize edilmesine ve magma odasının dibine çökmesine neden olabilir. Bu da yeni sıvılaşmış magmanın yukarıya hareket etmesine neden olur (aynı bir kova suya tuğlanın bırakılmasında olduğu gibi).

Magma odasına uygulanan dış basınçta bir azalma da içerideki artan basıncın dengelenememesinden ötürü patlamaya neden olabilir. Bu, çoğu zaman kaya sıklığında azalmaya yol açan tayfunlar veya erimiş kaya bileşimini değiştiren oda kapağının üzerindeki buzulların erimesi yoluyla oluşabilir. Örneğin, İzlanda’daki Eyjafjallajökull volkanik patlamasına neden olan olaylardan birinin buzulların erimesi olduğu düşünülüyor.

‘Sıcak nokta’da yer alan yanardağlar ise tektonik levha sınırlarından uzakta oluşanlar. Levhaların hareketlenmesi ve yer kabuğundan yükselmelerle oluşur; bunlara da baca denir. Bu tür yanardağlar Hawaii adalarında bulunur.

Yanardağların türleri nelerdir?

Üç tür yanardağ vardır.

• Kalkan yanardağ: Yassı kubbe şeklindedir ve insanların kaçabileceği hızda bazaltik lav açığa çıkartır.
• Stratovolkanlar yanardağ: Koni şeklindedir ve andezitik lavlar çıkartır. Büyük çapta patlamalar, volkanik ve zemin kaymalarına neden olur. Bali’de aktif olan Agung yanardağı bu kategoridedir.
• Kaldera yanardağı: Çömlek şeklinde bir görünüşü vardır ve 650 ila 800 derece arasında yoğun lav meydana getirir. Şeklinin sebebi patlamaların şiddetinden dolayıdır ve bu patlamalar magma odasının duvarlarının yıkılmasına yol açar. Bu sırada tüm oda boşalarak desteksiz kalır. Bu süreç periyodik olarak gerçekleşir ve yanardağın uykuda olduğu anlamına gelmez.

Patlamanın büyüklüğü neye göre değişiyor?

Patlamanın büyüklüğü magma ile içerisindeki gazların yoğunluğuna ve magma odasına itilen yeni magmanın miktarına göre değişiyor.

Bazaltik lav gazların çabuk bir şekilde kaçmasına ve küçük patlamalar gerçekleşmesine neden olurken; diğer türdeki lavlar gazın kaçmasını zorlaştırarak daha büyük patlamalara neden olur.

Volkanik afetler

Lav çoğu zaman yanardağ patlamasının en büyük tehlikesi olarak görülüyor, ancak aslında öyle değil.

Patlamalar sonucunda oluşan birçok tehlike ise farklı sonuçlar doğuruyor. Bunlar arasında en tehlikesi, yoluna çıkan her şeyi yok eden volkanik bulutlar. Diğer sonuçlar kül bulutları, kül yağmuru, toprak kayması, deprem, tsunami, alışılmadık hava ve buzul seli.

Kaynak: Cosmos Magazine

Etiketler:Ariella Heffernan-Markscosmos magjeolojivolkanik patlamayanardağ

Dünyanın çeşitli yerlerinde meydana gelen doğal afetlerden biri de yanardağ patlamalarıdır. Volkanizmalar sonucu oluşan yanardağlar, bir yer şekli olarak bilinir. Yanardağ patlamaları sonucunda dünya genelinde birçok can ve mal kaybı yaşanmıştır.

Yanardağ, Dünya'nın iç tabakalarında yer alan kaya parçalarının, gaz ve lavların yerkürenin altını ve üstünü birleştiren bir baca görünümünden püskürdüğü dağa verilen addır. Volkanik patlamalar neticesinde küresel ısıda düşme yaşanır.

Yanardağ Patlaması Nedir?

İç tabakalardaki yüksek basınç ve yüksek sıcaklık nedeniyle eriyen kayalar yüzeyden dışarıya püskürür. Meydana gelen bu olaya yanardağ patlaması denir. Yanardağ patlaması, volkan patlamaları olarak da bilinir.

Yanardağ patlamasının en yoğun yaşandığı bölgeler, Pasifik Okyanusu'nun kenarlarıdır. İtalya, İzlanda, Filipinler, Demokratik Kongo Cumhuriyeti, Papua Yeni Gine gibi ülkeler, geçmişte can kaybına neden olan yanardağ patlamalarının yaşandığı yerlerdir.

Yanardağ Patlaması Nasıl Oluşur?

Dünyanın bazı bölgelerinde yanardağ patlamaları ya da bilinen diğer bir adı ile volkan patlamaları meydana gelir. Dünya'nın iç tabakalarında yer alan kayaların, yüksek basınç ve yüksek sıcaklıkta erimesi sonucu yerkürenin yüzeyinden dışarı püskürmesi ile ortaya çıkan yanardağ, yer şekli görünümü alır. Yanardağ patlamasının neticelerinden biri de büyük yangınlar yaşanmasıdır. En tehlikeli doğa olaylarının başında geldiği için yanardağ hakkında bilimsel çalışmalar hala devam etmektedir.

Magmanın akışkanlığının yüksek olması halinde içindeki çözünmüş gazlar kolay bir şekilde bulunduğu alandan yüzeye çıkar. Böylece magma yüzeye ulaştığında lav akıntısı şeklinde hareket gelişmeye başlar. Ancak, magmanın akışkanlığının yüksek olmaması halinde içinde bulunan gazlar kaçamayacağı için artan basıncın etkisiyle magma patlayarak yüzeyde gözükmeye başlar. Yaşanan bu durum da yanardağ ya da volkan patlaması olarak ifade edilir.

Yanardağ Patlaması En Çok Hangi İklimde Görülür?

Yanardağ patlaması için belli bir iklimden bahsedilmez. Genellikle yanardağın bulunduğu yer ve oluşum dikkate alınır. Sıcaklığın artmasında etkili olan sera gazı gibi gazların tam aksine hareket eden ve dünyanın soğumasında etkili olan sülfür gazının ana kaynağı volkanlardır. Volkanların dünyadaki iklimi kontrol eden regülatörlerin başında geldiği söylenebilir. İklimin volkanik patlamalara etkisi, daha sıcak bir iklimde büyük bir tropik patlamanın SO2 salınım yüksekliğinin artmasıyla yaklaşık 1.5 km artacağını gösterir.

Orta büyüklükte bir patlamada ise SO2 salınımının yüksekliği değişmez. Ancak tropopoz yüksekliğindeki artışın sonucu olarak, duman 2 km altına yayılır ve doğrudan stratosfere salınan SO2 miktarını azaltır.

Yanardağlar patladığı zaman çok büyük tehlike saçar. Ancak, özellikle ekvatora yakın bölgelerdeki volkanların yeryüzüne getirdiği besleyici elementler, verimli tarım alanları oluşturur. Tüm tehlikelerine karşılık volkanik patlamalar, yaşamın olmazsa olmazlarındandır denebilir.

Volkanik patlamalar olmasaydı, Dünya da yaşam olmayacak kadar sıcak olurdu.

Yanardağ Patlaması En Çok Hangi Bölgede Görülür?

Yaygın doğal afetlerden biri olan yanardağ patlaması, oldukça tehlikeli durumlardan biri tanesidir. Yanardağ, Dünya'nın iç tabakalarındaki kaya parçalarının, gazların ve lavların yeryüzündeki bir bacadan püskürdüğü dağdır.

Yanardağ patlamasının sera etkisine katkısı oldukça azdır. Volkanik patlamalar küresel ısının düşmesinde rol oynar. Yanardağ patlamasının en çok yaşandığı bölge Pasifik Okyanusu'nun kenar kısımlarıdır. Filipinler, Endonezya, Japonya, Papua Yeni Gine, İtaya yanardağ patlamalarının en fazla görüldüğü ülkelerin başında gelir.

Türkiye'de aktif ve sönmüş birçok yanardağ yer almaktadır. Yanardağlar, Doğu Anadolu Bölgesi ilk sırada yer almak üzere, ülkenin güney kısımlarında yer alır. Yanardağların büyük bir kısmı çok eski dönemlerde faaliyette bulunmuş ve günümüzde sönük olarak tabir edilirler.

Türkiye’deki Yanardağ Faaliyetleri

Ülkemizde 18 adet yanardağ bulunmaktadır. Bunların büyük bir kısmı çok eski dönemlerde etkisini kaybetmiştir. Bir kısmının ise son faaliyetleri birkaç yüzyıl öncesine dayanır. Ülkemizde volkanik bölgelerin oluşması III. Jeolojik Zaman olan Tersiyer’de başlamıştır. Bu oluşumların günümüzden yaklaşık 20 milyon yıl önce başladığı söylenebilir.

Tersiyer döneminde yer kabuğundaki kırıklardan çıkan lavlar, Anadolu topraklarında farklı yer şekilleri meydana getirmiştir. Tersiyer’den tarihi çağlara kadar belli aralıklarla volkanizmalar devam etmiştir. Bunun sonucu olarak, milyonlarca metreküp volkanik izler yüzeye yayılmıştır. Doğu Anadolu Bölgesi başta olmak üzere bazı bölgelerde 1000 metreden daha kalın volkanik bir kabuk oluşmaya başlamıştır. Doğu Anadolu’nun yüksek olmasının en önemli nedenlerinden biri de volkanik örtünün varlığıdır.

Tersiyer döneminde ortaya çıkan volkanik dağlar çok yüksektir. Günümüzde bu dağlar, Türkiye'nin en yüksek dağları olarak bilinir.

ANASAYFAYA DÖNMEK İÇİN TIKLAYINIZ

shayes17/iStock.com

Volkanik patlamalar sonucu ağaçlar, evler, tarlalar, yollar ve fabrikalar zarar görebilir. Hatta can kayıpları bile yaşanabilir. Geçmişten bu yana birçok yeri yaşanmaz hale getiren bu doğal afetin nasıl gerçekleştiğini anlayabilmek için Dünya’nın iç yapısı hakkında bilgi sahibi olmamız gerekiyor.

Dünya’nın yüzeye yakın kısımları hakkında doğrudan bilgi edinebiliyoruz, ancak daha derinlerdeki katmanların yapısı ve bileşimi hakkında bilgi sahibi olabilmek için farklı yöntemler kullanılıyor.

Dünya’nın Merkezinde Ne Olduğunu Nasıl Biliyoruz?

Bugüne kadar elde edilen bilgiler yerkürenin farklı katmanlardan oluştuğunu gösteriyor.

Yerküre Katmanları Neler?

En dışta yerkabuğu, yerkabuğunun altında manto, mantonun altında dış çekirdek yer alır. En içte ise iç çekirdek bulunur. Yeryüzünden merkeze doğru gidildikçe bu katmanların sıcaklığı artar. Yapılan araştırmalara göre iç çekirdeğin sıcaklığının yaklaşık 6000°C olduğu düşünülüyor.

Yuri_Arcurs/iStock.com

Yerkabuğunun hemen altında yer alan manto Dünya’nın hacimce yaklaşık %84’ünü oluşturur. Manto katmanları arasında derinlere inildikçe sıcaklığın arttığı ve dış çekirdek sınırında yaklaşık 4000°C’ye ulaştığı tahmin ediliyor. Mantonun özellikle alt katmanlarının bileşimini belirlemek yerbilimleri araştırmalarındaki önemli zorluklardan biri olsa da bugüne kadar yapılan araştırmalardan mantonun temel olarak silisyum, magnezyum, demir, oksijen gibi elementlerden meydana gelen kayaçlardan oluştuğu ayrıca mantoda çözünmüş gazlar ve su buharı da bulunduğu tahmin ediliyor.

Dünya’nın merkezindeki yüksek sıcaklık konveksiyona neden olur. Sıcaklığı yaklaşık 6000°C olan merkeze yakın bölgeler ısının etkisiyle yüzeye doğru hareket ederken yüzeye yakın bölgeler merkeze doğru batar. Konveksiyon sonucunda yerkabuğundaki levhaların hareket etmesiyle tektonik hareketler meydana gelir. Bu levhaların hareketleri sonucunda yerkabuğunda çatlaklar oluşur.

jack0m/iStock.com

Mantonun yüzeye yakın kısımlarındaki (yaklaşık 100-200 km derinlikte) kayaçlar yüksek sıcaklık ve basınçtan dolayı eriyik halde bulunabilir. Eriyik kayaçlar (magma olarak isimlendirilir) etrafındaki katı haldeki kayaçlardan daha az yoğun olduğu için magma bu çatlaklardan yükselerek yüzeye çıkar. Magmanın akışkanlığı yüksekse içindeki çözünmüş gazlar kolayca kaçar ve magma yüzeye ulaştığında lav akıntısı şeklinde hareket eder. Ancak magmanın akışkanlığı düşükse içindeki gazlar kaçamaz ve artan basıncın etkisiyle magma patlayarak yüzeye çıkar.

Kaynaklar:

• Anzellini, S., “Melting of Iron at Earth’s Inner Core Boundary Based on Fast X-ray Diffraction”, Science, Cilt 340, Sayı 6131, s. 464-466, 2013.
• Boehler, R., “MELTING TEMPERATURE OF THE EARTH'S MANTLE AND CORE: Earth's Thermal Structure”, Annual Review of Earth and Planetary Sciences, Cilt 24, s. 15-40, 1996.
• Murakami, M. ve ark. “A perovskitic lower mantle inferred from high-pressure, high-temperature sound velocity data”, Nature, Cilt 485, s. 90–94, 2012.
• https://pubs.usgs.gov/gip/interior/
• http://volcano.oregonstate.edu/why-are-there-volcanoes
• https://ucmp.berkeley.edu/education/dynamic/session1/sess1_earthcurrents.html
• https://www.usgs.gov/faqs/how-do-volcanoes-erupt?qt-news_science_products=0#qt-news_science_products