Hava Durumu Sulusaray

Удобно

Iğdır Üniversitesi / Iğdır University İlahiyat / Journal of Divinity Faculty Sayı / No: 3 & 4, Nisan-Ekim / April-October 2014: 225-239 Nahçıvan Ahalisinin Etnogenezi Tarihinde Lulubay Türkleri FİRUDİN RZAYEV Öz: Makalede Nahçıvan ahalisinin teşekkülünde ayrı bir yeri olmuş bununla beraber tüm Türk bölgeleri ile sık bağlı olan, lakin çağımıza kadar araştırılmamış bir proto-türk boyu olan Tus Türklerinden, onların tarihteki yeri ve makamı devir ve mensup oldukları arazilerden bahsedilmektedir. Araştırma zamanı kaynaklara eski salname ve yazıtlara istinat olunmakla Nahçıvan, aynı zamanda tüm Türk coğrafi alanında Tus yazıtında yaşayış yerleri isimlerini oluşturan eski dil unsurlarının bir proto-türk tayfa ismi olması ilmi yönden kanıtlanmaktadır. Anahtar Kelimeler: Lulubay Türkleri, etnonim, Tus, Ketus, Artis, Tuski. Doç. Dr. Azerbaycan Millî İlimler Akademisi Nahçıvan Bölümü Güzel Sanatlar, Dil ve Edebiyat Enstitüsü 225

Firudin Rzayev Lulubay Turks on the Etnogenesis History of Nakhchivan Inhabitants FİRUDİN RZAYEV Abstract: Tus kins, the ancient proto-turk, are investigated for the first time in the article. The author has been investigated the words forming by Tus component on basis of ancient source and proved that Tuski are Turkish kins. Many Turkish elements till considerable calligraphy have been found out in the geographical names with this component. In the article the author gives the etymology of the toponyms connected with Tus kins in Nakhchivan. Result of these investigations the author get more new scientific facts. Keywords: Lulubay Turks, ethnonym, Tus, Ketus, Artis, Tuski. 226

Nahçıvan Ahalisinin Etnogenezi Tarihinde Lulubay Türkleri Eski Nahçıvan nüfusunun etnogenezi tarihinde özel yeri olan topluluklardan biri de Tus Türk boyları olmuştur. Onların proto- Azerbaycan Türkleri olması eski yazılı kaynaklar, arşiv belgeleri ile ispatlanmıştır. Bunun yanı sıra eski yazılarda Tuski gibi gösterilen Tus Türkleri, M.Ö. binyılların yıllıklarında ve kaynak verilerinde Ekşi, Tirsen şeklinde görülmektedir. Bu eski topluluklar Azerbaycan ve onun bir parçası olan Nahçıvan topraklarında, hem de bütün Türk coğrafi isimler alanında da kendi izlerini koruyabilmişler. Özel olarak belirtmek isteriz ki, eski Nahçıvan topraklarında bulunmakta olan taşlar üzerindeki alfabetik işaretlerle - yazıtlardaki harfler birbirinin tekrarı şeklindeler. Bu konuda biz aşağıdaki gibi bilgi vereceğiz. Onların adı ile oluşmuş toponim isimlerde görülen dil unsurları ile birlikte kaynaklardaki Tus - Etrusk sözlerinin bir kısmının Türk dilleri ile karşılaştırmalı tahlilleri bu topluluğun bir proto-türk boyu, dillerininse proto-türk dili olduğunu kanıtlıyor. Tus topluluk adını Tirsen şeklinde anlatan Yunan tarihçisi Herodot bu ismin Etrusklara özgü olduğunu, Rumlar tarafından bile bilindiğini, arazi açısından ise, Pelasg topluluklarından güneyde yaşadıklarını söylemiştir. Yazar onların ayrıca Tirsenya adlı ülkelerinin olduğunu da aktarmıştır. 1 Bu isimle ilgili detaylı araştırma ise, arazinin Etruskların olması, sonra onların İtalya topraklarına göçleri, orada dillerini korumaları, kökeni Küçük Asya olan halklar oldukları vb. bilgiler vermiştir. 2 Verilen bilgilere rağmen Tus boylarının ve onların bir kolu olan Etrusk boylarının araziden toplu halde göçleri ile ilgili hiçbir kaynakta bilgi verilmiyor. Mısır'ın Sebua vadisinden M.Ö. XVIII. yüzyılın ikinci yarısına ait yıllıkta Mısır firavunu Merneptakhe nin deniz halkları hakkındaki yazıları ve Libya ile yaptığı anlaşma hakkında konuşuluyor. Bu anlaşmaya katılan diğer kavimlerle birlikte Eski Tus boylarından da söz ediliyor, onların Küçük Asya'nın güney batısında yerleşmiş Etruskler oldukları anlatılıyor. 3 Dünya Tarihi nin I. kısmında ise, firavunun adı 1 2 3 Геродот, История, Ленинград: Наука, 1972, I 57, 94, 166; VI 17. Геродот, История Ленинград: Наука, s. 505. http://ru.wikipedia.org/wiki/мернептах; Кузищина, В.И., История древнего Рима/ Под ред, Москва: Высшая школа, 1994, ss. 415-421. 227

Firudin Rzayev Merenptakhe, Etruskler ise Tus boylarının bireyi olarak sunulmuştur. 4 Etrusk tarihini inceleyen A.İ.Nemirovski onların Küçük Asya'dan göçerek İtalya'da, Etruri ülkesine yerleştiklerini, Rumların bu ismi Tirren olarak söylediklerini, Roma imparatoru Klavdin in ise Etrusk tarihi yazdığını söylemiştir. Yazar İtalya'da okunması mümkün olmayan tüm yazıların Etrusk yazısı, onların ise eski Toskana ülkesinin yerlileri olduğunu göstermiştir. 5 O, Toskana ülkesinin kuzey topraklarından bulunan arkeolojik kültür örneklerinin M.Ö. IX-VII. yüzyıllarda Etrusklara özgü olduğunu söylemekle, Etrusk grafitlerinin Monteric ve Venel örneklerinin kimliği hakkında da yazıyor. 6 Etrusklar hakkında araştırmacıların Doğu ve Kuzey kavramları da olmuştur, onlar Etruskları doğu ve kuzeyden gelmiş olabilecekleri seçeneklerini de araştırmışlar. Bu kanının doğruluğunu savunmakla farklı fikirler söyleyen E.V. Belov, V.Ç. Vorovskaya, A.T. Fomenko, Q.V. Nosovski, S. Ferri gibi araştırmacıların genel fikrinde Etruskların ataları olan Tus boyları M.Ö. XV. yüzyıllarda Küçük Asya'da yaşamış, onların kolları olan Etrusklarsa bu bölgelerden sonraları, M.Ö. VIII- VII. yüzyıllarda İtalya'ya göç ederek orada 300 yıla yakın iktidarda olmuşlardır. Burada Etruskların kendilerini Tusk - sabık - rasen olarak isimlendirmeleri, dillerinin Latin diline ve İtalyan dillerine yabancı olması, Slav diline uygunluğu gibi tartışmalı fikirler de söylenmiştir. 7 Doğu teoryasını destekleyen diğer grup A. Çertkov, V. Modestov, V. Brandenşteyn, Y. Burian, B. Mouxova gibi araştırmacıların araştırmalarında da Etruskların dili ve kökeni sorunu ayrıca araştırılmıştır. 228 4 5 6 7 Всемирная история,т. 1., Москва: Госизд, 1956, s. 384. Немировский, А.И., История раннего мира и Италии, Воронеж: Издательство Воронежского университета, 1962, s. 47-51; Немировский, А.И., Идеология и культура раннего Рима, Воронеж: Издательство Воронежского университета, 1964, s. 3-5. Немировский, Идеология и культура раннего Рима, ss. 237-244. Чертков, А.Д. О языке пелазгов, населивших Италию и сравнение его с древнесловенским, Временник Московского Общества истории древностей Российских, Книга 23, Москва 1855, s. 13-17; Белова, Е.В. & Воровская, В.Ч., История всемирной литературы Т 1, Москва: Наука, 1983, ss. 437-440; Фоменко, А.Т. & Носовского, Г.В., Начало Ордынской Руси, Основание Рима, После Христа, Троянская война, Москва: Астрель, 2005, ss. 21-27, 139-141; Фоменко А.Т., Методы статистического анализа нарративных текстов и приложения к хронологии, Москва: Издательство МГУ, 1990; Гаспарова, М.Л. & Борухович, В.Q., Ораторское искусство древней Греции, Москва:Наука, 1994, s. 39.

Nahçıvan Ahalisinin Etnogenezi Tarihinde Lulubay Türkleri Bu çalışmalarda araştırmacılar Etruskların Apenin yarımadasının büyük kısmına sahip oldukları, onların dillerinde Türk kelimelerinin fazlalığını, onların Orta Asya'dan Küçük Asya'nın kuzey doğusuna, daha sonra ise İtalya'ya göç etme tarihi süreçleri vb. konuları bilimsel olarak araştırmışlar. 8 Tuslar ve onların varisleri Etrusklarla ilgili bazı ilginç ve bilimsel önemli yazılara M.L. Qasparova ve V.Q. Boruxoviç in, ayrıca S.P. Markiş, A.F. Losevin gibi araştırmacıların yazılarında da rastlanmaktadır. Yunan tarihçisi Plutark ın yazılarına ve antik yazılı kaynaklara dayanan araştırmacılar, Etruskların Roma'da Tarkvinler adlı çar sülalesi kurduklarını, Etrusk devletinin güneyinde Tarkvin şehrinin varlığını da belirtiyorlar. Araştırmalarda Etrusk yazılarında Tarhun kişi adının, iki Tarkon çar adının olması, Etruskların kendilerini hem de Tarxun adlandırmaları, çar Atilla döneminde onların Hun, Xun olmaları gibi konular da özel vurgulanmıştır. 9 Plutark yazılarında Tarkvinler Tarkvin soyundan olan Kollatin in çar tarafından kovulması, Tarkvin Qordın ın Kum kentinden geçmişi yansıtan kitaplar alması, arazide Arqun (er Hun) adasının olmasını anlatıyor. 10 Gösterilen bilgilerde Tusların tarihi ve etnik kimliği hakkında araştırmacılara göre Etrusk boyları fikir söyleseler de, Orta Asya halkları seçeneği Tusların tarihini eskileştiriyor. Ayrıca bu yazılarda Etruskların kendilerini Tusk adlandırmaları Tusların onların uluları, Küçük Asya halkları olması fikirleri bu toplulukların Tus boylarının varisleri olması vb. meseleler tusların ayrıca topluluk olmasını onların kökeninin Türk boylarından geldiğini ispat ediyor. Fakat Etruskların dili konusunda da tartışmalı görüşler mevcuttur. Onların M.Ö. I. binlerde yaşadığını söyleyen V. Qeorqiyev, V.P. Neroznak, A.İ. Nemi- 8 9 10 Буриан, Я., Моухова Б. Загадочные этруски, Москва: Наука,1970, s. 14, 72; Всемирная история: эллинистический период, т. 4, Москва: Литература, 1997, s. 14, 71, 287-293. Сигизмунд, Герберштейн, Записки о Московии, Москва: Изд-во МГУ, 1988, s. 72, 163; Гаспарова, & Борухович, Ораторское искусство древней Греции; Кузищина, История древнего Рима/ Под ред, ss. 45-57; Лосев, А.Ф., Плутарх, Очерк жизни и творчества, Москва:Наука, 1999, ss. 42-44, 123. Плутарх, Избранные жизнеописания, Пер. с древне-греческого Томашевской. т. 1, Москва: Правда, 1990, s. 191, 207, 311. 229

Firudin Rzayev rovski, V.A. Çudinov vb. yazarların yazılarında Etrusk dilini het-luvia, Dravid, Slav, Hint-Avrupa, Hurri ve Urartu diline dahil etmişlerdir. 11 Rus bilimadamı A. Aleksey ise Tus ve Etruskların dili hakkında A. Korneyev in yazılarına dayanarak kendi görüşünü şöyle yazıyor: Etrusk yazılarını araştıranların geldiği son noktadan bir şey daha kesin olarak ortaya çıkıyor ki, Etrusk yazıları Rusça okunmuyor! 12 Bu verilerde bilimsel olarak önemli olan Etruskların tarihinin M.Ö. I. binyıla, Tusların tarihinin ise M.Ö. II. binyılın başlarına ve Orta Asya seçeneği dikkate alınırsa onların tarihi M.Ö. III. binyılın II. yarısına ulaşıyor. Bu durumda Etruskların Tusların varisleri olması fikri kendi onayını buluyor ve dillerinde Türk kelimelerinin fazlalığı durumu ise bu dilin eski Türk dili olmasını kanıtlıyor. A. Caferoğlu, Etruskların Anadoludan göçüp, İtalya ya yerleştiklerini Etrusk ve Lidya dilinde isimlerini kısalttıklarını, Altay dilleri ile kimliğini, eski Sümer, hürrü, sak (İskit), Etrusk dil ve halklarının Altay, Ön ve Orta Asya halkları ve dilleri ile aynı kökten geldiğini özel olarak not etmiştir. 13 F. Ağasıoğlu kendi araştırmalarında Etruskların yedi yazılı metnini incelemekle onların Türk dili seçeneklerini göstermiş, Herodot, K. Tasit, Annales, V. Brandenşteyn ve başkalarının Etrusklar hakkındaki söyledikleri tarihi olgulara dikkat çekiyor. O, bu boylardan bir kolun İtalya'ya göçerek Roma şehrini düşürdüklerini 250 yıl onlara liderlik ettiklerini yazıyor. Yazar, bu ittifakta Subar, Mitan, ekşi, Saka-Kamer gibi boyların olmasını ve Etruskların İtalya'da Kamer, Sibaris, Tarki, gibi toponim ve Alpan, Turan, Tartar gibi teonimleri oluşturmasını ve onların bir Türk boyları olduğunu bilimsel gerçekler kapsamında anlatmıştır. 14 Onun metinlerden verdiği söz örneklerinde doğal yaşamın Türk dilinde de aynı anlamları anlatması bu tayfaların birer Türk boyu olduğunu tamamen doğrulayan dil olgularıdır. 230 11 12 13 14 Робер, Ж.Н., Этруски, Москва: Вече, 2007, ss. 226-230; Чудинов, В.А., Вернем этрусков Руси, Расшифровка надписей древней цивилизации, Москва:Поколение, 2006, s. 146. http://www.numbernautics.ru/content/view/534/31. Caferoğlu, A., Türk Dili Tarihi, İstanbul: Alfa, 2001, I 59-61. Ağasıoğlu, Firudin, Azər Xalqı, Bakı: Çıraq, 2005, ss. 188-193.

Nahçıvan Ahalisinin Etnogenezi Tarihinde Lulubay Türkleri R. Blok, LA. Igorovski, E. Maknamara nın yazılarından alınmış bazı Etrusk yazılarının üzerinde yapılan karşılaştırmalı analizler bu sözlerin bir kısmının modern türk dillerinde de işlendiğini gösteriyor. 15 Tinq - Tenqr, Tarxan - Tarxan, Tarkan, Turan - Turan tüm Türk birliği ve Turan antroponim, Una tanrıçası - Anu Altay mifinde, Turmıs - Tomris, Azerbaycan'ın kadın Massaget çarı, Kirin başını kesen gibi isimler buna örnek olabilir olabilir. 16 Ayrıca Etrusk dilinde turuce - vermek ve Türklerde tercih etmek - tavsiye vermek, lupuce - lap uçta - sonda - ölüm baltu - bel tirmesi, Tupi - tepileek (alev tepti), tin - gün, Avila - yıl, turan - Tören, zar/sır- ışık, ateş, zer - yer, as - beyaz, tamasa - gösteri, tamax - damak, cus - kuş, han - kan, set - süt, ina - iğne vb. sözler tamamen Türk dilindedir. Etruskların alfabe sisteminde dilimizdeki Sonor l, m, n, r sessiz harfleri de bu dilin fonetiğinde tekrarlanıyor. Bu ise eski ve modern Türk dili ses sistemi ile aynıdır. 17 Azerbaycan topraklarında bulunan alfabetik işaretleri Etrusk alfabesi işaretleri ile kıyaslamak bilimsel olarak gereklidir. Eski As Alfabesi 15 16 17 Блок, Р. Этруски, Предсказатели будущего, Москва: ЗАО Центрполиграф, 2004, s. 118, 122; Макнамара, Э. Этруски, Быт, религия, культура, Москва: ЗАО Центрполиграф, 2006, s. 153; Закиев, М.З., Происхождение тюрков и татар, Москва: ИНСАН, 2003, ss. 85-86, 114-124. Всемирная история Т I., Москва: Госизд., 1956, s. 171. Латыпов, Ф.Р., Исследование древних языков Средиземноморья на основе фоноэволюционной гипотезы и комбинаторно-частотных методов, Уфа:Гилем, 2003, ss. 13, 41-47. 231

Firudin Rzayev Bastul-Turdetan Alfabesi Gemikaya İşaretleri Şamahı İşaretleri 232

Nahçıvan Ahalisinin Etnogenezi Tarihinde Lulubay Türkleri Gence, Tebriz, Pirallahı İşaretleri 233

Firudin Rzayev Bu işaretlerden Gemikaya işaretleri kendi araştırmamız sırasında, diğer işaretler ise C. Ceferov ve E. Ferzeli nin araştırmalarından alınmıştır. 18 Şimdi ise Etrusk alfabesindeki işaretlere dikkat edelim. Burada I. sıradaki harf ve işaretler M.Ö. VII-V. yüzyıllara, II. sıradaki harf işaretler ise, biraz güncellenen şekilde sonraki dönemlere, M.Ö. IV- III. yüzyıllara aittir. As - OSK Türk alfabesi hakkında temel bilgilerine Yunan coğrafiyaçısı Strabon un Coğrafya eserinde daha geniş şekilde rastlıyoruz. O, As ve Bastul Turdetanların - Türklerin atalarının M.Ö. VI. binyılda bu alfabeye sahip olduklarını söylemiştir. 19 Eğer dikkat edersek eski Asak (As er) - Azerbaycan alfabetik işaretleri ile Etrusk yazı işaretlerine A, E, F, İ, K, L, M, N, P, R, S, Ş, T, U, Ü (toplam 15) harfleri As ve Turdi harf işaretleri ile tamamen aynı yazılışdadır. Bu işaretlerin çoğu Gemikaya, Şamahı, Pirallahı, Gence, Tebriz işaretlerinde de tekrarlanmak- 234 18 19 Caferoğlu, Türk Dili Tarihi, I 51, 89-98; 1, s. 17-19. Caferoğlu, Türk Dili Tarihi, I 92.

Nahçıvan Ahalisinin Etnogenezi Tarihinde Lulubay Türkleri tadır, bu alfabetik sisteminin aynı kökten geldiğini de kanıtlıyor. Tüm bunlar dikkate alındığında, F. Ağasıoğlu nun kendi görüşlerinde yanılmadığı ve Tus - Tusk varisleri Etruskların bir Türk boyu olması kendi onayını bulmuş oluyor. Eski Nahçıvan'ın ezeli topraklarından olan Nüvedi bölgesindeki yazılar da Etrusk - Tus yazılarının bir kısmıyla benziyor. Eğer bu harf işaretlere dikkat edersek buradaki harflerin bir kısmını tümüyle As, Bastul, Gemikaya, Turdi alfabelerinde de olduğunu görürüz. Fakat sadece Nüvedi yazılarında Etrusk alfabesindeki işaretlerden G, S, Ks, Vf, K, L gibi işaretler ters ve düz şekilde tekrarlanıyor ki, bu da tesadüf olamaz. Bu arada Sovyetler döneminde bu yazıların bir kısmı Ermeniler tarafından dağıtılmıştır. Azerbaycan ve ümumtürk arealının coğrafi isimler sisteminde Tus söz köküne bağlı yazıya kadarki dönem dil elementleri bu içeriklerin eski bir Türk tayfa adı olduğunu kesin olarak kanıtlıyor. Eski kaynak malzemeleri üzerinde Azerbaycan dahil Nahçıvan ve ümumtürk arealındakı toponim isimlere dikkat edildiğinde bu topluluk adının tus, tusku, turşl şekillerinde belgelerde fonetik ses evezlenmesi gibi yazıldığı görülüyor. Güney Azerbaycan'da XI yüzyılda belgelerde Tus şehri, Tusmanlı, Tuyustan, Şahantus; 20 Kuzey Azerbaycan'da 20 Gültəkin, Qalibə, Güney Azərbaycan Doğusunda Yer Adları, İstanbul, 2001, s. 176-177; Tusi, Nəsrəddin, Əxlaqi Nasiri, Bakı: Elm, 1980, s. 4; Иванов, М.С., Очерк истории Ирана, Москва:Госиздат, 1952, s. 469. 235

Firudin Rzayev Tasmalı, tesi, Tusur; 21 Türkiye'de Tosya, Tus, Tuzla 22 adını alan türk toponimikasında Tasbuk, taştı, Tisman, Tusovo gibi yüzlerce nokta adı Tus boylarının Yayın arealının kanıtıdır. 23 Böylece kaynak ve araştırmaların bilimsel sonuçları Nahçıvan topraklarında Tus boylarının yaşadıklarını tamamen onaylıyor. Antik kaynak ve araştırmalar Etruskların Türk Tus boylarının varisleri olduğunu onların Nahçıvan ve Küçük Asya'da M.Ö. XVIII yüzyıllarda yaşadığını gösteriyor. Tus varisleri Etruskların dillerinde söz köklerinin formasyon üslubu Türk - Azerbaycan dilinin morfolojik ve fonetik yapısını, hem de eski As, Turdetan ve Mingeçevir, Nüvedi, Gobustan, Gemikaya alfabetik işaretlerinin tekrarı olarak görülüyor. Bununla birlikte Tus topluluk adına ilave edilen man - ulu, tan - ten, us - zeka, ur - kur, kurmak, ti - dikmek, ovo - oba, yıl - yurt, vatan, Buk - bey, tepe gibi isim, fiil, sıfat köklerinin bugün de dilimizde kullanılması isimlerin proto-azerbaycan dilinden alındığını gösteriyor. 24 1590-1880 yılları arasına ait kaynak ve arşiv bilgilerinde Nahçıvan'ın ilçe, nahiye ve kazalarında Tus topluluk adını kendisinde koruyan 15 nokta adı kaydedilmiştir. Onlardan bazılarının etimolojik yorumuna dikkat edelim. Tus, Dis, Toz, tức isimde 4 nokta adı 1590, 1733 yılının arşiv belgelerinde Nahçıvan arazisine dahil olan Azadciren, Zebil, Karbi, Iğdırla, Desdek ve Eylis, Hamza ve Saray, Xaneveng ve Eşterek, Qızilkala ve Kürkü köyleri arasında görülmektedir. 25 Bu nokta isimleri d = t, i = u, o = u, z = s fonetk paralellikleri ile Tus topluluk adından oluşmuştur. 236 21 22 23 24 25 Azərbaycan SSR-nin Qısa Toponimlər Lüğəti, Bakı: ASE BR, 1986, ss. 91-94. Герберштейн, Сигизмунд, Записки о Московии, Москва: Изд-во МГУ, 1988, s. 94, 101. Малый атлас мира, Москва:Картография ГУГК, 1985, s. 34, 54-55. Rzayev, F.H., Qədim Şərur Oykonimlərinin Mənşəyi, Bakı: Nurlan, 2006, ss. 204-211; Rzayev, Naxçıvan Toponimlərində Əski Dil Elementləri, Humanitar Elmlərin Öyrənilməsinin Aktual Problemləri, Bakı: Mütərcim, TM, NPM, No. 2, 2006, ss. 36-40; Rzayev, Naxçıvanda Kass Türkləri ilə Bağlı Etnooykonimlərdə Yazıyaqədərki Dövr Dil Elementləri, AMEA Humanitar Elmlər Seriyası, Bakı: Elm, No.1, 2008, ss. 16373; Rzayev, Naxçıvan Yer Adlarında Dilimizin Tarixi Təkamülünün Izləri, Müasir Dilçiliyin Problemləri, Bakı: Slavyan Universiteti, Kitab Aləmi, 2005, ss. 141-143. İrəvan Əyalətinin Icmal Dəftəri, Bakı: Elm, 1996, s. 69, 162, 179, 181.

Nahçıvan Ahalisinin Etnogenezi Tarihinde Lulubay Türkleri Ertuş, Ertuş, Erdis, Erdiş isimde 4 nokta adı da aynı fonetik ses şeklinden 1590, 1728 yılların belgelerinde Nahçıvanın Karbi, Dereleyez, Mezre, Karni bögelerinde Basarkeçer, Şahyurdu, Karatepe ve üzengi köyleri arasında bulunmuştur. 26 Bu nokta isimleri er - erkek ve Tus topluluk adı ile Tus erleri, yiğitleri anlamını taşıyor. Er bileşeni Ar + sak, Ar + al, Kürk + er, Sub + er, Keng + er gibi 50'den yukarı topluluk adında da görülmüştür. Ketus, Kütüs. 1590 ve 1728 yılların bilgilerinde Nahçıvanın Karni ve Vedi bölgelerinde Ağcakilise, Bakir köyleri arasında kayda alınan bu isimler 27 eski Türk sözü ka / ku - kısmet, pay ve şan, şöhret (ün) morfeminden oluşmuş tusların payı, kısmeti veya Ünlü Tus manalarını taşımaktadır. 28 Destgird. Bu isim 1727 yılı belgelerinde Nahçıvanın Sisyan bölgesinde Tulus ve Mahrus köyleri arasında gösterilmektedir. 29 Adın ilk oluşma şekli Tuskirt şeklinde olmuştur. Tus tayfa adı, eski türk sözü kur/kür- kuvvetli leksemi ve t/at yer, mekan ve çoğulluk anlamında kullanılan ek ile oluşmuş bu ad Güclü Tuslar manasında kullanılmıştır. 30 Kaynaklar Ağasıoğlu, Firudin, Azər Xalqı, Bakı: Çıraq, 2005. Azərbaycan SSR-nin Qısa Toponimlər Lüğəti, Bakı: ASE BR, 1986. Caferoğlu, A., Türk Dili Tarihi, İstanbul: Alfa, 2001. Gültəkin, Qalibə, Güney Azərbaycan Doğusunda Yer Adları, İstanbul, 2001. http://ru.wikipedia.org/wiki/мернептах. http://www.numbernautics.ru/content/view/534/31. İrəvan Əyalətinin Icmal Dəftəri, Bakı: Elm, 1996. 26 27 28 29 30 İrəvan Əyalətinin Icmal Dəftəri, s. 57, 61, 163, 171. İrəvan Əyalətinin Icmal Dəftəri, s. 50, 172. Qeybullayev, Q.A., Azərbaycan Türklərinin Təşəkkülü Tarixi, Bakı:Azərnəşr, 1994, s. 82; Севортян, Э.В., Этимологический словарь тюркских языков, Т.1, Москва:Наука, 1974, s. 607. Naxçıvan Sancağının Müfəssəl Dəftəri, Bakı:Sabah, 1997, s. 33. Qeybullayev, Qədim Türklər və Ermənistan, Bakı: Azərnəşr, 1992, ss. 23-27; Севортян, Этимологический словарь тюркских языков, Т.1, s. 284. 237

Firudin Rzayev Qeybullayev, Q.A., Azərbaycan Türklərinin Təşəkkülü Tarixi, Bakı:Azərnəşr, 1994. Qeybullayev, Q.A., Qədim Türklər və Ermənistan, Bakı: Azərnəşr, 1992. Naxçıvan Sancağının Müfəssəl Dəftəri, Bakı:Sabah, 1997. Rzayev, F.H., Naxçıvan Toponimlərində Əski Dil Elementləri, Humanitar Elmlərin Öyrənilməsinin Aktual Problemləri, Bakı: Mütərcim, TM, NPM, No. 2, 2006. Rzayev, F.H., Naxçıvan Yer Adlarında Dilimizin Tarixi Təkamülünün Izləri, Müasir Dilçiliyin Problemləri, Bakı: Slavyan Universiteti, Kitab Aləmi, 2005. Rzayev, F.H., Naxçıvanda Kass Türkləri ilə Bağlı Etnooykonimlərdə Yazıyaqədərki Dövr Dil Elementləri, AMEA Humanitar Elmlər Seriyası, Bakı: Elm, No.1, 2008. Rzayev, F.H., Qədim Şərur Oykonimlərinin Mənşəyi, Bakı: Nurlan, 2006,. Tusi, Nəsrəddin, Əxlaqi Nasiri, Bakı: Elm, 1980. Белова, Е.В. & Воровская, В.Ч., История всемирной литературы Т 1, Москва: Наука, 1983. Блок, Р. Этруски, Предсказатели будущего, Москва: ЗАО Центрполиграф, 2004. Буриан, Я., Моухова Б. Загадочные этруски, Москва: Наука,1970. Всемирная история Т I., Москва: Госизд., 1956. Всемирная история,т I., Москва: Госизд, 1956. Всемирная история: эллинистический период, т. 4, Москва: Литература, 1997. Гаспарова, М.Л. & Борухович, В.Q., Ораторское искусство древней Греции, Москва:Наука, 1994. Герберштейн, Сигизмунд, Записки о Московии, Москва: Изд-во МГУ, 1988. Геродот, История, Ленинград: Наука, 1972. Закиев, М.З., Происхождение тюрков и татар, Москва: ИНСАН, 2003. Иванов, М.С., Очерк истории Ирана, Москва:Госиздат, 1952. Кузищина, В.И., История древнего Рима/ Под ред, Москва: Высшая школа, 238

Nahçıvan Ahalisinin Etnogenezi Tarihinde Lulubay Türkleri 1994. Латыпов, Ф.Р., Исследование древних языков Средиземноморья на основе фоноэволюционной гипотезы и комбинаторно-частотных методов, Уфа:Гилем, 2003. Лосев, А.Ф., Плутарх, Очерк жизни и творчества, Москва:Наука, 1999. Макнамара, Э. Этруски, Быт, религия, культура, Москва: ЗАО Центрполиграф, 2006. Малый атлас мира, Москва:Картография ГУГК, 1985. Немировский, А.И., Идеология и культура раннего Рима, Воронеж: Издательство Воронежского университета, 1964. Немировский, А.И., История раннего мира и Италии, Воронеж: Издательство Воронежского университета, 1962. Плутарх, Избранные жизнеописания, Пер. с древне-греческого Томашевской. т. 1, Москва: Правда, 1990. Робер, Ж.Н., Этруски, Москва: Вече, 2007. Севортян, Э.В., Этимологический словарь тюркских языков, Т.1, Москва:Наука, 1974. Сигизмунд, Герберштейн, Записки о Московии, Москва: Изд-во МГУ, 1988. Троянская война, Москва: Астрель, 2005. Фоменко А.Т., Методы статистического анализа нарративных текстов и приложения к хронологии, Москва: Издательство МГУ, 1990. Фоменко, А.Т. & Носовского, Г.В., Начало Ордынской Руси, Основание Рима, После Христа, Чертков, А.Д. О языке пелазгов, населивших Италию и сравнение его с древне-словенским, Временник Московского Общества истории древностей Российских, Книга 23, Москва 1855. Чудинов, В.А., Вернем этрусков Руси, Расшифровка надписей древней цивилизации, Москва:Поколение, 2006. 239