Mürekkep Yaşı

Mürekkep yaşı tayininde iki ana yaklaşım kullanılmaktadır. Bunlardan birincisi doğrudan, diğeri ise dolaylı yaş tayinidir. Dolaylı yaş tayininde inceleme konusu mürekkebin mukayesesi ile kimyasal analiz yoluyla karşılaştırılması temel alınır. Fakat karşılaştırma esnasında mukayese alınan mürekkebin üretim tarihi bilgileri bilinmelidir.(1)

Doğrudan yaş tayininde ise mürekkebin içerisindeki bileşenlerin zamanla değişimi araştırılır. Tükenmez kalem mürekkeplerindeki çözücülerin analizi kağıt üzerindeki mürekkebin yaşının belirlenmesinde önemli bir parametre olabilir. Daha önce GC-MS (Gaz Kromatografi Kütle Spektroskopi) kullanılarak mürekkebin kâğıttan ısıl çözümlenmesi üzerinde yapılan çalışmalar, mürekkep içerisindeki reçine ve çözücülerin özelliklerinin belirlenmesi hususunda sonuç vermeye aday çalışmalar olarak görülmüştür.

Başlangıçta yapılan çalışmalar, kâğıttan mürekkebin buharlaştırılmasının mürekkep yaşı tayini için uygun bir yöntem olmadığını göstermiştir. Ancak, termal yöntemlerle yapılan analizler, kâğıt üzerindeki mürekkebin belirli bir zaman periyodunda ve düşük sıcaklıkta önemli miktarda çözücü açığa çıkardığını ve bu çözücü miktarının zamanla azaldığını göstermektedir Mürekkep içerisindeki çözücünün düşük sıcaklıkta önemli miktarda açığa çıkması ve zamanla azalması mürekkep yaşının tahmininde kullanılabilir sonucunu ortaya çıkarmaktadır. Bu hususta yapılan çalışma sonuçlarına göre bazı mürekkeplerin çözücü ve reçine oranlarının belirli bir zaman periyodunda gözlemlenebilir değişiklikler gösterdiği, bazılarının ise birkaç gün gibi çabuk bir zaman içerisinde hızlı bir değişime uğradığından üzerinde çalışılmasını zaman açısından imkânsız hale getirdiği gözlemlenmiştir.

Bir belge üzerinde bulunan mürekkep yaşının tayini adli doküman incelemedeki en sıkıntılı alanlardan bir tanesidir. İnceleme konusu dokümandaki mürekkep yaşının tahmini konusunda halen mevcut pek çok metot bulunmaktadır. Yaş tayini metodu, şüpheli dokümanda yaşı birbiri ile karşılaştırılacak mürekkep örnekleri mevcut ise göreceli yaş tayini olarak adlandırılır. Mutlak yaş tayini ise şüpheli dokümanda karşılaştırılacak bir mukayese yoksa uygulanır. Her iki mürekkep yaşı tayininde de mürekkep içerisinde zamana bağlı olan bileşenlerin ölçümü kimyasal metotlar kullanılarak yapılabilir.

En yaygın yaşa bağlı parametre genellikle dolma kalem mürekkeplerinde bulunan ve kâğıda bulaşan klorid (chloride) miktarıdır. Bu metodun kullanılabilmesi için mürekkep içerisinde önemli miktarda klorid tuzlarının bulunması gerekmektedir. Kâğıt üzerindeki tükenmez kalem mürekkeplerinin boyalarının ayrıştırılması ise mürekkep yaşı tayininde kullanılan ikinci bir yaklaşımdır. Bu metot literatürde tartışılmakta olup, teknik hakkında bazı anlaşmazlıklar bulunmaktadır. Tükenmez kalemlerdeki uçucu mürekkepler de kâğıt üzerindeki mürekkep yaşı tahmininde kullanılmaktadır. Kâğıt üzerinden çözücü buharlaşması, başlangıçtaki hızlı süreç ve birkaç saatten günlere uzanan süreçte buharlaşmada yavaşlama ve düşük seviyeye ulaşarak bu oranda kalma gibi üç bölüme ayrılmaktadır. Kâğıt üzerindeki mürekkepte bulunan çözücü miktarının ölçümleri ile ilgili ana problem, ölçümü yapılacak örnek miktarının bilinmemesidir. Bu problemin aşılması için Stewart (2), aynı örnekteki yüksek kaynama noktasına sahip çözücü ile düşük kaynama noktasına sahip çözücü arasında ilişki kurulmasını önermiş ve bu oranın zamanla değişebileceğini bir örnek üzerinde göstermiştir. Lociciro ve arkadaşları (3), kâğıt üzerindeki mürekkepleri sıvı ayrıştırmalı gaz kromatografi kütle spektroskopi (GC-MS) ile analiz etmişlerdir. Bilinen bir örnek içerisindeki çözücü içeriğini belirleyerek, bilinmeyen bir miktar mürekkep içerisine bu çözücü içeriğini nakledip zamanla stabil (sabit) kaldığını gözlemlemişlerdir. Bu araştırma ile nakilden birkaç saat sonra bilinen çözücü içeriğindeki azalma miktar tayininin hata oranından daha düşük olduğu için bu yaklaşım ile mürekkep yaşı tayininin olanaksız olduğu sonucuna varmışlardır. Aginsky (4), mürekkep yaşı tayini üzerine GC-MS kullanarak kâğıt üzerinden elde edilen tükenmez kalem mürekkebinin çözücü miktarını ölçmek için bir yaklaşım geliştirmiştir. Bahsedilen metotlar iki mürekkep örneğinden birisinin 60-80 °C arasında ısıya tabii tutulması yöntemiyle karşılaştırılmasını içermektedir. Bu ısıya tabii tutulma işlemine ‘‘artificial aging’’ yani suni yaşlandırma adı verilmektedir (5). Aginsky, kâğıt üzerindeki mürekkebin ısı uygulanmış ve uygulanmamış olanları üzerindeki çözücü içeriğinin analizi için, iki sıvı ayrıştırma metodu geliştirmiştir. Her iki metot da mürekkep yaşı ile mürekkepteki yaşa bağımlı parametrelerin incelenmesini içermektedir. Bu metot en çok iki yıla kadar beklemiş olan tükenmez kalem mürekkepleri için uygulanabilir bulunmuştur. Gaudreau and Brazeau (6) Aginsky’nin yaklaşımını kullanmış olup, örneğin elde edilmesi hususunda ufak bir değişiklik yapmışlardır. Bu değiştirilmiş versiyonda da iki örnek kullanılmakta olup, örneklerden biri analizden önce makul bir sıcaklıkta ısıtılmaktadır.

Yaşa bağlı olarak gözlemlenen etkilerin, suni yaşlandırma (4) sırasında ortaya çıkan oksitlenme ve çapraz bağlı polimer bağlayıcıların oluşturduğu mürekkep reçinelerinin yaşlanmasından kaynaklandığı düşünülmektedir. O halde bu süreçler, polimerlerin yeni ve eski mürekkeplerde farklı oranlarda bulunmasının bir sonucu olabilir. Fakat henüz bu teoriyi doğrudan kanıtlayan bir kanıt bulunamamıştır. Yukarıda bahsedilen metotlarda, mürekkep yaşını göstermek için iki mürekkep örneğine ihtiyaç duyulmaktadır.

Sonuç olarak, inceleme konusu belge üzerindeki el yazısı kayıtlarından elde edilen örnek miktarındaki değişiklik hata oranını önemli miktarda etkilemektedir. Bunun yanı sıra çözücü ayrıştırılması gibi örnek hazırlanması işlemlerinde bulaşmalar meydana gelebilir. Henüz, örnek boyutları ve örnek hazırlanması hususlarında hatalardan kaçınılması için yayınlanmış herhangi bir yayın bulunmamaktadır.

En yakın tarihli yayınlarda yazarlar, mürekkep örneğindeki çözücülerin, bağlayıcı reçinelerin ve yapıştırıcı maddelerin özelliklerini incelemek için GC-MS ile yapılan termal ayrıştırma tekniğini kullanmaktadırlar (7). Metodun kullanılabilirliği, Bavaria (Almanya’nına güneydoğusunda bulunan özerk bir bölge) Devlet Araştırma Bürosu Adli Bilimler Enstitiüsü’nde referans koleksiyon olarak bulunan bir seri 300’den fazla farklı tükenmez kalem mürekkeplerinin, hem rasgele hem de çözücü ve bağlayıcı reçine türlerine göre sınıflandırılarak yapılan analizlerinde denenmiştir. Sonuçlar, kâğıt üzerinde bulunan tükenmez kalem

SONUÇ: Mürekkebin (kağıda sürülme) yaşı tayininde son gelişmeler

Yapılan bu çalışmalar ışığında özetle; kimyasal yöntemlerle yapılan mürekkep yaşı incelemelerinin iki temel bölüme ayrıldığı gözlemlenmiştir. Bu yöntemlerin her ikisi de Gaz Kromatografisi Kütle Spektrometresi (GC-MS) cihazı kullanmaktadır. Yöntemleri birbirinden ayıran GC-MS cihazında ölçümlerde uygulanan farklılıklardır. Ancak, her iki yöntemde de mürekkepte ölçülen phenoxyethanol (PE) miktarı, çalışmalarda kullanılan daha önce bekletilmiş mürekkep örneklerindeki phenoxyethanol (PE) miktarı ile karşılaştırmaya dayandırılmakta olup, 1.5 yıldan daha uzun süreli mürekkep örneklerindeki phenoxyethanol (PE) miktarına yönelik sonuçlar belli olmadığından, 1.5 yıldan daha uzun süreli mürekkep örnekleri için bu uygulamalar kullanılamamaktadır. Bu sebeple, incelettirilmek istenilen mürekkep örneği belge üzerinde 1.5 yıldan daha uzun süreli bir beklemeye uğramışsa sonuç mürekkebin 1.5 yıldan daha uzun süre bekletildiğini göstermesine rağmen sürenin ne kadar olduğu hususunda net bir bilgi vermemektedir.

Mürekkep yaşı tayini için yapılan GC-MS uygulamaları termal ayrıştırma tekniği ve gaz çıkış yöntemlerinden hangisi kullanılırsa kullanılsın kâğıt üzerinden mürekkep örneği alınmasını gerektirmektedir. Tabii termal ayrıştırma yönteminde 1 mm kadar örnek miktarı yeterli olsa dahi yine de mürekkebin kâğıt üzerinden kaldırılması sebebiyle delile zarar veren yöntemler arasındadır. Ülkemizde yasal olarak delile zarar vererek yapılan incelemeler kabul edilmemektedir. Bu sebeple, bu tür bir inceleme için delile zarar verilebileceği yönünde beyanda bulunup özel izin alınması gerekmektedir. Ülkemiz dışında özellikle Avrupa ülkeleri veya Amerika Birleşik Devletleri’nde belge üzerinde kimyasal incelemeler yapılması yasal olarak bir problem doğurmamaktadır. Bu sebeple, bu ülkelerde bu tür incelemeler sonuç alınabileceği ihtimali ile delil üzerinde uygulanmaktadır.

Özlem KARSLI

Doküman İnceleme Uzmanı

Adli Bilim Uzmanı

Fizik Yük. Müh. A.Ü. Hızl.Tekn.Ens.

05348323990

Mustafa KARİPTAŞ

Doküman (Yazı, İmza ve Sahtecilik) İnceleme Uzmanı

05057941623

(1)    Hans Buchner, Ph.D.; and Anton Dallmayer, Ph.D., Age Determination of Ballpoint Pen Ink by Thermal Desorption and Gas Chromatography–Mass Spectrometry, J Forensic Sci, July 2008, Vol. 53, No. 4, pg. 982-988.

(2)   Stewart LF. Ballpoint ink age determination by volatile component comparison a preliminary study. J Forensic Sci 1985;30:405–11.

(3)   Lociciro S, Dujourdy L, Mazzella W, Margot P, Lock E. Dynamic of the ageing of ballpoint pen inks: quantification of phenoxyethanol by GC-MS. Sci Justice 2004;44(3):165–71.

(4)   Aginsky VN. Dating and characterizing writing, stamp pad and jet printer inks by gas chromatography ⁄ mass spectrometry. Int J Forensic Doc Examiners 1996;2:103–15.

(5)   Stewart LF, Fortunato SL. Distinguishing between relative ink age determinations and the accelerated aging technique. Int J Forensic Doc Examiners 1996;2:10–5.

(6)   Gaudreau M, Brazeau L. Ink dating using a solvent loss ratio method. Proceedings of the 60th Annual Conference of the American Society of Questioned Document Examiners, August 14–18. San Diego (CA). Long Beach (CA): American Society of Questioned Document Examiners, 2002.

(7)   Bügler JH, Buchner H, Dallmayer A. Characterization of ballpoint pen inks by thermal desorption and gas chromatography-mass spectrometry. J Forensic Sci 2005;50:1209–14.

(8)   LaPorte GM, Wilson JD, Cantu AA, Mancke SA, Fortunato SL. The identification of 2-phenoxyethanol in ballpoint inks using gas chromatography ⁄ mass spectrometry—relevance to ink dating. J Forensic Sci 2004;49(1):155–9.

İstanbul 13. Ağır Ceza Mahkemesi’nin dava konusu belge üzerindeki yazı ve imzanın mürekkep yaşının tespitinin mümkün olup olmadığına ilişkin İstanbul Teknik Üniversitesi (İTÜ) ve ODTÜ rektörlükleri ile TÜBİTAK'a yazdığı yazılara cevap verildi.

TÜBİTAK'tan gelen yazıda, bilgi talep edilen hususun adli tıbbın ''yazı yaşının belirlenmesi'' alanına girdiği belirtilerek, bu tür ölçümleri analitik yöntemlerle yapan teknolojinin dünyada hali hazırda mevcut olmadığı vurgulandı.

Yazıda, ''Bu adli tıp uzmanlarının sürekli üzerinde araştırma yaptıkları bir konudur. Ancak belge inceleme uzmanlarının yazı içeriğinden veya mürekkep türünden yola çıkarak tarihi bilinen yazıların üzerine farklı yazılar (notlar, düzeltmeler) yazıldığında bunları tespit edebilmekte oldukları değerlendirilmektedir'' denildi.

ODTÜ'den gelen yazıda ise ilgili bölüm bulunmadığından bilirkişilik alanında görevlendirme yapılmadığı bildirildi.

İTÜ HESABA PARA YATIRILMASINI İSTEDİ
İTÜ Kimya-Metalurji Fakültesi Kimya Mühendisliği Bölümünden gönderilen yazıda ise kağıt üzerine yazılan yazı ve imzalarda kullanılan mürekkeplerin analizi ve mürekkep yaşının tayini konularında ancak uygun şartların oluşması ve sağlanması halinde gerekli inceleme ve analizlerin yapılabilmesinin mümkün olacağı kaydedildi.

Yazıda, belediyeler, hastaneler ve eğitim kurumları gibi resmi kurumlar ile ticari işletmeler gibi kurumlarda bulunan gelen giden evrak kayıtları veya doldurulan formlar gibi günlük olarak sürekli, düzenli şekilde tutulan belgelerden yararlanılarak özellikle tükenmez kalem ve benzeri mürekkepli kalemler kullanılarak üretilen yazılarda belli saptamalar yapılabildiği kaydedildi.

Zamana bağlı özelliklerine göre mürekkep yaşının tespiti için bir yöntem ve mürekkep bileşiminin bir araya getirildiği iki mekanizma olduğu belirtilen yazıda, şöyle denildi:

''Bilinmeyen bir numunenin kantitatif analizinde standartların çok dikkatli hazırlanması, yöntemlerin sınırlı bir hassasiyet derecesine sahip olması ve kullanılan numunenin tahrip edilmesi zorunluluğu da söz konusudur. Bunun yanında ek bilgi temini gibi destek işlemlerinin gerekliliği de karşılaşabilecek başlıca zorluklardandır.''

Yazıda, belirtilen hususlara göre, gerekli inceleme ve analizlerin yapılması için ön inceleme sonucunda tespit edilecek gerekli analiz ücretinin İTÜ Döner Sermaye İşletmesi Müdürlüğü hesabına yatırılmasının istenildiği belirtildi.

Bu arada, mahkeme 12 Ocak tarihli duruşmada aldığı ara kararda, İTÜ'ye yazı yazılarak, suça konu belge aslında bulunan imzanın üniversiteden seçilecek bilirkişiye verilerek, hangi tarihte atıldığının (yazı yaşının) tespitinin mümkün olup olmadığı konusunda açıklayıcı bilgi verilmesinin istenmesine hükmetmişti.

Mahkemenin ''İrtica ile Mücadele Eylem Planı''nın word belgesi olarak kaç KB olduğu konusunda düzenlenen bilirkişi raporunda da belgenin word 2000 formatında incelenerek 39 KB olduğu belirtilerek, incelemeyi yapan bilirkişiye ise 150 TL ücret verildiği anlatıldı.

GENELKURMAY’IN YANITI
Mahkemenin Genelkurmay Bilgi Destek Daire Başkanlığınca 2009 itibariyle hangi ofis programları ve kelime işlemcilerinin kullanıldığına ilişkin talebine de Genelkurmay Başkanlığınca cevap verildi. Buna göre, Genelkurmay Başkanlığı karargahında bulunan bilgisayarlarda 2009 tarihi itibariyle Microsoft Office 2000 (Türkçe) paket yazılımı ve kelime işlemci olarak Microsoft Word 2000 (Türkçe) yazılımı kullanıldığı bildirildi.

Davanın tutuklu sanığı Dursun Çiçek de avukatları aracılığıyla basın mensuplarına kendisinin hazırladığı ''TSK ile Mücadele Eylem Planı'' adıyla bir belge dağıttı.