Cümle; bir duyguyu, düşünceyi, olayı anlatan sözcük ya da sözcükler topluluğudur. Duygu, düşünce ya da olay anlatılırken cümlede her sözcük ya da sözcük grubu bir görev üstlenir, işte, sözcük ya da sözcük gruplarının birtakım görevler üstlenmesiyle cümle öğeleri ortaya çıkar. Bu öğeler şunlardır:
1) Yüklem
2) Özne
3) Nesne (Düz Tümleç)
4) Dolaylı Tümleç
5) Zarf Tümleci
6) Edat (İlgeç) Tümleci
7) Cümle Dışı Unsurlar
Örnek:
Turistler güneş doğarken bu tepeden manzarayı seyreder.
Görüldüğü gibi, cümlenin temel öğesi yüklemdir. Öyleyse önce, cümlede asıl yargıyı bildirip cümlenin kurulmasını sağlayan yüklem bulunmalıdır. Sonra, yukarıdaki cümlede olduğu gibi, yükleme çeşitli sorular sorularak, onu çeşitli yönlerden açıklayan öteki öğeler bulunur. Buna göre, öğeleri bulurken belli bir yol izlenmelidir.
Cümlenin öğeleri bulunurken şu kurallara dikkat edilmelidir:
Önce yüklem belirlenir, sonra yükleme çeşitli sorular sorularak öteki öğeler bulunur.
Cümledeki söz öbekleri (isim tamlamaları, sıfat tamlamaları, bileşik sözcükler, deyimler, ikilemeler, fiilimsi grupları, edat grupları) bölünmez; tek bir öğe olarak gösterilir.
Öğeleri buldurmaya yönelik sorular, cümle içinde, buldurduğu öğenin yerini tutar.
Cümle dışı unsurlar (ünlem ifadeleri, bağlaçlar, ara sözler, hitap sözcükleri) öğe olarak kabul edilmez.
YÜKLEM
Yüklem;kip ve kişi eki alıp iş, oluş, hareket bildirerek cümleyi bir yargıya bağlayan sözcük ya da sözcük öbeğidir. Yüklem, cümlenin temel öğesidir. Bir cümlenin varlığından söz edebilmek, yüklemin varlığına bağlıdır.
Yüklem kip ve kişi eklerini alır. Buna göre yüklem, çekimli bir eylemden oluşabilir:
Bu cümlelerde “alıyorum” ve “teşekkür ettik eylemleri kip ve kişi eki alarak cümleyi bir yargıya bağladığı için yüklemdir.
Yüklemler, farklı yapılarda oluşturulmuş eylemlerden oluşabilir:
Yüklem, ekeylem almış ad soylu bir sözcükten veya sözcük öbeğinden oluşabilir:
Aşağıdaki cümlelerde ad soylu sözcüklerden ya da sözcük öbeklerinden oluşan yüklemler koyu olarak yazılmış ve yüklemlerin türleri ayraç içinde belirtilmiştir.
ÖZNE
Özne, cümlede işi, oluşu, hareketi yapan veya olanı bildiren öğedir. Yükleme “kim? ne?” soruları sorularak bulunur.
Bu cümlelerin birincisinde, yükleme (alkışladılar) “kim” sorusu sorularak “işi yapan öğe” yani özne bulunuyor. İkinci cümlede de ad soylu bir sözcük olan yükleme (doluydu) “ne sorusu sorularak özne bulunuyor. Bu sorular yükleme doğrudan değil de “alkışlayan kim, dolu olan ne” biçiminde sorulursa özne doğru olarak bulunur.
Özne, ad soylu sözcük veya sözcük öbeğinden oluşabilir:
Aşağıdaki cümlelerde, özneler, koyu olarak yazılmış, öznelerin türleri ayraç içinde belirtilmiştir.
Dikkat!
Cümlede yazılmayan, yüklemdeki kişi ekinden anlaşılan öznelere gizli özne denir.
Dikkat!
Cümledeki hitap sözleri öğe olarak kabul edilmez.
Bu sözler cümle dışı unsurdur.
Bu cümlede Murat hitap sözü olduğundan özne değil, cümle dışı unsurdur. Cümlenin öznesi ise gizli özne “sen”dir.
NESNE (DÜZ TÜMLEÇ)
Nesne, öznenin yaptığı işten etkilenen öğedir. Yükleme sorulan neyi? kimi? sorularıyla belirtili nesne, ne? sorusuyla belirtisiz nesne bulunur. Nesne, yüklemi eylem olan cümlelerde aranmalıdır. Özneyle nesneyi karıştırmamak için önce özne, sonra nesne bulunur.
1) Belirtili Nesne (Neyi? Kimi?)
Bu cümlelerin birincisinde yükleme (beğendim) “neyi sorusu sorularak, İkincisinde yükleme (yazdırmış) “kimi” sorusu sorularak “yapılan işten etkilenen öğe yani nesne bulunuyor. Bu cümlelerde nesneler belirli bir varlığı karşılamaktadır. Aşağıdaki cümlelerde belirtili nesneler koyu yazılmıştır.
2) Belirtisiz Nesne (Ne?)
Bu cümlede yükleme (beğendim) “ne” sorusu sorularak “yapılan işten etkilenen öğe” yani nesne bulunuyor. Bu cümlede nesne herhangi bir varlığı karşılamaktadır. Aşağıdaki cümlelerde belirtisiz nesneler koyu olarak yazılmıştır.
Dikkat!
Bu cümlede özne de nesne de yükleme sorulan ne sorusunun cevabıdır. “Ne sorusunu yükleme doğrudan sormayıp “Söyleyen ne? biçiminde sorarsak özneyi doğru buluruz. Daha sonra “ne sorusunu özneyle birlikte “Kuşlar ne söylüyor? biçiminde sorarsak nesneyi doğru bulmuş oluruz.
DOLAYLI TÜMLEÇ
Dolaylı tümleç, yüklemi; yer, yön bakımından tamamlayan öğedir. Yükleme sorulan kime, kimde, kimden, nereye, nerede, nereden, neye, neyde, neyden sorularının cevabı olur. Bu sorulara göre, dolaylı tümleç olan öğe -e, -de, -den durum eklerinden birini alır.
Bu cümlede “arabaya” sözcüğü, yükleme sorulan “neye” sorusuna cevap verdiğinden dolaylı tümleçtir. Aşağıdaki cümlelerde dolaylı tümleçler koyu olarak yazılmıştır.
Uyarı!
Cümlede “-e, -de, -den eklerinden birini alan her öğe, dolaylı tümleç değildir. Bir öğenin, dolaylı tümleç olması için, bu ekleri almasının yanında yukarıda sıralanan sorulardan birinin cevabı olması gerekir.
Bu cümlelerin birincisinde “-den” ekini alan “fırtına’ sözcüğü; “neyden sorusunun cevabı olduğu için dolaylı tümleç, İkincisinde neden (niçin) sorusunun cevabı olduğu için zarf tümlecidir.
ZARF TÜMLECİ
Zarf Tümleçleri, yüklemi; durum, zaman, miktar, yer-yön ve sebep gibi yönlerden tamamlayan öğelerdir. Yükleme sorulan “nasıl, ne zaman, ne kadar, neden, niçin, niye sorularıyla bulunur.
Bu cümlelerin birincisinde “yürüyerek sözcüğü, yüklemi durum yönünden; İkincisinde “daha hava aydınlanmadan sözü yüklemi zaman yönünden tamamladığından zarf tümlecidir. Aşağıdaki cümlelerde zarf tümleçleri koyu yazılmıştır.
Bir cümlede birden fazla zarf tümleci bulunabilir.
Uyarı!
Yer-yön zarfları ek alırsa zarf tümleci olmaz. Aldığı eklere göre, öğe olarak değişik görevler üstlenir.
Bu cümlelerin birincisinde “dışarıya’’ sözcüğü, “nereye sorusunun cevabı olduğu için dolaylı tümleç; İkincisinde “dışarısı sözcüğü, “ne sorusunun cevabı olduğu için özne; üçüncüsünde “dışarıyı sözcüğü, “neyi sorusunun cevabı olduğu için nesne; dördüncüsünde “dışarı sözcüğü, yer-yön belirteci olduğu için zarf tümlecidir.
EDAT (İLGEÇ) TÜMLECİ
Edat (ilgeç) tümleçleri, yüklemi; amaç, araç, birliktelik, neden yönlerinden tamamlayan ile, için ilgeçleriyle oluşturulmuş öğelerdir. Yükleme sorulan ne ile? kiminle? ne için? kimin için? sorularıyla bulunur.
Bu cümlede “uçakla” sözcüğü “neyle” sorusuna cevap verdiğinden ve yüklemi araç yönünden tamamladığından ilgeç tümlecidir. Aşağıdaki cümlelerde ilgeç tümleçleri koyu renkle gösterilmiştir.
Ayrıca bakınız ⇒
CÜMLENİN ÖGELERİ
Özneyi bulmak için yükleme yöneltilen bazı sorular vardır. Bu soruları yükleme sorarak özneye kolayca ulaşabilirsiniz. Özneyi bulmak için yükleme 'ne ve kim?' sorularını sormak yeterlidir. Bu soruları sorarak özneyi kolayca bulabilirsiniz.
Özne öğesi hal eklerini almaz. Eğer hal eki alıyorsa dolaylı tümleç, zart tümleci veya nesne olarak karşımıza çıkar. Bu durumda özne olarak görev yapmamış olur. Ayrıca, özne öğesinin çoğul ekleri ve iyelik eki alması normal bir durumdur. Bu gibi durumlarda eylemi yapanın görevi değişmez ve cümlede özne olarak kabul edilir.
- Ahmet, bahçede top oynadı.
Bu cümlenin öznesi Ahmet'tir.
Kim oynadı? Cevap: Ahmet.
- Sınıf, büyük bir özenle temizlenmişti.
Bu cümlenin öznesi sınıf kelimesidir.
Ne temizlenmişti? Cevap: Sınıf
Görüldüğü gibi özneyi bulmak oldukça kolaydır. Bunun için yükleme soru yöneltmeniz yeterli olmaktadır. Özne, canlı veya cansız bir varlık olabilir. Önemli olan özneyi bulmak için yükleme sorulan soruların cevabını bulmaktır.
Özne Çeşitleri, Örnekleri ve Yüklem İlişkisi Nelerdir?
Cümlenin temel öğesi olan özneyi bulmak oldukça kolaydır. Özneyi bulduktan sonra ise asıl önemli olan öznenin çeşididir. Bunun için özne bulunarak yapısı kontrol edilmelidir.
1-Gerçek Özne
Gerçek öznenin olduğu cümlelerde işi yapan açık bir şekilde bellidir. Yargıyı gerçekleştiren varlık gizli değildir ve açık bir şekilde cümlede yer almaktadır.
- Bu dersi bize Merve anlatacak.
Bu cümlenin öznesi Merve'dir.
Kim anlatacak? Cevap: Merve
* İşi yapan kişi Merve'dir. Özne, cümlede açıkça yer aldığından dolayı gerçek özne olarak kabul edilir.
- Ali, okulu başarılı bir şekilde bitirdi.
Bu cümlenin öznesi Ali'dir.
Kim bitirdi? Cevap: Ali
* Yükleme yöneltilen sorunun yanıtı bellidir ve cümlede açıkça yer alır. Bundan dolayı gerçek öznedir.
2- Sözde Özne
Öznenin diğer bir çeşidi ise sözde öznedir. Bu tip cümlelerde eylemi yapan belli değildir. Ancak, işten etkilenen özne olarak kabuk edilir.
- Bu film herkes tarafından iyi anlaşıldı.
Bu cümlenin öznesi 'bu film' dir.
* Yükleme ne anlaşıldı? diye sorulunca cevap olarak 'bu film' verildiği için eylemi yapan belli değildir. O yüzden bu cümledeki öznenin çeşidi sözde öznedir.
3- Gizli Özne
Gizli özne olan varlık cümle içerisinde yer almaz. Yükleme yöneltilen sorunun cevabı verildiği zaman bulunan özne cümlede açıkça yer almaz.
- Yarın, seni öğle vaktinde arayacak.
* Cümlenin öznesi 'o' olmasına rağmen cümlede yer almaz.
Kim arayacak? Cevap: 'O' arayacak. Görüldüğü üzere cümlede özne olsada gizli bir şekilde yer alır.
Bütün öğrencilerin Türkçe dersinde mutlaka gördüğü cümlenin ögeleri konusunun en temel terimleri özne, nesne ve yüklemdir. Özne cümle içinde birçok farklı şekilde olabilir. Yükleme sorulan bir takım sorular öznenin ne ve hangi tür olduğunu bulmanıza yardımcı olur. Peki, cümlede gerçek ve sözde özneyi bulmak için hangi sorular sorulur? İşte detaylı bilgiler
Cümlenin ögelerinden özne, cümlede yapılan eylemi yani yüklemin bildirdiği işi yapan ve yargıya konu olan unsurdur. Kısaca tarif etmek gerekirse özne, cümledeki bahsi geçen eylemi gerçekleştiren ögedir.
Özne öğesi canlı veya cansız bir nesneyi temsil edebilir aynı zamanda çoğul ve iyelik ekleri de alabilir, bu durumda öznenin cümledeki görevi değişmez fakat özneler hal eki alamazlar, eğer hal eki alırlarsa özne olmaktan çıkıp zarf tümleci yahut nesne olarak cümlede yer alırlar.
Cümlede özneyi bulmak için yükleme 'kim' ve 'ne' sorularını sormak yeterlidir lakin öznelerin çeşitlerine göre yükleme sorulan soru kalıpları değişmektedir.
Cümlede yapılan eylemin kimin yaptığı açık bir şekilde belli ise oradaki özne 'gerçek öznedir'. Yükleme sorulan 'kim' sorusuna karşılık cümledeki cevap olan öge gerçek öznedir.
Örnek: Büyük ihtimalle Ahmet seneye bu okuldan ayrılacak.
Sözde özne ise, cümlede eylemi gerçekleştiren belli değildir, yapılan işten etkilenen unsur 'sözde özne' olarak kabul edilir. Yine yükleme 'kim' ve 'ne' soruları sorularak bulunur.
Örnek: Matematiksel ödevleri her zamanki gibi yapılmamış?
İlaveten öznenin bir diğer çeşidi de 'gizli özne' ismi verilen özne türüdür. Bu özne türünde cümlede yüklemi yapan varlık açıkça bulunmaz, örneğin;
Seni haftaya pikniğe götürecekmiş.
Cümlede O zamiri yoktur, ama yükleme sorulan kim sorusu cevabı O' dur. Bu durumda bu cümlede gizli özne vardır.
Türkçede bazen ifade zenginliğini artırmak ya da pratik amaçlarla özne belirtilmez. Öznenin varlığı yüklemin kişisinden anlaşılır. Yazılı veya sözlü olarak cümlede bulunmayan ancak varlığı yükleme sorulan "ne" ve "kim" sorularıyla tespit edilen özneye gizli özne denir. Gizli özne, dilbilgisel amaçlarla yazılı olarak belirtilmek istendiğinde genellikle parantez içinde yazılır.
Öznenin kimliği, yüklemdeki şahıs çekim eklerinde gizlidir:
Bazı zaman ve kip yapılarında yüklemin -belirli şahıslar için- şahıs eki almadığı unutulmamalıdır:
Gizli özne kullanımına Türkçede sıklıkla rastlanır ve bu durum -başka bir gerekçe olmadıkça- anlatım bozukluğu değildir.
çamaşır makinesi ses çıkarması topuz modelleri kapalı huawei hoparlör cızırtı hususi otomobil fiat doblo kurbağalıdere parkı ecele sitem melih gokcek jelibon 9 sınıf 2 dönem 2 yazılı almanca 150 rakı fiyatı 2020 parkour 2d en iyi uçlu kalem markası hangisi doğduğun gün ayın görüntüsü hey ram vasundhara das istanbul anadolu 20 icra dairesi iletişim silifke anamur otobüs grinin 50 tonu türkçe altyazılı bir peri masalı 6. bölüm izle sarayönü imsakiye hamile birinin ruyada bebek emzirdigini gormek eşkiya dünyaya hükümdar olmaz 29 bölüm atv emirgan sahili bordo bereli vs sat akbulut inşaat pendik satılık daire atlas park avm mağazalar bursa erenler hava durumu galleria avm kuaför bandırma edirne arası kaç km prof dr ali akyüz kimdir venom zehirli öfke türkçe dublaj izle 2018 indir a101 cafex kahve beyazlatıcı rize 3 asliye hukuk mahkemesi münazara hakkında bilgi 120 milyon doz diyanet mahrem açıklaması honda cr v modifiye aksesuarları ören örtur evleri iyi akşamlar elle abiye ayakkabı ekmek paparası nasıl yapılır tekirdağ çerkezköy 3 zırhlı tugay dört elle sarılmak anlamı sarayhan çiftehan otel bolu ocakbaşı iletişim kumaş ne ile yapışır başak kar maydonoz destesiyem mp3 indir eklips 3 in 1 fırça seti prof cüneyt özek istanbul kütahya yol güzergahı aski memnu soundtrack selçuk psikoloji taban puanları senfonilerle ilahiler adana mut otobüs gülben ergen hürrem rüyada sakız görmek diyanet pupui petek dinçöz mat ruj tenvin harfleri istanbul kocaeli haritası kolay starbucks kurabiyesi 10 sınıf polinom test pdf arçelik tezgah üstü su arıtma cihazı fiyatları şafi mezhebi cuma namazı nasıl kılınır ruhsal bozukluk için dua pvc iç kapı fiyatları işcep kartsız para çekme vga scart çevirici duyarsızlık sözleri samsung whatsapp konuşarak yazma palio şanzıman arızası