Bilge Kağan Eşi

kaynağı değiştir]

II. Göktürk Kağanlığı'nda başdanışmanlık yapan Bilge Tonyukuk'un kızıdır. Göktürklerin soylu kabilelerinden Aşide sülalesindendir.^[3]Kulun Beg'in de >Çin tarafından mağlup edilmesiyle birlikte; II. Göktürk Devleti tamamen dağılmıştır. Bunun üzerine Bilge Kağatun, Çin'e sığınmıştır. Burada kendisine prenses unvanı verilmiş, Çin hükümdarı tarafından Türk boylarının hükümdarı olarak atanmıştır.^[6]

Bilge Kağan cinayeti ile ilişkisi[değiştir

Bilge Kağan Kimdir? Hayatı Hakkında Bilgi

Bilge Kağan, Göktürk Devleti’nin en güçlü hükümdarı olarak Türk tarihinde ölümsüz bir yere sahiptir. Bilge Kağan amcasının ölümünden sonra kardeşi Kül Tigin ve vezir Tonyukuk ile birlikte Göktürk Devleti’ni yönetmeye başlamıştır. Fakat o yıllarda devletin durumu çok kötü olmasına rağmen, halkı bir araya getirip otuz aşirete birden hükmetmeyi başarmışlardır.

Bilge Kağan’ın hükümdarlığı sırasında Çin’e doğru Göktürk Devleti’nin sınırları genişlemiş ve pek çok devleti yenilgiye uğratmışlardır. Bir ara Budizm inancını yaymaya çalışan ve yerleşik hayata geçme atılımında bulunan Bilge Kağan, dönemin tecrübeli veziri Tonyukuk tarafından uyarılmış ve engellenmiştir. Vezir Tonyukuk ve Kül Tigin’in ölümüyle birlikte Bilge Kağan tek başına ülkeyi yönetmeye başlamış ve zehirlenerek öldürülmüştür.

[renkbox baslik="Anadolu’da Kurulan Medeniyetler (Uygarlıklar)" link="https://bilgihanem.com/anadoluda-kurulan-medeniyetler-uygarliklar/" resim="https://bilgihanem.com/wp-content/uploads/2017/01/anadoluda-kurulan-medeniyetler.jpg" renk="sari" yenisekme="evet"][/renkbox]

Vezir Tonyukuk ve Kül Tigin’in ölümüyle birlikte Bilge Kağan tek başına ülkeyi yönetmeye başlamış ve zehirlenerek öldürülmüştür. Bu makalemizde sizlere Bilge Kağan’ın hükümdarlık yıllarından, ölümüne kadar geçen süreçteki yaşadıklarını en ince ayrıntılarına kadar anlatacağız.

Bilge Kağan Kimdir?

Bilge Kağan İkinci Göktürk Kağanlığı'nın IV. Kağanı’dır. Eski Türkçede ne kadar ulu bir hükümdar olduğunu tasvir ederken, Tanrı gibi gökte olduğu rivayet edilen Bilge Kağan denilmiştir. Bilge Kağan'dan aynı zamanda adından "Göktürk Devleti Hakanı" olarak söz edilmektedir.

Bilge Kağan’ın Hayatı

Bilge Kağan 683 yılında Çuğay-Kuz Dağı’nın yakınlarında doğmuştur. Babası Göktürk Devleti’ni yeniden kuranlardan olan İlteriş Kutluğ Kağan, annesi ise İlbige Hatun’dur. Bilge Kağan henüz 8 yaşındayken 691 yılında babasını kaybetmiş ve amcası Kapgan Kağan’ın yanında büyümüştür.

Bilge Kağan’ın yetiştirilmesi Osmanlı Devleti’ndeki lala benzeri bir usule dayanarak yapılmış ve Köli Cor tarafından eğitilmiştir. Belli bir eğitimden geçtikten sonra Bilge Kağan amcası tarafından pek çok göreve getirilmiş ve birlikte sayısız sefere çıkmışlardır. Bu savaşlarda kazandığı başarılar sayesinde Bilge Kağan kısa bir süre içinde devlet kademesinde güçlü bir konuma gelmiştir.

Amcası Kapgan Kağan’ın 22 Temmuz 716 tarihinde Bayırkulu Seferi’nden dönüşü sırasında öldürülmesi üzerine, oğlu İnel Türk Toyu tarafından kağan olarak seçilmiştir. Kısa bir süre sonra İnel Kağan’ın genç ve tecrübesiz olduğu söylenmiş ve kut İnel’in elinden alınmıştır. Hemen ardından Bilge Kağan’ın kardeşi Kül Tigin’in planıyla darbe yapılmış ve İnel Kağan ile onun yandaşı olan tüm akrabaları 717 yılında idam edilerek öldürülmüştür.

Bilge Kağan’ın Tahta Geçmesi

Kanlı bir darbeyle İnel’in öldürülmesinin ardından devletin başına Bilge Kağan geçmiştir. Darbeyi yapan Kül Tigin “Tanrı gibi gökte olmuş Türk Bilge Kağan” unvanını kardeşine vermiş ve bu şekilde Bilge’nin kağan olduğu tescillemiştir. Kül Tigin ordunun başına geçmiş ve Tonyukuk da vezir olmuştur.

Bilge Kağan hükümdar olduğu yıllarda halk birçok savaştan yenilgiyle ayrılmış ve her biri bir tarafa dağılmış haldedir. Bilge Kağan’ın kendi ağzından bu durumla ilgili “Ben kağan olduğumda her yere gitmiş olan millet, yaya olarak, çıplak olarak, öle yite geri geldi.” demiştir.

Kağan olur olmaz ilk olarak töreleri tekrar uygulamaya başlamıştır. Ayrıca ilk seferini de Uygurlara karşı düzenlemiştir. Uygurları Kargan Savaşı’nda yenilgiye uğratan Bilge Kağan, onlardan pek çok hayvan sürüsü ele geçirmiş ve atlarını almıştır.

Türkleri yerleşik hayata geçirmek hayalleri olan Bilge Kağan, bu amaçla atılımda bulunmak istemiş fakat vezir Tonyukuk tarafından ağır bir biçimde eleştirilmiştir. Vezir Tonyukuk’a göre "Türkler, Çinlilerin yüzde biri kadar bile değildiler. Su ve otlak peşindedirler. Avcılık yaparlar. Belli bir yerleri yoktur ve savaşçıdırlar. Kendilerini güçlü görünce, orduları yürütürler. Güçsüz bulunca kaçarlar ve gizlenirler. Çinlilerin sayı üstünlüklerini böylece etkisiz kılarlar. Türkleri surlarla çevrili bir kentte toplarsanız ve bir kez Çin’e yenilirseniz, onların tutsağı olursunuz.” diyerek bu durumun imkansızlığını anlatmış ve Bilge Kağan tarafından da kabul edilmiştir.

[renkbox baslik="Çin Seddi Hakkında Bilgiler; Nerededir? Mimarisi ve Tarihçesi" link="https://bilgihanem.com/cin-seddi-hakkinda-bilgiler/" resim="https://bilgihanem.com/wp-content/uploads/2017/02/cin-seddi-hakkinda-bilgiler.jpg" renk="yesil" yenisekme="hayir"][/renkbox]

Vezir Tonyukuk tecrübesinden dolayı çoğu zaman Bilge Kağan’a yol göstermiştir. Çine sefer düzenlemekten vazgeçen Bilge Kağan, Tang Hanedanlığıyla büyük savaşlar vermiş ve bu savaşlarda Tang Hanedanlığı’da Göktürkler’e karşı büyük bir ittifak grubu oluşturmuşlardır. Bu ittifak grubunda Kitanlar, Tatabılar ve Basmıllar bulunmaktaydı ve Göktürkler tarafından büyük bozguna uğratılmışlardı. Böylelikle Bilge Kağan, Tonyukuk ve Kül Tigin yönetimindeki Göktürk Devleti, Çin topraklarında olan birçok şehri de boyunduruğu altına almayı başarmışlardır.

Bilge Kağan’ın hükümdarlığı süresince Göktürk Devleti’nin sınırları Çin’in Şan-Tung ovasından, İç Asya’da Karaşar bölgesine, kuzeyde Bayırku sahasından Ani Irmağı havalisi ve Batı Demir Kapı’ya yani Ceyhun Irmağı dolaylarındaki Semerkand-Belh yoluna kadar genişlemiştir.

Bilge Kağan’ın devlet yönetimini ele geçirdikten sonra Budizm inancını Türk toplumuna yaymak gibi bir hayali vardı. Ancak vezir Tonyukuk bu konuya da mantık çerçevesinde bakarak düşünceye tamamıyla karşı çıkmıştır. Budizm inancının Türklere büyük zarar vereceğini düşünen Tonyukuk, bu inancın Türklerin savaş hırslarına da baltalayacağını öne sürmüştür. Tonyukuk’un tavsiyeleri üzerine Bilge Kağan Budizm inancını yaymaktan vazgeçmiştir.

Bilge Kağan’ın Ölümü

Bilge Kağan’ın ölümü hakkında iki farklı iddia bulunmaktadır. Bunlardan biri Bilge Kağan’ın vezir Tonyukuk ve kardeşi Kül Tigin öldükten sonra yanında çalışan bakan Buyruk Çor tarafından zehirlenerek öldürüldüğü ve bunu anlayan Bilge Kağan’ın Buyruk Çor’un tüm ailesini idam ettirdiğidir. İkinci olasılık ise Çinli bir hatunla evlenmek isteyen Bilge Kağan’ın eşi Pofu Hanım tarafından zehirlendiğidir. Bilge Kağan 25 Kasım 734 tarihinde yaşama gözlerini yummuştur.

Bilge Kağan Dönemindeki Kültürel Eserler

Bilge Kağan kültür-sanat konusunda kalkınmak için önemli girişimlerde bulunmuş ve Türk edebiyatında Ongin Yazıtı, Altun Tamgan Tarkan Yazıtı, Tonyukuk Yazıtı, Orhun Yazıtları ve Kül Tigin yazıtı gibi örneklerin verilmesinde ön ayak olmuştur.

1 BİLGE KAĞAN’IN YÖNETİM STRATEJİLERİ Prof. Dr. Ahmet Taşağıl* II. Gök Türk Devletini 716-734 yılları arasında idare eden Bilge Kağan, başarılı bir yönetim dönemi geçirmiştir. Onun faaliyetlerini kardeşi adına diktirdiği Kül Tegin Yazıtından ve kendi adına dikilen yazıttan öğrenebiliyoruz. Devrin ünlü ve- ziri Bilge Tonyukuk da yazıtında verdiği bilgilerle Bilge’nin söylemlerini desteklemektedir. Zamanın orjinal Çin kaynak- ları ise bildirdiği detaylı malumatlar ile dönemin aydınlanma- sına yardımcı olmaktadır. Küçük yaşta babasını kaybettiği için kağanlık makamına oturamayan Bilge, 14 yaşında Tarduşlar üzerine şad tayin edilerek genç yaşta devlet yönetimi ve as- keri alanlarda tecrübe kazanmıştı. Ülke içinde ve dışında ba- şarılı faaliyetler gösteren amcası Kapgan Kağan, yaşlandıktan sonra halkına katı davranmaya başlamıştı. Buna Çin’in soğuk savaş taktikleri ve entrikaları da katılınca devlete bağlı boylar birer birer ayaklandı. Bilge ve kardeşi Kül Tegin söz konusu boy isyanlarını birer birer bastırdı. Onların boy isyanlarını kahramanca mücadele ederek önlemeleri, Bilge’nin ağzından yazıtlarda anlatılmış- tır. Devletin başındaki Kapgan 716’da bir pusuya düşürüle- rek öldürülünce yerine geçen oğlu İnel Kağan’ı bir ihtilal ile tahtından indiren Kül Tegin, ağabeyi Bilge’nin kağanlık ma- kamına oturmasını sağladı. Bilge yaklaşık 723 tarihine kadar * Yeditepe Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakütesi Tarih Bölümü, İstanbul, ahmet.taşa- [email protected] 109 TÜRK TARİHİNDE LİDERLER devletin iç ve dış problemlerini hallederek, ülke içinde birliği temin ederek bütünlüğü gerçekleştirdi. Daha sonra Çin’deki T’ang hanedanı ile genelde dostça ilişkiler kurarak idaresini sürdürdü. 731 yılında kardeşini kaybeden Bilge Kağan, 734’te bir buyruğu (bakanı) tarafında zehirlenerek öldürüldü. Ölme- den önce kendisini zehirleyeni öğrenmiş ve onu idam ettirdi. Burada onun yazıtlarda yazdırdığı ifadelerden ve Çin kaynak- larındaki bilgilerden hareketle yönetim stratejilerini değerlen- dirmeye çalışacağız. Bilge Kağan diğer Gök Türk Kağanlarından farklı olarak kaynaklarca karakteri insancıl, dost canlısı olarak nitelendiril- miştir. Bu genelde görülmeyen ilginç bir bilgidir. Ağabeyinin kağan olmasını sağlayan Kül Tegin’in kendisi Sol Bilge Prensi olup askeri işlerin idaresi ile meşgul olmaya başladı. Bu arada, Kapgan zamanının devlet adamlarının çoğu ihtilal sırasında öl- dürülmüş, sadece yaşı yetmişten fazla olan ve halk tarafından çok saygı duyulan, Bilge’nin kayın pederi Tonyukuk’a doku- nulmamış, sağ bırakılmıştı. Devlet işlerindeki derin tecrübe- sinden dolayı Tonyukuk’a yeniden görev verildi1. Gerçekten de devletin böylesine nazik bir döneminde Tonyukuk’un idari görev alması faydalı sonuçlar doğurmuştur. 683 yılında doğan Bilge’yi kendisinden önceki devlet adam- ları gibi Çin esareti görmediği için daha şanslı saymak doğru- dur. 691-692’de babası öldüğünde yaşı çok küçük olduğu için kağan olamadı. Ancak, zaman geçtikçe büyüdü ve 697’de Tar- duş halkı üzerine şad tayin edildi. Bölgesi Altay Dağlarının güney eteklerinin batısında, İrtiş Irmağı civarıydı. 716 yılına 1 Bilge Kağan dönemini anlatan Çin kaynakları Chiou T’ang Shu舊唐書194 A, s. 5173, (bundan sonra kısaca CTS olarak gösterilecektir); Hsin T’ang Shu 新唐書 215B, s. 6051 (bundan sonra kısaca HTS); T’ung Tien 通典 1074 c, 1075 a (bundan sonra kısaca TT); Wen-hsien T’ung-k’ao, 文 獻 通 考 2691 c (bundan sonra kısaca WHTK) dır. Bundan başka Ts’e-fu Yüan-kuei册府元亀 , Tsu-chih T’ung-chien資治通鑑, T’ung Chih通志 gibi kaynaklarda da bilgiler bulunur. 110 BİLGE KAĞAN’ıN YöNETİM sTRATEJİLERİ kadar doğuda Sarı Irmağa, Shan-tung ovasına, batıda Demir Kapı’ya, Kögmen Dağlarının kuzeyindeki Kırgızlara, toplam yirmi beş sefere katılmış, bunların hepsinde başarı kazanmıştı2. Amcası Kapgan Kağan, 692-716 yılları arasında ilk öndört yıl çok başarılı bir dönem geçirmiş; sonra kendisinin yaşlanıp halkına kötü davranması üzerine boy isyanları patlak vermişti. Bilge Kağan’ın yazıtlarda acı acı haykırmasının sebebi aslında budur. Çinliler de boş durmamışlar, gönderdikleri casuslarla boyları kışkırtarak devlete karşı isyan etmelerine katkı sağla- mışlardır. Yine de Kapgan Kağan’ın yönetim stratejisinin te- melinde şu üç önemli madde yatmaktadır: 1- ASYA kıtasında ne kadar Türk varsa hepsini Gök Türk birliğine bağlamak, 2- Çin’de dağınık vaziyette yaşayan Türkleri tekrar ana- vatana çekmek, böylece esaret altındaki Türkleri kurtarmak, 3- Çin’i sürekli baskı altında tutmak suretiyle, ülkesini hile ve entrikalardan korumak, ayrıca onlardan aldığı yiyecek ve tarım ürünleri ile kendi halkını beslemek idi3. Devlet yönetimindeki başarılı değişikliklere rağmen boy isyanları durmuyordu. 716 yılında Selenga Irmağı boyunda Uygurlar mağlup edildi4. 717 yılında (Dokuz) Oğuzlardan bir grup kaçıp Çin’e gitti. Kıtan ve Tatabılar Çin’deki T’ang hane- danıyla müttefik olurken batıda Türgişler Su-lo önderliğinde bağımsızlıklarını ilan ettiler. Üstelik Maveraünnehir’den do- ğuya doğru ilerlemek isteyen Arap kuvvetlerini durdurdular. Boyların çoğu on yıldan beri devletle savaş halinde idiler. Savaşların uzun sürmesi, sıkıntıların devam etmesi devlete bağlı kalanların da güvenlerini kaybetmesine yol açıyordu. İşte, 2 Bilge Kagan Yazıtı, T. Tekin, Orhon Yazıtları, s. 43 vd.; Erhan Aydın, Orhon Ya- zıtları, Konya 2012, s.69 vd. 3 İbrahim Kafesoğlu, Türk Milli Kültürü, İstanbul 2017, s.112. 4 Bilge Kagan Yazıtı, Doğu, s. 36-38. 111 TÜRK TARİHİNDE LİDERLER böylesine karışık bir anda Bilge, Tonyukuk’u tekrar devlet göre- vine çağırdı ki, görevi, planlamacı idi, yani, stratejist olacaktı5 . 717 yılının yazında Çin’e bağlanan Tatabıların üzerine yü- rüyen Bilge onları cezalandırdı. At sürülerini ve bütün malla- rını ele geçirdi. Kaçan Tatabılar Kadırkan Dağlarına yerleşti- ler. Bu arada, daha önce Çin’e bağlanan beylerden bazıları geri döndü. Yine, Çin’e gitmek zorunda kalmış halk, orada Çinlileş- meyi reddederek ayaklandı ve birkaç mücadeleden sonra Gök Türk ülkesine geri döndü. 718 yılında Karluklar da yenilgiye uğratılıp halkları devlete bağlandılar; idarecileri öldürülmüştü. Neticede Karluk problemi de çözülmüş oluyordu. Ülkesi içinde huzuru sağlayan Bilge bundan yönünü Çin’e çevirdi. Büyük çapta yağma ve akın planları yapıyordu. Üste- lik yıllar önce gidenlerin geri dönmesiyle gücü artmıştı. Ancak, Tonyukuk derin tecrübesiyle onu engelledi. Tonyukuk insanla- rın savaşla değil barışla zenginleştiğini, Gök Türklerin henüz yeni bir araya toplandıklarını, henüz zayıf olduklarını, kuv- vetlenmek için en az üç yıldan fazla zaman gerektiğini açıkla- mıştı. Akabinde Bilge Kagan’ın, şehirlerin etrafını duvarlarla ve kalın surlarla çevirtmek ve Budist tapınakları inşa etmek, Budizm’i yaymak isteğine de Tonyukuk karşı çıktı. Çünkü ona göre: Türklerin insan ve hane sayıları çok azdı. Daha doğrusu, Çinlilerin yüzde biri bile değildi. Buna rağmen Çinliler’le savaş meydanlarında savaşılıyor ve galip geliniyordu. Sular ve otlaklar takip ediliyor, bir yerde sürekli oturulmu- yordu. Avcılık önemli bir meslek idi. Dolayısıyla savaş pratiği yapılıyordu. Eğer kuvvetli iseler saldırıp yağmalıyorlar, zayıf oldukları takdirde kaçıp, ormanların, dağların arasına saklanı- yorlardı. Çinlilerin askerleri her ne kadar çok ise de, kullanım- sız, faydasız idiler. Yani, eğitimsiz, pratiksiz oldukları için savaş meydanlarında bir üstünlük gösteremiyorlardı. Gök Türklerin 5 CTS 194 A, s. 5173; HTS 215 A, s. 6051; TT 1075 a, WHTK 2692 c. 112 BİLGE KAĞAN’ıN YöNETİM sTRATEJİLERİ askerinin gücü ise büyük ölçüde hayat tarzına dayanmakta idi. Şayet surlu şehirler inşa edip içinde otururlarsa eski gelenek- leri değişirdi. Neticede, bir kere yüz yüze gelince mağlup olu- nur, T’ang hanedanı tarafından ele geçirilirlerdi. Diğer taraf- tan, ülkede Budizm probagadasına izin verilmesi ve bu dinin metodlarının uygulanmasına gelince, bu dinin insanları zayıf- latması söz konusu idi. Savaş halinde kuvvetli olmak gerekirdi ve Budizm Türklerin savaşcı olmalarını, kuvvetli olmalarını ön- lerdi. Dolayısıyla, ülkede tatbik edilemezdi. Bilge Kagan onun tavsiyelerini dinledikten sonra derinden etkilendi ve strateji- lerinin hepsini kabul etti6. Bilge Kagan, Tonyukuk’un tavsiyelerini dinledikten ve ka- bul ettikten sonra Çin’e akın yapmaktan vazgeçti. Üstelik elçi göndererek barış yapmayı teklif etti. Fakat T’ang hanedanının imparatoru Hsüan-tsung kabul etmedi7. Gök-Türklerin eski gücüne kavuştuğunu gören imparator Hsüan-tsung onları or- tadan kaldırmak için büyük bir plan yaptı (720 yılının kışı). İmparatorun kesin kararı savaşmak idi. Shou-fang Bölgesi ku- mandanı Wang Chün hazırlanacak bütün orduların idaresini üstlenecekti. Batıdan Basmıllar, doğudan Tatabılar ve Kıtan- lar hücum edecek, güneyden de Çin orduları harekete geçince Gök-Türk orduları tamamen sıkıştırılacaktı8. Chi-luo Suyu- nun yukarısında bulunan Gök-Türk merkezine baskın yapıp yakalayacaklardı. Çinliler bununla da kalmamışlardı. Kırgız- ların reisi Kutlug Bilge Kagan ve diğer Gök-Türk muhalifleri Kapgan’ın oğlu Sol Bilge Prensi Mo Tegin, Sağ Bilge Prensi A-shih-na Bilge Tegin, yen-shan bölgesi prensi Huo-pa-shih- shih-pi ve bir çok bey ve kişi ile gizli ittifak yapmışlardı. Bun- ların hepsi Çinlilerle birlikte harekete geçmeyi kabul etmişti. Kıtanların tutuku (valisi) Li-shih-huo, Tatabı’ların idarecisi 6 CTS 194A, 5174; HTS 215B, 6052; TT 1075a; WHTK 2693 a. 7 CTS 194A, s. 5174, TT a.y.; WHTK a.y. 8 Sadece HTS 215B, 6052; CTS 194A’da TT’de ve WHTK’da bu bilgi yoktur. 113 TÜRK TARİHİNDE LİDERLER Li-ta-p’u, Basmılların idarecisi ise, Altay Dağı bölgesi idare- cisi Ch’u-mu-k’un Chih-mi çor idi.9 Çinliler ve müttefiklerinin ordusu 300 bine ulaşmıştı. Söz konusu ordu Chi-luo Suyunun yukarılarında toplandı. Çeşitli kollara bölünüp Gök-Türklerin üzerine doğru ilerlenildi. Bu esnada Tatabılar ve Kıtanlar doğudan, Basmıllar ise Ba- tıdan farklı yollardan, ayrı ayrı Gök-Türk merkezini basmak üzere hareket etmekle görevlendirilmişlerdi. Bütün bu olay- lar karşısında Bilge Kağan korkup endişelenmeye başlamıştı. Ancak, tecrübeli devlet adamı Tonyukuk hemen devreye girdi ve ona dedi ki: “Basmıllar şu an Pei-t’ing’de (Beşbalık’ta) bu- lunuyorlar. Tatabı ve Kıtanlar ise doğudalar, aralarındaki me- safe çok uzak. Güçlerini birleştirip birlikte hareket edemezler. Huei ve Chang Chia-chen arasında anlaşmazlık var. Birlikte hareket edemezler. Eğer gelirlerse üç gün önceden kuzeye doğu çekiliriz. Yiyecek, ve sair levazımatları biter, geri gider- ler. Basmılların gücü azdır (hafiftir). Birinci varırlarsa savaşı- rız10” Tonyukuk’un düşündükleri doğru çıktı. Basmıllar, 721 yı- lının sonbaharında tek başlarına diğerlerinden ayrı olarak Gök Türklerin merkezine hücuma kalkıştılar. Çinliler, Tatabı ve Kı- tanlar henüz varmamıştı. Bunun üzerine korktular ve geri çe- kildiler11. Dolayısıyla T’ang imparatoru Hsüan-tsung’un planı daha başta bozulmuştu. Geri çekilenleri Bilge takip etmek is- tediğinde Tonyukuk, Gök Türklerin ordusunun hızlı gitmesini engelledi. Çünkü, halkın bin li gittikten sonra savaşta öleceğini, henüz savaşılmadığını, dolayısıyla en iyi yolun piyade olarak gitmek gerektiğini belirtti. Bilge Kağan bu zafer üzerine rahatladı ve yönünü Çin’e çevirerek, hızla girdiği Kansu bölgesini yağmaladı. Üzerine 9 HTS 215B, 6052. 10 CTS a.y.; HTS a.y.; TT 1076b; WHTK a.y. 11 CTS a.y. 114 BİLGE KAĞAN’ıN YöNETİM sTRATEJİLERİ gönderilen Çin ordularını ağır bir bozguna uğrattıktan sonra, fazla ilerlemedi. Çünkü Çin içlerine çok girmenin faydasız ol- duğunu özellikle Toyukuk’un tavsiyeleri üzerine iyi anlamıştı. Kendi yazıtındaki sözlerinden anlaşıldığı gibi, esas hedefi ül- kesi içinde huzur ve refahı temin etmekti12. Dolayısıyla, bunun akabinde bir elçilik heyeti gönderip, barış teklifinde bulun- du.13720 yılında bu savaşlar meydana geldiğinde, birinci gün on yedi bin kişi öldürülmüş, ikinci gün piyade ordularının ta- mamı imha edilmişti.14 Kıtan ve Tatabıların da Gök Türk dev- letine isyan etmeleri cezasız kalmamış, 721 kış mevsiminde Kıtanların ve 722 ilkbaharında Tatabıların üzerine sefer dü- zenlenip bozguna uğratılmışlardı. Nihayet, Çin’deki T’ang hanedanının imparatoru Hsüan- tsung, Bilge Kagan’ın gücünü kabullenmek zorunda kaldı. Bir yandan barış ilişkilerini geliştirirken, diğer yandan, sınırlarda savunma tedbirlerin arttırmaya başladı. Bu arada, sarayında kendi devlet adamları arasında yapılan müzakerelerde Bilge Kağan’ın iyi bir idareci olduğu, insanları iyi yönettiği ve dost canlısı kişiliğe sahip olduğu vurgulanırken, kardeşi Kül Te- gin’in mükemmel bir savaşcı, iyi bir komutan, Tonyukuk’un ise, çok cesur, yaşlı , bilgili, tecrübeli biri olarak Çin için teh- likeli oldukları bildiriliyordu15. Bu arada, Çinlilerin gönderdiği elçiyi bütün ileri gelen devlet adamları ile ihtişamlı bir şekilde karşılamış, ziyaret eden Çin elçisini T’ang imparatorunun Ti- betlilere ve Kıtanlara prenses verdiğini, ancak, kendisine söz verildiği halde evliliğin gerçekleşmediğini söyleyerek suçlamış- tır. Çinli elçi bu durum karşısında imparatorun prensesi gön- dereceği vaadini vermiş olmasına rağmen, imparator Hsüan- tsung sözünü tutmadı ve evlilik gerçekleşmedi16. 12 Bilge Kagan Yazıtı, Doğu, 18-25. 13 CTS 194 A, s. 5175; HTS 215 B, s. 6053; TT 1076 b; WHTK 2693. 14 Bilge Kagan Yazıtı, Güney 1, 2. 15 CTS 194 A, a.y.; HTS 215 B, a.y.; TT a.y.; WHTK a.y. 16 TT 1075 b,c,; WHTK 2693 a,b,c; CTS 194 A, s. 5175-5177; HTS 215 B, s. 6052- 6053. 115 TÜRK TARİHİNDE LİDERLER Bilge Kağan yine de Çin’le dostluk ilişkilerini sürdürmek maksadıyla veziri Buyruk Çor’u Çin sarayına göndererek meş- hur atlardan sunmuştu. Çin sınırlarındaki askeri faaliyetleri de durdurmuştu. Daha sonra Tibetlilerin kendilerine yaptığı, T’ang’a karşı ortak saldırı teklifini anlaşmayı bozmamak için kabul etmedi. Çinliler de karşılığında Shuo-fang’da pazar ku- rarak karşılıklı ticaret yapılmasına razı oldular. Ayrıca, yapı- lan anlaşmaya göre her yıl yüzbinlerce top ipek kumaş Gök Türklere gönderilecekti17. 731 yılına geldiğinde II. Gök Türk devleti büyük bir kah- ramanını kaybetti. Bilge’nin kardeşi Kül Tegin vefat etmişti18. Onun ölümü ağabeyi Bilge’yi derinden etkilemişti. Bu yüzden, onun adına diktirdiği kitabesinde, “Kardeşim Kül Tegin vefat etti. Kendim yas tuttum. Gören gözlerim görmez gibi, esen ak- lım esmez gibi oldu. Kendim düşünceye daldım. Zaman Tan- rısı buyurunca insan oğlu hep ölümlü yaratılmış Öyle düşün- düm, gözlerimden yaş gelse engel olarak, gönülden feryat gelse geri çevirerek yas tuttum. Çok yas tuttum. İki şad başta olmak üzere kardeşlerimin, oğullarımın, beylerimin ve halkımın göz- leri, kaşları berbat olacak” deyip düşündüm19 diyerek üzüntü- sünü belirtmektedir. Kül Tegin’in cenaze törenine Gök Türklerin komşularının hepsinden katılımlar olmuştur. Doğuda Kıtan ve Tatabılar tem- silciler göndermişlerdi. Başlarında Uder vardı. Çin imparatoru ise, binlerce ipekli kumaş, altın ve gümüş eşya ile birlikte İşiyi Likeng’i yollamıştı20. Tatabılar ise, hükümdarlarının temsilcisi 17 CTS 194 A, s. 5177. 18 KT, KD “Kül Tegin Koyun yılında, on yedinci günde vefat etti. Dokuzuncu ayın yirmi yedisinde yas törenini tamamladık Türbesini, resimlerini keykellerini ve kitabe taşını menunun yılında, yedini ayın yirmi yedisinde hep bitirdik. Kül Tegin kendisi kırk yedi yaşında idi. Taş (Türbe) ustalarını, bunca ressam ve hey- keltraşı Tuygun Elteber getirdi. 19 KT, K, 10, 11. 20 Çin kaynaklarında Chang Ch’ü-i ve Lü Hsiang’in cenaze törenine katılmak kur- 116 BİLGE KAĞAN’ıN YöNETİM sTRATEJİLERİ Bökün ile katıldılar. Batı taraftaki uzak komşulardan Soğdlar, İranlılar ve Buhara şehri halkından General Nek ve Oğul Tar- kan gelmişlerdi21. Bilge’nin damadı da olan Türgiş (On-ok) ka- ğanından Tamgacı (mühürdar) Makaraç ve Oğuz Bilge onları temsilen katılırken, Kırgız Kağanını Tarduş İnançu Çor tem- sil etmişti22. 572 yılında Mukan Kağan’a yapıldığı gibi Kül Te- gin’e de büyük bir cenaze töreni düzenlendiği anlaşılmakta- dır (1 kasım 731).23 Kül Tegin için bir abide dikilecekti. Bilge’nin sözleri yazıta Yollug Tegin tarafından oyma suretiyle yazıldı. Çinden en iyi sanatçılar ve ustalar getirilmiş, olağanüstü güzel bir türbe inşa ettirilmişti. Ressam ve heykeltraşlara içi süslettirildiği gibi, heykeller de konmuştu24. Bilge yazdırttığı kitabeyi Gök Türklerin merkezine yakın bir mevkide, kolay erişilebilir bir yer olduğundan, bulunduk- ları merkezde bir yere dikmişti25. Çin imparatoru yazıta kendi sözlerinin ayrılarak yazılması, türbenin dikilmesi vesair işler için çok kabiliyetli altı usta gön- dermişti. Yazılan yazıları ve türbe ile heykelleri ipek gibi te- miz, zarif olmuştu. Daha önce Gök Türk ülkesinde böyle güzel yazılar ve eserler olmadığı için Bilge’nin bunları gördüğünde üzüldüğü bildirilmektedir26. Bilge Kağan artık yalnızdı. 697 yılından beri devlet yöne- timinde ve savaş meydanlarında omuz omuza çarpıştığı Kül ban sunmak için gönderildiği bildirilmektedir. CTS 194A, 5177; HTS 215B, s. 6054 21 KT,K, 11-12. 22 KT,K, 13. 23 A.Taşağıl, “Köl Tigin Yazıtının Çince Yüzü Hakkında” Belleten, C.LXVIII, sayı 252, Ağustos 2004, s.403-421. 24 KT, G, 11, 12. 25 Orhun Irmağının eski yatağı yakınlarında Höşöö Tsaydam gölü civarında aşağı, yukarı 47. enlem 102. boylam 26 CTS 194A, 5177; HTS 215B, 6094. 117 TÜRK TARİHİNDE LİDERLER Tegin ve Tonyukuk artık yoktu. Zaten Orta Asya’da ona karşı duracak her hangi bir güç de kalmamıştı. Sadece, 733 yılında Tatabı halkı Kıtanlardan ayrılmıştı. Her halde baş kaldıracak- lardı. Onların General Ku kumandasındaki kırk bin kişilik or- dularını Töngker Dağında mağlup eden Bilge Kağan, otuz bin askerlerini öldürdü. Bu arada, büyük oğlu hastalanıp ölünce General Ku’yu balbal olarak dikti27. II. Gök Türk devleti uzun süreden beri Çin’e karşı barış içinde yaşıyordu. Bilge yeniden bir Çin prensesiyle evlenmek istediğini yineledi. İmparator Hsüang-tsung kabul edebilece- ğini bildirince, Ko-chie-li-pi’yi gönderip teşekkür etti ve evli- lik sürecine başlanmasını teklif etti28 . Bundan sonra beklenmedik bir şekilde Bilge, Buyruk Çor ta- rafından zehirlendi29. Onun Bilge’yi zehirleyiş sebebi hakkında kaynaklarda hiç bir bilgi bulunmamaktadır. Ancak, Buyruk Çor bir kaç defa Çin’e elçi olarak gitmişti. Orada Çinlilerden etki- lenmiş olabilirdi. Diğer taraftan, Bilge, yukarıda da söylediği- miz gibi, devlet idaresinde ve hayatta Tonyukuk ve Kül Tegin olmadığı için artık yalnızdı. Fakat kesinlikle herhangi bir ke- sin sebep gösteremiyoruz. Bilge zehirlendikten sonra hemen ölmedi ve Buyruk Çor tarafından zehirlendiğini anladı. Bunun üzerine onu ve bütün ailesi ile işbirlikçilerini öldürttü. Ken- disi de 25 kasım 734 tarihinde vefat etti30. Cenaze töreni ise 735 yılının 22 Haziranında yapıldı31. Oğlu (İ-jan Kağan) onun için büyük bir cenaze töreni düzenlemişti. Çinden Lisün Tay Sengün kumandasında beş yüz kişi gelmişti. Altın ve gümüş- ten bol miktarda getirmişti. Sandal ağacı da getirmişlerdi. Bü- tün millet cenaze töreninde saçlarını, kulaklarını kestiği gibi, 27 BK, G 9. 28 HTS 215B, s. 6054. 29 CTS 194A, a.y.; HTS 215A, a.y. 30 İt yılının 10. ayının yirmi altısı. 31 Domuz yılının beşinci ayının yirmi yedisi. 118 BİLGE KAĞAN’ıN YöNETİM sTRATEJİLERİ en iyi cins atlarını, kara samurlarını, gök sincaplarını (kürk- lerini) hediye olarak sunmuşlardı32. Bu kitabe de Yollug Tegin tarafından bir ay dört günde yazılmıştır33. Süsleme işlemleri de onun tarafından meydana getirildi. Çin imparatoru, Bilge’nin cenaze törenine katılmak üzere fermanla Li Ch’üan’i gönder- mişti. Yine, onun da türbesi inşa edildi. Li Jung ise Bilge’nin yazıtına Çince metni yazmak için görevlendirildi34. İdeal bir Türk devlet modelinin şeklinin çizildiği Kül Tegin ve Bilge Kağan yazıtları tarihimizin her yönüyle (sosyal, siyasi) temelini teşkil etmektedir. Onların üzerinde oyularak yazılan- lar, günümüzde de önemini kaybetmemiştir. Bilakis günden güne daha fazla değer kazanmaktadır35. Bilge Kağan, dünyayı kendi milletini ve devletini tanıttıktan sonra çok iyi analizler yapmaktadır. Aslında yaptığı analiz ve tesbitlerle ebediyen Türk milletine nasihat verirken üstelik va- siyet etmektedir. Her türlü ihaneti, düşmanlığı, iyi günü-kötü günü görmüş bir kişi olarak konuşmaktadır. Neticede hüküm- darından milletine kadar herkese vasiyette bulunmaktadır. Bu kitabelerdeki ifadeler gerçek bir babanın evlatlarına en içten nasihatları ikazları durumundadır. Orada sadece Türk milletinin yaşamasını sağlayacak yollar çareler gösterilmekle kalınmamış bir devlet felsefesi yapılmıştır. 32 BK, G, 10-15. 33 BK, GB, 1. 34 CTS 194A, a.y.; HTS 215B a.y. 35 Bilge Kağan ve diğer Gök Türk yazıtları üzerine çok sayıda bilimsel çalışma yapılmıştır. Bunlardan bazıları için bakınız: H.Namık Orkun, Eski Türk Yazıt- ları, Ankara 1987; Talat Tekin, Orhon Yazıtları, İstanbul 2003; Karcaubay Sart- kojaulı, Orhun Yazıtları Tolık Atlası, Astana 2002; Osman Sertkaya, Göktürk Tarihinin Meseleleri, Ankara 1995; Erhan Aydın, Orhon Yazıtları, Konya 2012; Mehmet Ölmez, Moğolistan’daki Türk Yazıtları, Ankara 2012. Hatice Şirin User, Köktürk ve Ötüken Uygur Kağanlığı Yazıtları, Konya 2009; Hatice Şirin User, Kül Tigin Yazıtı notlar, İstanbul 2015; Eski Türk yazıtları üzerine yapılan yerli ve yabancı çalışmalar için ayrıca bkz. Erhan Aydın, Türk Runik Bibliyografyası, İstanbul 2017. 119 TÜRK TARİHİNDE LİDERLER Türk inanç ve hukuk prensipleri açıklanmış, sosyal daya- nışma ve ekonomik faaliyetlerin millet uğruna en faydalı yan- ları dile getirilmiştir. Bilge, Tonyukuk ve Kül Tegin kitabeleri bu saydığımız farklılıkları ile hiçbir millete eşi görülmeyen bir tarihi, edebî, sosyal, dinî ve hukukî belge niteliği taşımaktadır. Bilge’nin önemli bir özelliği de devlet idaresindeki itidali- dir. Ne amcası Kapgan, ne kardeşi Kül Tegin kadar haşin, ne de millî menfaatlerden fedakarlık yapacak kadar yumuşak ta- biatlı idi. Gerektiğinde savaşa girmekten çekinmezdi. Bir ara az daha büyük bir hata yapıyordu. Gök Türk kasabalarının et- rafını Çin’de olduğu gibi surlarla çevrilmesine Budizm ve Ta- oizm gibi akımların memlekette yayılmasını istemişti. Fakat, başta Tonyukuk olmak üzere devletin ileri gelenleri mecliste buna karşı çıkınca vazgeçti. “Tanrı buyurduğu için milletimin gözü görmediği, kulağım duymadığı için ileri gün doğusuna, geri gün batısına, beri gün ortasına, yukarı gece ortasına götürdüm. Altunun sarısını, gü- müşün akını, ipeğin safını, atın aygırını, kakımın karasını, sin- cabın gökünü Türklerime kazandırdım’’. Milletine o derecede güveniyor ve ebediliğine inanıyordu ki; ‘‘Ey Türk! Üstte gök yıkılmaz, altta delinmezse senin dev- letini, töreni kim bozabilir?’’ demektedir. “Tanrı buyurduğu için milletimin gözü görmediği, kulağım duymadığı için ileri gün doğusuna, geri gün batısına, beri gün ortasına, yukarı gece ortasına götürdüm. Altunun sarısını, gü- müşün akını, ipeğin safını, atın aygırını, kakımın karasını, sin- cabın gökünü Türklerime kazandırdım’’. Milletine o derecede güveniyor ve ebediliğine inanıyordu ki; ‘‘Ey Türk! Üstte gök yıkılmaz, altta delinmezse senin dev- letini, töreni kim bozabilir?’’ şeklinde ifade etmektedir. 120 BİLGE KAĞAN’ıN YöNETİM sTRATEJİLERİ Bilge Kağan’ın en büyük özelliği Türk milletini çok sev- mesi idi. Bu husus Çin kayıtlarına dahi geçmiştir. Kendi kita- besinde doğuda Çin’in Şan-dung ovasında, İç Asyada Tokuz-er- sin (Karaşar) bölgesine, kuzeyde Bayırku sahasına (Anı ırmağı havalisi) ve batıda DEn büyük özelliği Türk milletini çok sev- mesi idi. Bu husus Çin kayıtlarına dahi geçmiştir. Kendi ki- tabesinde doğuda Çin’in Şan-dung ovasında, İç Asyada To- kuz-ersin (Karaşar) bölgesine, kuzeyde Bayırku sahasına (Anı ırmağı havalisi) ve batıda Demir Kapı (Ceyhun ırmağının yakı- nında Semerkand- Belh yolu üzerinde) ya kadar sefer yaptığını hatırlattıktan sonra şöyle demektedir:’’Tanrı buyurduğu için milletimin gözü görmediği, kulağım duymadığı için ileri gün doğusuna, geri gün batısına, beri gün ortasına, yukarı gece or- tasına götürdüm. Altunun sarısını, gümüşün akını, ipeğin sa- fını, atın aygırını, kakımın karasını, sincabın gökünü Türkle- rime kazandırdım’’. Ona göre yıkılışa gitmenin, zayıflamanın, güçten düşme- nin üç temel sebebi vardı: 1- Yöneticilerin başarısızlığı 2- Milletin sadaktsizliği 3- Ç,inlilerin soğuk savaş taktikleri Demir Kapı (Ceyhun ırmağının yakınında Semerkand- Belh yolu üzerinde) ya kadar sefer yaptığını hatırlattıktan sonra şöyle demektedir: “Tanrı buyurduğu için milletimin gözü görmediği, kulağım duymadığı için ileri gün doğusuna, geri gün batısına, beri gün ortasına, yukarı gece ortasına götürdüm. Altunun sa- rısını, gümüşün akını, ipeğin safını, atın aygırını, kakımın ka- rasını, sincabın gökünü Türklerime kazandırdım’’. En büyük özelliği Türk milletini çok sevmesi idi. Bu hu- sus Çin kayıtlarına dahi geçmiştir. Kendi kitabesinde doğuda Çin’in Şan-dung ovasında, İç Asyada Tokuz-ersin (Karaşar) 121 TÜRK TARİHİNDE LİDERLER bölgesine, kuzeyde Bayırku sahasına (Anı Irmağı havalisi) ve batıda Demir Kapı (Ceyhun ırmağının yakınında Semerkand- Belh yolu üzerinde)’ya kadar sefer yaptığını hatırlattıktan sonra şöyle demektedir: “Tanrı buyurduğu için milletimin gözü gör- mediği, kulağım duymadığı için ileri gün doğusuna, geri gün batısına, beri gün ortasına, yukarı gece ortasına götürdüm. Altunun sarısını, gümüşün akını, ipeğin safını, atın aygırını, kakımın karasını, sincabın gökünü Türklerime kazandırdım’’. Yine milletine o derecede güveniyor ve ebediliğine inanıyordu ki; ‘‘Ey Türk! Üstte gök yıkılmaz, altta delinmezse senin dev- letini, töreni kim bozabilir?’’ demektedir. Diğer yandan, -I.Gök Türk Devletinin kuruluşu -Mukan Kağan’ın ölümü -Sonraki kağanların yetersizliği, yeteneksizliği -Beylerin itaatsizliği -Milletin isyankârlığı gibi beş ana konu üzerinde topladığı eleştiri ve analizlerini daha önce ve kendi hayatında yaşanmış olayları örnek göste- rerek aydınlık bir gelecek yansıtması yapmaktadır. Ona göre Türk devletinin yöneticileri Ötüken’de oturmalı, ülkeyi doğru adil bir şekilde yönetmeli, ülke içinde birliği sağlamalı idi. Di- ğer taraftan millet yani boylar devletlerine karşı görevlerini ye- rine getirmeli, özellikle Çin’in tahriklerine kapılmadan kendi kağanlarına bağlılıklarını sürdürmeli idi. Kaynakça Hsin T’ang Shu (HTS) 215A, s.6051; 215B, s. 6051; 215B s. 6052; 215B, s.6053; 215B, s. 6054. Chiou T’ang Shu (CTS) 194 A, s.5173; 194A, 5174; 194A, s.5175-5177; 194A, 5177. 122 BİLGE KAĞAN’ıN YöNETİM sTRATEJİLERİ T’ung Tien (TT) 1075A;1076B, 1075C. Wen-Hsien T’ung-k’ao (WHTK) 692 c, 2693 a, 2693, 2693c. Kül Tegin, Kitabesi (KTK) 10, 11, 12, 13. Bilge Kağan (BK) G 1, G 9, G 10-15. Araştırma Eserler Ahmet Taşağıl, Köl Tigin Yazıtının Çince Yüzü Hakkında, Belleten, C.Lx- vııı, S. 252, Ağustos 2004, S. 403-421. Bilge Kagan Yazıtı, T. Tekin, Orhon Yazıtları, S. 43 Vd.; Erhan Aydın, Orhon Yazıtları, Konya 2012. Erhan Aydın, Orhun Yazıtları, Konya 2012. Erhan Aydın, Türk Runik Bibliyografyası, İstanbul 2017. H. Namık Orkun, Eski Türk Yazıtları, Ankara 1987. Hatice Şirin User, Köktürk Ve Ötüken Uygur Kağanlığı Yazıtları, Konya 2009. Hatice Şirin User, Kül Tigin Yazılı Notlar, İstanbul 2015. İbrahim Kafesoğlu, Türk Milli Kültürü, İstanbul 2017. Karcaubay Sartkojaulı, Orhun Yazıtları Tolık Atlası, Astana 2012. Mehmet Ölmez, Moğolistan’daki Türk Yazıtları, Ankara 2012. Osman Sertkaya, Göktürk Tarihinin Meseleleri, Ankara 1995. Talat Tekin, Orhun Yazıtları, İstanbul 2003 123 125

nest...

41495 41496 41497 41498 41499