ishal maden suyu / Klinik Nevrologiya 2-Ci Hissə | PDF

Ishal Maden Suyu

ishal maden suyu

Значение слова "cam suyu" в словаре турецкий языка

НОВОСТИ, В КОТОРЫХ ВСТРЕЧАЕТСЯ ТЕРМИН «CAM SUYU»

Здесь показано, как национальная и международная пресса использует термин cam suyuв контексте приведенных ниже новостных статей.

Eroini cam suyu haznesinde saklamış

Kısa süren takip sonucu durdurulan araçlarda dedektör köpeği "Akat" da kullanılarak yapılan aramada, otomobillerden birinin cam suyu haznesinde, 1 kilo 100 ... «Sabah, Июн 15»

OTO CAM SUYU ALIRKEN DİKKAT

Kimya Mühendisleri Odası Kayseri Temsilcisi Hüseyin Kaya, oto cam suları hakkında vatandaşlara bilgiler vererek, "Üzerinde etiketi olmayan ve ucuz olan oto ... «Milliyet, Янв 15»

Araçlara kış bakım uyarısı

Camda donmalar olmaması için cam suyuna antifriz ilave edilmeli. Cam suyu antifrizi suyun donmasını engeller ve daha iyi performans alınmasını sağlar. «Milliyet, Окт 14»


ССЫЛКИ

« EDUCALINGO. Cam suyu [онлайн]. Доступно на <https://educalingo.com/ru/dic-tr/cam-suyu>. Июн 2023 ».

nenetusGüzel bir genç kadın sokak Çeşmesi temiz su içme
epicimagesKüçük kız ahşap bir musluktan su içiyor
LighthunterBahar içme
Valentyn_VolkovCoconut nut with coconut milk splash from within and leaves isolated on a white background. Clipping path.
zoomteamGenç kadın bir şehir Çeşme el yıkama. Genç kadın İtalya musluktan temiz su içme
LighthunterŞehir içme suyu
belchonockAfro-Amerikan çocuk içme suyu boru açık havada. Su kıtlığı kavramı
gioiak2Vegan süt fındık
angelsimonIki siyah yılan.
LighthunterTaze içme suyu
AB7272Vitamin çayı ya da kurumuş gül üzümünden yapılan tentür. Antioksidan, lezzetli ve sağlıklı bir C vitamini kaynağı alternatif tıpta kullanılır. Seçici odaklanma, yatay yönelim.
ratmanerKaynak olarak meyve ve sebzelerden taze sağlıklı meyve püresi doğal vitaminler ve mineraller, zayıflatma kavramı
bit245Besinler kalsiyum zengin
DipakShelareAmravati, Maharashtra, Hindistan - 17 Haziran 2017: Bir kuyudan içme suyu toplamak için köyden gelen kimliği belirsiz kız.
LuchiolyKartpostallar eski bir rustik kuyudan. Beyaz arka plan üzerinde izole.
glebchikSakallı adam şarap için boynuzu sağ eliyle tutuyor ve ondan içiyor. Profil aktarımı
MitaStockImagesKüçük kız yaz günü Orman Dağı Deresi 'nin berrak sularından ferahlıyor..
GudellaSu.
WirestockBIG SUR, CALIFORNIA, BİRLİK DEVLETLER - 29 Haziran 2020: Grimes Spring, su tahsilatı için popüler bir kaynak, 1..
arturszDar bir kapsayıcıya bir kaynaktan su aktarma brunet bir kadın bakış. Amacıyla Tarım için doğal yeraltı suyu alma Bayan. Yaz etkinliği. Kırsal yaşam senaryosu.
anastasia.goryainovaBoy drinks water from the source in the summer park
DizfotoKız bir kaynaktan su içiyor..
YGphotoSomun sütü
anastasia.goryainovaBoy drinks water from the source in the summer park
anastasia.goryainovaBoy drinks water from the source in the summer park
WirestockBIG SUR, CALIFORNIA, BİRLİK Devletler - 29 Haziran 2020: Bir erkek, Büyük Sur 'daki bir kaynaktan akan tatlı su kaynağı olan Grimes Spring' den su topluyor.
WirestockBIG SUR, CALIFORNIA, BİRLİK DEVLETLER - 29 Haziran 2020: Grimes Spring, su tahsilatı için popüler bir kaynak, 1..
CavanOshino, Japonya- 09Dec2019: Hakkai veya Sekiz Deniz, Oshino Hakkai 'deki sekiz su birikintisi anlamına gelir. Ziyaretçiler soğuk suyu doğrudan kaynağından içebilirler..
CavanOshino, Japonya- 09Dec2019: Hakkai veya Sekiz Deniz, Oshino Hakkai 'deki sekiz su birikintisi anlamına gelir. Ziyaretçiler soğuk suyu doğrudan kaynağından içebilirler..
CavanOshino, Japonya- 09Dec2019: Hakkai veya Sekiz Deniz, Oshino Hakkai 'deki sekiz su birikintisi anlamına gelir. Ziyaretçiler soğuk suyu doğrudan kaynağından içebilirler..
CavanOshino, Japonya- 09Dec2019: Hakkai veya Sekiz Deniz, Oshino Hakkai 'deki sekiz su birikintisi anlamına gelir. Ziyaretçiler soğuk suyu doğrudan kaynağından içebilirler..
CavanOshino, Japonya- 09Dec2019: Hakkai veya Sekiz Deniz, Oshino Hakkai 'deki sekiz su birikintisi anlamına gelir. Ziyaretçiler soğuk suyu doğrudan kaynağından içebilirler..
CavanOshino, Japonya- 09Dec2019: Hakkai veya Sekiz Deniz, Oshino Hakkai 'deki sekiz su birikintisi anlamına gelir. Ziyaretçiler soğuk suyu doğrudan kaynağından içebilirler..
okazantsevaBir erkek eli, bir sürahide bulunan suyu buzlu şeffaf bir bardağa doldurur..
KukotaBorjomi şehrinin arka planında bir dağ pınarından bir bardak saf su tutan birinci şahıs manzarası.
watmanŞişeden camdan doğa arka planına arıtılmış taze içecek suyu dökme
agneskantarukKirli bir masada duran buz küpleri.
KukotaBorjomi şehrinin arka planında bir dağ pınarından bir bardak saf su tutan birinci şahıs manzarası.
KukotaBorjomi şehrinin arka planında bir dağ pınarından bir bardak saf su tutan birinci şahıs manzarası.
watmanŞişeden camdan doğa arka planına arıtılmış taze içecek suyu dökme
KukotaBorjomi şehrinin arka planında bir dağ pınarından bir bardak saf su tutan birinci şahıs manzarası.
vvoennyyMOSCOW, RUSSIA - 10 Mayıs 2020: Gemideki plastik şişe Perrier 'den dökülen suyun üst görüntüsü. Perrier, Vergeze 'deki kaynaktan elde edilen Fransız doğal soda şişesidir.
agneskantarukKirli bir masada duran buz küpleri.
PantherMediaSellerHayatın su kaynağı, doğadaki ahşap bir kanalda dağdan vadiye kadar taze ve temiz akar.
MitaStockImagesTaze temiz su, su kaynağı, ormandaki ahşap bir kanaldan. Taze, doğal pınarlar. Doğada içme suyu. Yaz günü.
ImageSourceMavi kupa çay içme kız
PantherMediaSellerHayatın su kaynağı, doğadaki ahşap bir kanalda dağdan vadiye kadar taze ve temiz akar.
OlegDoroshenkoBambu tüp su Ubud, ada Bali, Endonezya nehrine akar. Closeup
OlegDoroshenkoSıcak bir sonbahar gününde Karpat dağlarında su kaynağı var. Kapatın. Batı Ukrayna. Dağ ormanlarında temiz içme suyu olan ahşap kuyu. Doğal kaynaktan saf, taze, soğuk su.
PantherMediaSellerHayatın su kaynağı, doğadaki ahşap bir kanalda dağdan vadiye kadar taze ve temiz akar.
MitaStockImagesTaze temiz su, su kaynağı, ormandaki ahşap bir kanaldan. Taze, doğal pınarlar. Doğada içme suyu. Yaz günü.
PantherMediaSellerHayatın su kaynağı, doğadaki ahşap bir kanalda dağdan vadiye kadar taze ve temiz akar.
MitaStockImagesTaze temiz su, su kaynağı, ormandaki ahşap bir kanaldan. Taze, doğal pınarlar. Doğada içme suyu. Yaz günü.
PantherMediaSeller

Klinik Nevrologiya 2-Ci Hissə

0 оценок0% нашли этот документ полезным (0 голосов)
113 просмотров528 страниц

Оригинальное название

Tibbforum.com - Klinik Nevrologiya 2-Ci Hissə

Авторское право

Доступные форматы

PDF, TXT или читайте онлайн в Scribd

Поделиться этим документом

Поделиться или встроить документ

Этот документ был вам полезен?

0 оценок0% нашли этот документ полезным (0 голосов)
113 просмотров528 страниц

Оригинальное название:

Tibbforum.com - Klinik Nevrologiya 2-Ci Hissə

НЕВРОЛОЭИЙА
ШИРЯЛИЙЕВА Р.К.

ЫЫ ЩИССЯ

Бакы 2009
Дярслик Азярбайжан Республикасы Сящиййя Назирлийи Бакы шяняри «21» октйабр
2009-жу ил 25 сайлы коллеэийасынын гярары ясасында тясдиг олуб

Ряйчиляр:
АТУ – нин Ы Невролоэийа вя Тибби Эенетика
кафедрасынын мцдири,
Азярбайжан Республикасы ямякдар
елм хадими,тибб елмляри доктору,профессор Мащалов Шяриф Ислам оьлу

Азярбайжан Елми - Тядгигат Тибби Бярпа


Институтунун директору,
Азярбайжан Республикасы ямякдар
елм хадими, тибб елмляри доктору, профессор Мусайев Ялишир Вейс оьлу

Елми редактор:
Копенщаэен Университети Невролоэийа
кафедрасы вя Данимарка Баш аьры Мяркязи
Мигрен Тядгигат групунун рящбяри тибб
елмляри доктору,профессор Ашина Мясуд

Ширялийева Ряна Казым гызы. КЛИНИК НЕВРОЛОЭИЙА


Бакы, «Абшерон Няшр» 2009, 528 сящ.

Китаб синир системи хястяликляриня щяср олунуб.Бурада синир системинин


дамар хястяликляри, мяркязи синир системинин илтищаби вя паразитар хястяликляри,
демиелинляшдирижи хястяликляр, епилепсийа, йан амиотрофик склероз, сирингомиелийа
вя периферик синир системи хястяликляри эениш мцзакиря олунур.
Китаб Тибб Университети тялябяляри, щяким интерналар вя практик неврологлар
цчцн нязярдя тутулуб.

ISBEN

©Ширялийева Ряна Казым гызы 2009


Юн Сюз
Инсан организминдя раст эялинян хястяликлярин бюйцк бир групу
синир системи хястяликляринин пайына дцшцр.Артыг мялумдур ки, синир системи
хястяликляри цряк-дамар вя онколоъи хястяликлярдян сонра цчцнжц йердя
дурур. Мящз бу проблемин щялли миссийасы неврологларын цзяриня дцшцр.
"Синир хясяликляри" китабынын дярж олунмасындан артыг алты ил ютцб.
Китаб Азярбайжан неврологлары тяряфиндян мямнуниййятля гаршыланмышдыр.
Бу да мцяллифя китабын йени дяржинин ишыг цзц эюрмяси щаггында тяклифлярин
йаранмасына тякан вермишдир.
Буну да гейд етмяк лазымдыр ки, сон илляр ярзиндя бир чох йени
йаранмыш нейровизуализасион мцайиня цсуллары бир груп синир системи
хястяликляринин патоэенези вя диагностикасы щаггында фикирляри ясаслы шякилдя
дяйишмишдир. Бцтцн бу амилляр Невролоэийа китабынын йенидян ишляниб, дярж
олунмасына сябяб олмушдур. Синир системи хястяликляриня щяср олунан
нювбяти китаб чапа щазырланмагдадыр.
Щал-щазырда Я.Ялийев адына Азярбайжан Дювлят Щякимляри
Тякмилляшмя Институтунун Синир хястяликляри кафедрасында елми тядгигатлар,
хястяликлярин дцзэцн диагностикасы вя мцалыжяси мягсядиля мцщцм ишляр
эюрцлцр."Гуи бене диагноссит,бене курат"-йяни, дцзэцн диагноз, дцзэцн
мцалижя демякдир.
2007-жи илдя Я.Ялийев адына Азярбайжан Дювлят Щякимляри
Тякмилляшмя Институтунун Синир хястяликляри кафедрасынын мцдири тибб
елмляри доктору, профессор Р.К.Ширялийеванын рящбярлийи алтында синир
системинин морфолоэийасыны эениш ящатя едян вясаит - "Невролоэийа" дярж
олунуб. Китабын биринжи щиссяси синир системинин анатомийасы, щистолоэийасы,
физиолоэийасы, о жцмлядян бязи клиники синдромлардан ящатяли шякилдя бящс
едир. Бундан башга китабда дцнйада вя Азярбаужанда невролоэийанын
тарихи, инкишаф мярщяляляри дя гейд олунуб. Вясаитдя бир сыра синир системи
патолоэийалары да(Сиркад ритмляр вя онларын патолоэийасы, Синкопал
вязиййятляр, Щидросефалийа вя диэяр сябябли кялля дахили тязйигин
патолоэийалары, Щушун позулмалары вя коматоз вязиййят, Мяркязи синир
системинин анаданэялмя аномалийалары, Менингеал синдром,
Йенидоьулмушларын невролоъи мцайиняси, Тибби эенетика) эениш мцзакиря
олунур.
Бу дяфя мцяллиф охужуйа китабын икинжи щиссясини тягдим едир.
Бурада синир системи хястяликляринин мцасир аспектлярдян мцзакирясиня
эениш йер айрылыр. Вясаитдя бир чох рянэли иллцстрасийалар, мцасир тяснифатлар
йетяринжя истифадя олунур. Бундан башга бязи мцайиня цсулларындан да
3
(ЕЕГ, КТ, МРТ, ССМ мцайиняси вя б.) бящс олунур. Бир сыра
патолоэийалар номенклатурайа уйьун тясвир олунмушдур. Мясялян: Бязи
ядябиййатларда артериал тязйигин галхмасы – "Щипертонийа хястялийи" ады
алтында гейд олунур. Лакин,"Щипертонийа" термини – язяля тонусунун
йцксялмяси мянасыны верир. Бу бахымдан гейд олунан патолоэийа "Артериал
Щипертензийа" ады алтында гялямя верилир. Диэяр бир факт" фягяря" вя
"онурьа" терминляри иля баьлыдыр. Билдийимиз кими фягяря яряб сюзц олуб –
вертебра мянасыны верир, лакин, юз ана дилимиздя онурьа термин идя
мювжуддур. Аналоъи олараг бу термин дя вертебра мянасыны верир. Бязи
ядябиййатларда фягяря бир вертебра, фягяряляр бир нечя вертеврае, онурьа ися
жолумна вертебралис мянасыны верир. Беляликля терминолоъи ардыжыллыг
позулур, бу да юз нювбясиндя тящсил просесиндя гавраманы сцни олараг
чятинляшдирир. Бу терминляр номенклатуролоъи бахымдан дцзэцн олараг
мцяллиф тяряфиндян коррексийа олунуб, онурьа вертебра, онурьа сцтуну ися
жолумна вертебралис кими гялямя верилмишдир.
Китаб юз щяжминя эюря щям али тибб факултяляринин йухары курс
тялябяляри, щям щяким – интерналар, щям дя практик неврологларын
тялябляриня жаваб верир. Вясаит щяр бир неврологун столцстц китаб
функсийасыны йетяринжя йериня йетирир.
Язиз Охужу, Сизя тягдим олунан вясаитля баьлы щяр бир нюгсан вя
тяклифляринизи бюйцк мямнуниййятля гябул едирик.
Е-Маил: невроаз@рамблер.ру

4
«Клиники Невролоэийа»нын ярсяйя эялмясиндя
Я.Ялийев адына Азярбайжан Дювлят Щякимляри
Тякмилляшмя Институтунун бир груп ямякдашларынын хцсуси
ямяйи олмушдур.
Бу ишдя юз сяйлярини ясирэямяйян тялябяляримя,
ясасян Аьамалыйев Е.Ф., Ялякбярзадя В.М.,
Мяммядбяйли А.К., Гулийева А.И., Ширялийев К.О. вя щяр
бир кяся юз дярин миннятдарлыьымы билдирирям.
Вахтындан яввял дцнйасыны дяйишян, лакин
«Невролоэийа» китабынын йаранмасында АТУ-нун Ы
Неврорлоэийа вя Тибби Эенетика кафедрасынын досенти
т.е.н. Султанова Фяридя Ариф гызынын да явязсиз ролуну гейд
етмяк истяйирям.

Мцяллиф

5
Вармы еля ювлад боржун юдяйя,
Ана щагларыны гайтардым дейя,
Чалышыб эцндцзцн гатса эежяйя,
Щеч сянин щаггыны юдярми анам,
Бу щагг цстцмцздян эедярми анам

Анама
итщаф едирям

6
Аббревеатуралар
АДЩ антидиуретик щормон
АЩ артериал щипертензийа
АКТЩ адренокортикотроп щормон
АЛАТ аланин аминотрансфераза
АПФ али психи функсийалар
АСАТ аспартат аминотрансфераза
АСВ аь жийярлярин сцни вентилйасийасы
АТ артериал тязйиг
АТФ аденозинтрифосфат
АВМ артерио веноз малформасийа
БФЕКТ бирфронтлу емиссион компйутер томографийасы
БГЧИТ бейин ган чатышмазлыьынын илкин тязащцрляри
БГДКП бейин ган дювранын кечижи позулмалары
БСГ бейнин сярт гишасы
ДАТ диастолик артериал тязйиг
ДДЛ даммар дахили лахталанма синдрому
ДЕ диссиркулйатор енсефалопатийа
ДНТ дезоксирибонуклеин туршусу
ДС даьыныг склероз
ДЦЧ дурьунлуг цряк чатышмазлыьы
ЕБВ Епштейн Барр вирусу
ЕЧС еритроситлярин чюкмя суряти
ЕЖЩО Ентеро Жйтопатоэен Щуман Орпщан
ЕЕГ електроенсефалографийа
ЕЯП епилепсийа ялещиня препаратлар
ЕхоКГ ехокардиографийа
ЕКГ електрокардиографийа
ЕМГ електромиографийа
ЕНМГ електронейромиографийа
ФЦБ фосфор цзви бирляшмяляр
ЭБС Эиййен Барре синдрому
ЩБО щипербарик оксиэенасийа
ЩЕ щерпес енсефалити
ЩЕБ щемато енсефалик барйер
ЩТВ щиссяви тромбопластин вахты
ЩВ щерпес вирус
ХБТ Хястяликлярин Бейнялхалг Тяснифаты

7
ХДП хроники демиелинляшдирижи полирадикулоневропатийа
ИФР иммунофлцорессенсийа реаксийасы
ИЩЩН ирси щяряки щисси невропатийа
ИИ ишемик инсулт
ИИВ инсан иммундефисити вирусу
ИЛ интерлейкин
ИНР бейнялхалг нормализасион ващид
ИСВН ирси сенсор вегетатив невропатийа
КБТ кялля бейин травмасы
КДЕМ кяскин даьыныг енсефаломиелит
КДТ кялля дахили тязйиг
КФК креатинфосфокиназа
КМИ кяскин миокардын инфаркты
КРХ кяскин респиратор хястяликляр
КРВИ кяскин респиратор вирус инфексийасы
КТ компйутер томографийасы
КТА компйутер томографийа ангиографийасы
ГААДЩСС гейри адекват антидиуретик щормон
секресийасы синдрому
ГАЙТ гаммааминойаь туршусу
ГИЧС газанылмыш иммун чатышмазлыьы синдрому
ГСИЯП гейри стероид илтищаб ялейщи препаратлар
МЕЛАС Митохондриал Енсефалопатийа Лактат
Асидоз Инсулт (Строке)
МРТ магнит резонанс томографийа
МРА магнит резонанс ангиографийа
МСС мяркязи синир системи
НМДА Н-метил Д-аспартат
ПаЖО2 карбонун парсиал тязйиги
ПаО2 оксиэенин парсиал тязйиги
ПДД пароксизмал деполйаризасион дяйишилмя
ПСС периферик синир системи
ПЗР полимераз зянжир реаксийасы
РНТ рибонуклеин туршусу
САГ субарахноидал гансызма
САТ систолик артериал тязйиг
СЧВ сучичяйи вирусу
СГЩ сиркулйасийа олунан ганын щяжми
СЩВ садя щерпес вирусу
СМВ ситомегаловирус
8
ССМ спиносеребрал майе
СРЗ С реактив зцлал
СТИР сольун трепонемлярин иммобилизасийасы реаксийасы
ШНФ шишин нейтраллашма фактору
ТГБ туршу гяляви балансы
ТИЩ транзитор ишемик щямля
ТКДГ транскраниал допплерографийа
УБШ ултра бянювшяйи шцалар
УСДГ ултрасяс допплерографийа
ЦСТ Цмумдцнйа Сящиййя Тяшкилаты
ВЗВ Варижелла Зостер вирусу
ЙСПЕ йарымкяскин склерозлашдырыжы паненсефалит

9
Мцндярижат
Юн сюз .......................................................................................................... 3
Аббревеатуралар .......................................................................................... 7

I ФЯСИЛ ..............................................................................................15
Бейин ган дювраны позулмалары ............................................................... 15
Бейин ган дювраны кяскин позулмалары.................................................... 19
Ишемик инсулт .............................................................................................. 29
Транзитор ишемик щямля............................................................................. 59
Бейин гансызмасы....................................................................................... 66
Субарахноидал гансызма .......................................................................... 77
Спонтан субдурал вя епидурал щематомалар .......................................... 90
Кяскин щипертензив енсефалопатийа ........................................................... 92
Кяллядахили веноз иринсиз тромбоз ............................................................ 94
Эянж йашларда кяскин бейин
ган дювраны позулмалары .......................................................................... 96
Диссиркулйатор енсефалопатийа .................................................................. 97
Дамар деменсийасы................................................................................. 109

II ФЯСИЛ .................................................................................................. 119


Mяркязи синир системинин инфексион
вя паразитар хястялкляри............................................................................ 119
Менингитляр .............................................................................................. 122
Кяскин иринли менинэитляр ......................................................................... 127
Менингокок менинэити ........................................................................... 129
Щемофил чюпц сябябли менинэит .............................................................. 134
Пневмокок менинэити............................................................................. 135
Листериоз менинэит ................................................................................... 136
Ресидивляшян бактериал менинэит ............................................................. 137
Кяскин иринли менинэитлярин фясадлары ...................................................... 137
Кяскин иринли менинэитлярин мцалижяси ..................................................... 142
Сероз менинэитляр .................................................................................... 148
Вярям менинэити ...................................................................................... 149
Сифилитик менинэит вя менингоенсефалит ................................................... 154
Амюб менинэити вя менингоенсефалит.................................................... 157
Лептоспироз менинэити вя менингоенсефалит .......................................... 158
Вирус менинэитляри.................................................................................... 162
Кяскин лимфоситар хориоменинэит ............................................................ 162

10
Ентеровирус менинэитляри......................................................................... 164
Паротит менинэити ..................................................................................... 166
Инфексион мононуклеоз заманы менинэит............................................. 167
Пишик жырмагламасы заманы менинэит.................................................... 168
Хошхассяли ресидивляшян Молларе менинэити ............................................ 168
Арахноидитляр ........................................................................................... 169
Енсефалитляр............................................................................................... 172
Сент Луис енсефалити ................................................................................. 174
Щерпес симплекс енсефалити ...................................................................... 175
Грип вя башга кяскин респиратор инфексийалар
заманы енсефалит....................................................................................... 181
Ентеровирус енсефалитляри.......................................................................... 183
Летарэик енсефалит..................................................................................... 184
Параинфексион енсефаломиелитляр.............................................................. 187
Гызылжа енсефалити вя менингоенсефаломиелит .......................................... 189
Сучичяйи енсефалити .................................................................................... 193
Мяхмяряк енсефалити................................................................................ 196
Пейвянддян сонракы енсефаломиелит ....................................................... 199
Mielit ................................................................................................ 200
Poliomielit ........................................................................................ 205
Poliomielitя bяnzяr xяstяliklяr........................................................... 210
Лайм хястялийи................................................................................... 212
Тетанус .................................................................................................... 218
Гудузлуг ................................................................................................. 223
Нейрохламидиоз....................................................................................... 225
Нейросифилис............................................................................................... 227
Вярям спондилити (Пот хястялийи)............................................................. 235
Баш бейин туберкуломасы ........................................................................ 237
Кялля дахили вя онурьа сцтуну
дахили абсесляр .......................................................................................... 239
Бейин абсеси ............................................................................................. 239
Субдурал емпиема .................................................................................. 245
Кялля бошлуьунда епидурал емпиема ..................................................... 247
Спинал сявиййядя епидурал емпиема ....................................................... 248
Sинир системинин паразитар хястяликляри .................................................... 251
Токсоплазмоз ......................................................................................... 251
Neyrosistiserkoz ............................................................................... 254
Exinokokkoz .................................................................................... 257
Кямярляйижи дямров ................................................................................ 259
Инсан иммундефисити вирусу (ИИВ) инфексийасы вя
11
нейро-ГИЧС ............................................................................................. 264
ИИВ-инфексийалары заманы синир
систминин биринжил зядялянмяси................................................................. 267
ИИВ- инфексийалары заманы синир систминин
оппортунист хястяликляри ........................................................................... 275
Прион хястликляри ...................................................................................... 281
Крейсфелтд-Йакоб хястялийи ..................................................................... 282
Щерстманн—Штреусслер—Шайнкер синдрому........................................ 285
Фатал аиляви инсомнийа............................................................................. 285
Куру ......................................................................................................... 285

III ФЯСИЛ................................................................................................. 287


Синир системинин демиелинляшдирижи хястяликляри ........................................ 287
Даьыныг склероз ....................................................................................... 289
Кяскин даьыныг енсефаломиелит ................................................................ 318
Шилдер лейкоенсефалити ............................................................................... 325
Балонун консентрик склерозу ................................................................. 328
Оптикомиелит ............................................................................................ 329
Кяскин вя йа йарымкяскин кюрпц миелинолизи......................................... 333
Кяскин щемораэик лейкоенсефалит........................................................... 334
Ван-Богартн йарымкяскин
склерозлашдырыжы лейкоенсефалити ............................................................... 335

IV ФЯСИЛ................................................................................................. 338
Епилепсийа................................................................................................. 338

V ФЯСИЛ .................................................................................................. 393


Йан амиотрофик склероз........................................................................... 393

ВI ФЯСИЛ................................................................................................. 402
Сирингомиелийа ......................................................................................... 402

VII ФЯСИЛ ............................................................................................... 422


Периферик синир сисеминин хястяликляри ....................................................... 422
Онурьа сцтуну остеохондрозунун
синир тязащцрляри ....................................................................................... 433
Тунел синдрому вя диэяр компрессион
невропатийалар ......................................................................................... 451
Мцхтялиф мяншяли невропатийалар, чохсайлы невропатийалар
вя полиневропатийалар .............................................................................. 483
12
Цз синиринин зядялянмяси ......................................................................... 486
Инфексион-аллерэик, токсик вя дисметаболик невропатийалар,
полиневропатийалар вя полирадикулоневропатийалар ............................... 496
Кяскин демиелинляшдирижи полирадикулоневропатийа................................ 496
Хроники демиелинляшдирижи полирадикулоневропатийалар ......................... 500
Дифтерийа полиневропатийалары ................................................................. 504
Диабетик полиневропатийа ....................................................................... 505
Дцйцнлц периартериит заманы полиневропатийа....................................... 508
Ревматоид васкулитля ялагядар олан невропатийалар ............................ 509
Ревматоидли артрит заманы невропатийалар ............................................ 509
Системли гырмызы гурдешяняйи заманы невропатийалар
вя полиневропатийалар .............................................................................. 510
Гаражийяр полиневропатийасы ................................................................... 511
Уремик полиневропатийа ......................................................................... 511
Алкощол полиневропатийасы...................................................................... 512
Гурьушун полиневропатийасы................................................................... 512
Живя невропатийасы................................................................................... 513
Фосфор-цзви бирляшмялярля зящярлянмяляр заманы
полиневропатийа ....................................................................................... 513
Дярман полиневропатийалары................................................................... 514
Щиповитаминоз нятижясиндя мейдана чыхан
полиневропатийалар................................................................................... 514
Айагларын йанма синдрому ................................................................... 515
Наращат айаглар синдрому..................................................................... 516
Хроники чохсайлы жцзам неврити .............................................................. 516
Паранеопластик полирадикулоневропатийа .............................................. 517
Щемобластозлар заманы полиневропатийа вя
полирадикулоневропатийалар .................................................................... 518
Миеломатоз заманы невропатийа вя
полиневропатийалар................................................................................... 518
Позисион сыхылма заманы чохсайлы
мононевропатийалар ............................................................................... 519
Щамилялик заманы полиневропатийа ........................................................ 519
Ирси неврал амиотрофийалар вя йа
ирси полиневропатийалар ............................................................................ 520
Шарко-Мари неврал амиотрофийасы ........................................................... 520
Щипертрофик интерстисиал невропатийа....................................................... 522
Рефсум хястялийи ...................................................................................... 522
Щикс хястялийи ........................................................................................... 523
Русси-Леви хястялийи (атаксийа-арефлексийа синдрому)........................... 523
13
Ирси сенсор-веэетатив невропатийа........................................................... 524
Акантоситоз ............................................................................................. 525
Амилоид невропатийалар .......................................................................... 525
Порфирийа заманы невропатийа вя полиневропатийалар ........................... 526
Хорейа-акантоситоз синдрому ............................................................... 527
Эигант аксонал полиневропатийа ............................................................ 527
Чедиак-Щигаси хястялийи ........................................................................... 527

14
I ФЯСИЛ
БЕЙИН-ГАН ДЮВРАНЫ
ПОЗУЛМАЛАРЫ
Бейин дамар зядялянмяляри олан хястяляря дифференсиал,
патоэенетик ясасландырылмыш мцалиcянин тяйин едилмяси вя профилактик
тядбирлярин мцяййянляшдирилмяси цчцн мцтляг нязяря алынмалыдыр: ясас
хястялик (вя йа йанашы эедян бир нечя хястяликляр), бейин – ган дювраны
позулмаларынын ещтимал олунан характери, зядялянмя оcаьынын
локализасийасы, дамар дяйишикликляринин характери вя локализасийасы,
клиники синдромун хцсусиййятляри вя хястянин ямяк габилиййятинин
вязиййяти. Бу тялябляря мцвафиг олараг, Й.В.Шмидт тяснифатында
ашаьыдакы 6 бюлмя верилмишдир.
Ы. Бейин-ган дювраны позулмаларына сябяб олан хястяликляр вя патолоъи
щаллар
1. Атеросклероз
2. Артериал щипертензийа.
3. Артериал щипертензийа иля мцштяряк атеросклероз.
4. Симптоматик дамар щипертenziйасы иля олан хястяликляр.
5.Вазомотор дистонийалар (нейросиркулйатор дистонийа,
веэетатив –
дамар дистонийасы).
6. Артериал щипотензийа.
7. Цряк патолоэийасы вя онун фяалиййятинин позулмалары
8. Инфексион вя аллерэик васкулитляр: а) сифилитик; б) ревматик; c)
башга
инфексион аллерэик вя коллаэеноз васкулитляр.
9. Бейин дамарларынын токсики зядялянмяляри: а) екзоэен; б)
ендоэен
10. Бейин дамарларынын вя гишаларынын травматик зядялянмяляри
11. Артерийа вя веналарын сыхылмасы (онурьадакы дяйишикликляр вя
шишляр заманы вя диэяр щалларда)
12. Цряк – дамар системи аномалийалары
13. Ган хястяликляри вя онун физики – кимйяви хцсусиййятляринин
дяйишмяси
14. Ендокрин хястяликляр
ЫЫ. Бейин-ган дювраны позулмаларынын характери

15
А. Бейин –ган tящciзаты чатышмамазлыьынын илкин тязащцрляри (БГЧИТ).
БГЧИТ диагнозу йалныз бейин-ган тящcизаты чатышмамазлыьынын илкин
клиник тязащцрляриня, узун мцддят эизли гала билян хястялийин
башланьыcына ишаря верир.БГЧИТ тяхмини диагнозу ашаьыдакы шикайятляр
ясасында гойулур: башаьры, башэиcяллянмя, гулагларда кцй, йаддашын
писляшмяси, иш габилиййятинин азалмасы. Даими вя узун мцддят давам
едян вя йа тез – тез, хцсусиля, бейiнин ган тящcизатынын эцcлянмясини
тяляб едян шяраитлярдя (эярэин зещни иш, боьанаг мякан) тякрар олунан
бу шикайятлярдян йалныз икисинин вя йа даща чохунун бирликдя олмасы
диагнозун гойулмасы цчцн ясасдыр. Атеросклероз, АЩ, веэетатив дамар
вя йа нейросиркулйатор дистонийа БГЧИТ-нин адяти етиолоjи факторларыдыр.
Буна эюря БГЧИТ диагнозунун гойулмасы цчцн бу хястяликлярдян
биринин симптомларынын (артериал тязйигин йцксялмяси, эюз диби
дамарларынын дяйишиклийи, сидикдя зцлалын олмасы, ЕКГ вя РЕОГ
дяйишикликляр) олмасы ваcибдир.
Б. Бейин – ган дювранынын мцвяггяти позулмалары
1. Бейин-ган дювранынын кечиcи позулмалары (БГДКП) – 1
суткадан артыг чякмяйян, оcаглы вя цмуми бейин симптомлары вя
онларын бирэя тязащцрляри иля кяскин баш верян бейин – ган дювраны
позулмалары (щярдян раст эялинян «бейин-ган дювранынын динамик
позулмалары» диагнозу ишлядилмямялидир).
а) транзитор ишемик щямляляр. Адятян йа тамамиля цмуми бейин
тязащцрлярсиз вя йа онларын зяиф тязащцрляри фонунда кечян оcаглы
симптоматика иля (зяифлик, ятрафларын кейляшмяси, нитгин чятинляшмяси,
статиканын позулмасы, диплопийа вя с.) характеризя олунур;
б) щипертоник серебрал кризляр. Цмуми бейин симптомларынын
(башаьрысы, башэижяллянмя, црякбуланма вя гусма) оcаглы
симптомлардан цстцнлцйц онлар цчцн характерикдир. «Бейин-ган
дювранынын кечиcи позулмалары» диагнозу ня онун ясасыны тяшкил едян
бейин – ган дювраны позулмаларынын характерини, ня дя онун
патоэенезини якс етдирмир. Бунлар, тромбоемболийалар, давамлы
анэиоспазмлар, бейин-ган тяcщизатынын азалмасы иля щемодинамиканын
позулмасы вя щям терапийа, щям дя прогноз цчцн бюйцк ящямиййят
кясб едян башга механизмляр нятиcясиндя ямяля эялян хырда
гансызмалар вя кичик инфарктлар ола биляр.
2. Инсулт – суткадан артыг давам едян, бейин функсийасынын
патолоэийасына эятириб чыхаран ган дювраны позулмаларына аиддир. Сон
илляр «кичик инсулт» вя йа «дюнцшлц невролоъи дефиситли инсулт» термини
истифадя олунур. Онунла зийан чякмиш функсийаларын бярпасы 3 щяфтядян
артыг чякмядийи щалларда бу терминлярдян истифадя олунур. «Бейин-ган
16
дювранынын кечиcи позулмалары» термини кими бу да бейин-ган дювраны
позулмаларынын ня характерини, ня дя патоэенезини якс етдирмир. Демяли,
бейин – ган дювранынын кечиcи позулмалары, кичик инфаркт вя инсулт
арасындакы сярщяд шяртидир.
2.1. Гиша гансызмасы: а) субарахноидал; б) епи- вя субдурал.
Епи- вя субдурал гансызмалар чох вахт травматик олдуьу щалда,
субарахноидал гансызмалар яксяр щалларда бейин дамарлары
аневризминин партламасы нятиcясиндя баш верир.
2.2. Бейин гансызмасы (щеморраэик инсулт): а) паренхиматоз; б)
паренхиматоз субарахноидал.
Паранхиматоз гансызмалар арасында фяргляндирилир: латерал –
дахили капсулдан хариcя, медиал – ондан дахиля, капсулйар. Ганын
мядяcикляря йол ачмасы мцшащидя олунур.
2.3. Ишемик инсулт (бейин инфаркты) – гейри- емболик: а) башын
маэистрал артерийаларынын патолоэийасы заманы; б) бейиндахили
дамарларын патолоэийасы заманы; ж) башга эенезли.
Бейин инфаркты тыханма олмадан, йалныз бейин-ган тяcщизатынын
цмуми азалмасы нятиcясиндя дамарларын сыхылмасы заманы да баш веря
биляр.
2.4. Емболик бейин инфаркты: а) кардиоэен сябябли; б) башга
эенезли.
Гейри – кардиоэен емболийалар артерио-артериал олуб, адятян,
атероматоз дцйцнлярдян вя башын маэистрал дамарларынын диварйаны
тромбларындан ямяля эялир.
2.5. Кяскин щипертоник енсефалопатийа, щипертоник криздян
сейряк цзви бейин симптомларынын олмасы иля фярглянир.
3. Бейин-ган дювранынын кифайят гядяр дягигляшдирилмямиш
кяскин позулмалары.
Ж. Бейин-ган тяжщизатынын тядриcян шиддятлянян позулмалары.
1. Диссиркулйатор енсефалопатийа.
2. Диссиркулйатор миелопатийа – онурьа – бейин функсийаларынын
артан позулмаларына сябяб олан, тядриcян эцcлянян ган тяжщизаты
чатышмазлыьы.
Диссиркулйатор енсефалопатийа диагнозу бир гайда олараг,
цмуми бейин симптомлары (йаддашын позулмасы, башаьрысы, системсиз
башэижяллянмя, ясябилик вя с.) иля бирликдя мцшащидя олунан даьыныг цзви
симптомлар ясасында гойулур. Бу заман ган тяcщизаты чатышмазлыьынын
щансы щювзя системиндя инкишаф етдийини эюстярмяк лазымдыр: вертебрал,
базилйар вя йа каротид.

17
Диссиркулйатор енсефалопатийа диагнозу мцяййянляшдириляркян
онун етиолоэийасы (атеросклеротик, щипертоник, ревматик вя с.) вя
мярщяляси эюстярилмялидир.
Ы мярщяля. Сейряк, сярт олмайан цзви симптоматикадан ялавя
неврастенийанын астеник формасына охшар синдром характерикдир
(«серебрастенийа»): йаддашын писляшмяси (гейри-профессионал),
йорьунлуг, щушсузлуг, бир фяалиййятдян башга бир фяалиййятя чятинликля
кечмя, кцт башаьрылары, системсиз башэиcяллянмяляр, пис йуху, ясябилик,
аьлаьанлыг, рущ дцшкцнлцйц. Bцтцн бунлара бахмайараг интеллект зийан
чякмир. Торлу гиша дамарларынын атеросклеротик вя щипертоник
анэиопатийасынын илкин тязащцрляри тез – тез мцшащидя едилир. Адятян,
триада юн плана чыхыр: йаддашын позулмасы, башаьрысы, башэиcяллянмя.
ЫЫ мярщяля. Йаддашын писляшмяси шиддятлянир (ейни заманда
профессионал), иш габилиййяти азалыр, шяхсиййятин дяйишмяси башлайыр: фикир
даьыныглыьы, мараг даирясинин даралмасы, рущ дцшкцнлцйц, данышганлыг,
ясябилик, бядряфтарлыг, тянгидин вя интеллектин азалмасы, эеcя йухусу пис
олдуьу щалда, эцндцз йухуlулуьу тязащцр едир. Цзви симптомлар даща
айдын нязяря чарпыр: йцнэцл дизартрийа, орал автоматизм рефлексляри вя
башга патолоъи рефлексляр, амиостатик симптомлар. Эюз диби
дамарларынын дяйишикликляри даща чох мцшащидя олунур.
ЫЫЫ мярщяля. Бейин тохумасынын диффуз дяйишикликляри йалныз даьыныг
цзви симптомларын ямяля эялмясиня дейил, щям психи позулмаларын
аьырлашмасына (деменсийайа гядяр), щям дя бейинин щяр щансы
нащиййясинин даща чох зядялянмясиндян асылы олан оcаглы синдромларын
(псевдобулбар, екстрапирамид, бейинcик синдромлары) инкишафына эятириб
чыхарыр. Инсултабянзяр писляшмяляр ади щалдыр.
Ч. Башга вя дягигляшдирилмямиш сереброваскулйар хястяликляр.
Д. Яввялляр кечирилмиш бейин инсултунун нятиcяляри.
ЫЫЫ. Бейiнин зядялянмя оcаьынын локализасийасы.
1. Бейин йарымкцряляри
1.1. Габыг вя йахын габыгалты маддя.
1.2. Аь маддя (зядялянмиш пай вя йа пайлар эюстярилмякля)
2. Бейин кютцйц.
2.1. Орта бейин (юртцк, ясас).
2.2. Вароли кюрпцсц (юртцк, ясас).
2.3. Узунсов бейин.
2.4. Чохсайлы оcаглар.
3. Онурьа бейни (онун шюбясини вя зядялянмя оcаьынын кюндялян
кясик цзря йайылмасыны эюстярмякля)

18
ЫВ. Дамар дяйишикликляринин характери вя локализасийасы: дамарын
тыханмасы вя йа онун стенозлашмасы (имкан дахилиндя стенозун дяряcяси
фаизля эюстярилир), гыврымлар вя яйилмяляр, дамарда илэяк ямяля эялмяси,
аневризмалар (кисяли, каротид – каверноз вя артериовеноз анастомозлар,
артерийа вя веналарын башга зядялянмяляри). Щямчинин щансы дамарын
зядяляндийи вя онун зядялянмя йери эюстярилир. Яэяр дамарын вя йа
дамарларын зядялянмя характерини вя йерини мцяййянляшдирмяк
мцмкцн олмурса, бу да гейд олунур.
В. Клиник синдромларын характеристикасы. Бярпаедиcи мцалиcянин вя
хястяйя гуллуьун мцяййянляшдирилмяси, сонрадан онун ямяк габилиййяти
мясялясинин щялл едилмяси цчцн бюйцк ящямиййят кясб едир.
ВЫ. Ямяк габилиййятинин вязиййяти: 1) ямяк габилиййятлидир; 2) ямяк
габилиййятини мцвяггяти итирмишдир; 3) мящдуд ямяк габилиййятлидир; 4)
ямяк габилиййятини там итирмишдир; 5) кянар шяхсин кюмяйиня ещтийажы
вар; 6) гуллуьа, нязарятя ещтийажы вар.

БЕЙИН-ГАН ДЮВРАНЫ КЯСКИН


ПОЗУЛМАЛАРЫ (КГДКП)
БГДКП- баш бейин функсийасынын дамар мяншяли, гяфлятян баш
верян ожаглы вя диффуз (цмуми бейин) позулмасыдыр. Даща чох йеткин вя
ащыл йашларда баш верир. БГКП арасында ишемик вя щеморраэик инсултлар,
ТИЩ (бейин ган дювранынын кечиcи позулмалары), щямчинин кяскин
щипертензив енсефалопатийа хцсусиля сечилир.
Ишемик инсулт вя ТИЩ беинин бир щиссясинин ган тяcщизатынын там
кясилмяси вя йа ящямиййятли дяряжядя азалмасы локал ишемийа нятижясиндя
баш верир.
Бейин ган дювранынын щеморраэик позулмалары арасында бейин
гансызмасы (паренхиматоз гансызма), субарахноидал (гишаалты)
гансызма,спонтан (гейри-травматик) епидурал вя субдурал гансызмалар
фярглянир.
Инсултлар баш бейин функсийаларынын давамлы (суткадан артыг)
позулмалары иля тязащцр едир вя йа тезликля летал нятиcяйя эятириб чыхарыр:
бунунла да онлар бейинин локал ишемийасынын йалныз гысамцддятли (24
саата гядяр) симптомлары мцшащидя олунан ТИЩ-дян фярглянирляр. Клиник
симптомлар ики суткадан 3 щяфтя мцддятиндя тамамиля кечирся, бу,
кичик инсулт (дюнцшлц, невролоъи дефиситли инсулт) кими диагнозлашдырылыр.
Кяскин щипертензив енсефалопатийа, спонтан епидурал вя субдурал
гансызмалар – БГДКП –нын надир формаларыдыр.
19
Инсултун башвермя тезлийи дцнйанын мцхтялиф реэионларында илдя
100 няфяр ящалийя 1-4 щадися арасында тяряддцд едир вя йаш артдыгжа бу
эюстяриcи дя йцксялир. 45-54 йашлылара нисбятян 65-74 йашлы шяхсляр
арасында инсултлара тяхминян 6 дяфя чох раст эялинир. Авропа вя Америка
юлкяляриндя ишемик инсултлар 70-85%, бейин гансызмалары 20-25%, САГ
(субарахноидал гансызма) -5% тяшкил едир. 45-54 йаш арасында ишемик
инсулт вя бейин гансызмаларынын башвермя тезлийи гадынлара нисбятян
кишилярдя 2 дяфя йцксякдир, лакин 65 йашдан йухары артыг бюйцк фярг
гейдя алынмыр. САГ адятян, 20 йашдан йухары шяхслярдя мцшащидя
олунур вя 25-50 йашлылар арасында cцзи цстцнлцк тяшкил едир. Кишиляря
нисбятян гадынлар 1,5 -2 дяфя чох хястялянирляр.
БГДКП проблеминин бюйцк тибби –сосиал ящямиййяти онун эениш
йайылмасы, инсулт нятиcясиндя юлцм щалларынын вя ялиллийин йцксяк олмасы
иля мцяййянляшдирилир. Игтисади инкишаф етмиш юлкялярдя инсулт сябябли юлцм
щаллары цмуми юлцм мигдарына эюря 2 - 3-cц йер тутур. Бцтцн ялиллик
сябябляри арасында инсулт 1-cи йердядир.
Инсулт, шiддятлянмя мярщялясиня (вя йа инкишафда олан инсулт) йяни,
невролоъи позулмаларын йцксялмя дяряcясинин клиники гейдя алындыьы
замана вя тамамланмыш инсулта, невролоjи позулмаларын стабилляшмя вя
йа тядриcян регрессивляшмя дюврцня айрылыр. ТИЩ вя ишемик инсултун
сябябляри арасында бюйцк фярг йохдур. Бейин-ган дювранынын ишемик
позулмаларынын клиник нятиcяляри яsasяn ган ахыны позулаn артерийаларын
калибри, lokalizasiyasы, бейин артерийасында тыханманын инкишаф сцряти,
коллатерал ган дювранынын вязиййяти вя ганын реолоjи хцсусиййятляри иля
мцяййянляшдирилир.
Етиолоэийа вя патоэенез. Ащыл вя гоcа йаш дюврц, АЩ,
щиперхолестеринемийа, серебрал вя пресеребрал артерийаларын
атеросклерозу (йуху вя онурьа артерийаларынын), папиросчякмя, цряк
хястяликляри (сяйириcи арiтмийа, миокардын инфаркты, сол мядяcийин
аневризми, цряйин сцни гапаьы, цряк гапагларынын ревматик
зядялянмяляри, кардиомиопатийалар, бактериал ендокардит) шякярли диабет
бейин ган дювранынын ишемик позулмаларынын ясас риск факторларына аид
едили (Жядвял 1 ). Бейин – ган дювранынын ишемик позулмалары тяхминян
90-95% щалларда серебрал вя пресеребрал артерийаларын атеросклерозу,
АЩ, шякярли диабет вя йа кардиоэен емболийа нятиcясиндя хырда серебрал
артерийаларын зядялянмяси сябябиндян баш верир. Хястялик надир щалларда
васкулит, щематолоjи хястяликляр (еритремийа, орагшякилли тохума
анемийасы, тромбоситоз, лейкемийа), иммунолоjи позулмалар
(антифосфолипид синдрому) веноз тромбоз, пресеребрал, йахуд, серебрал
артерийаларын тябягяляшмяси, мигрен, гадынларда орал контрасептивлярин
20
гябулу иля ялагядар олур. Ишемик инсултлар арасында атеротромботик
(артерио-артериал емболийа дахил олмагла), кардиоемболик,
щемодинамик, лакунар вя реолоjи инсултлар фяргляндирилир.
АЩ ган дювраны позулмаларынын башлыcа риск факторларындан
биридир. Артериал тязйигин сявиййяси вя ишемик инсултун инкишаф риски
арасындакы бирбаша ялагя мцяййян едилмишдир. Диастолик артериал тязйигин
7,5 мм c. с. йцксялмяси, инсулт рискинин тяхминян 2 дяфя артмасы иля
уйьунлашыр [артериал щипертензийа цзря Авропа cямиййяти 2007-жи ил]. АЩ
бирбаша бейiнин перфорасийаедиcи артерийаларында липощиалиноз вя
фибриноид некроз ямяля эятиряряк бейин – ган дювранынын ишемик
позулмаларынын инкишафына сябяб олур, бунунла йанашы, щямчинин
пресеребрал, бюйцк вя орта серебрал артерийаларын стимуллашмасы васитясиля
кардиоэен емболийа иля фясадлашан миокардын инфаркты вя сяйриcи
аритмийа кими цряк хястяликляринин йаранмасына эятириб чыхарыр.

Жядвял 1: Ишемик инсултун риск амилляри

1.Мodifiкасийа олуна билмяйян:


• йаш, ирг, жинс,ирсиййят
• ораг шякилли щцжейря анемийасы
• fibromusкulйar dиsplaзiйa
• анамнездя miгren

2.Мodifiкасийа олуна билян:


• АH
• Шякярли диабет
• Кардиолоъи патолоэийа - гулагжыг fibrilйaсийасы, гапаг
чатышмазлыьы, mitral stenoз, саьдан сола шунтлама
• Hиperхolesterинemiйa
• Tranзитор iшemiк щямляляр
• Кarotid stenoз
• Hиperhomoсиstinemiйa
• Чох мигдарда alкoщol истифадяси, тцтцн истифадяси,
наркотик дярман истифадяси, кюклцк, физики фяалиййятсизлик

3.Oral кontraсeptiv препаратларын истифадяси

21
Атеросклероз – бейин – ган дювранынын ишемик позулмаларына
сябяб олан серебрал вя пресеребрал артерийаларын даща тез – тез тясадцф
олунан хястялийидир. Атеросkлерозун ясас риск факторларына ащыл вя гоcа
йаш дюврляри, киши cинси, папиросчякмя, артериал щипертонийа, шякярли
диабет, липидлярин (цмуми холестеринин вя йцксяк сыхлыглы липопротеидлярин
ендийи заман ашаьы сыхлыглы липопротеидлярин консентрасийасынын артмасы)
вя плазмада фибриноэенин консентрасийасынын йцксялмяси аид едилир.
Атероматоз дцйцнcцкляр пресеребрал, бюйцк вя орта серебрал
артерийалары, башлыcа олараг онларын бюлцндцйц, гыврылдыьы вя бирляшдийи
йерляри зядяляйир (Шякил 1). Пресеребрал артерийаларда онлар, башлыcа
олараг дахили йуху вя онурьа артерийаларынын проксимал бюлмяляри
нащийясиндя ямяля эялир. Серебрал артерийалар чох вахт бaш бейiнин
артериал дювраны нащийясиндя зядялянирляр. Атеросклеротик дцйцнcцклярин
ямяля эялмяси липидлярин артерийа диварларында йыьылмасы иля ялагядардыр.
Онларын артмасы тромбоситлярин адщезийасы нятиcясиндя хоралашмасы вя
тромбларын ямяля эялмяси иля фясадлашыр.

Шякил 1: Атеросклеротик дцйцн.Липидлярин артерийа диварларында


топланмасы, тромбоситлярин адщезийасы.

Атеротромботик дцйцнлярин бюйцмяси, артерийа мянфязинин


даралмасына вя онун там тутулмасына эятириб чыхара биляр:
щемодинамик ящямиййятли стеноз заманы ган ахынынын азалмасы баш
верир (артерийа мянфязи сащясинин 70-75%-нин даралмасы) вя даща сонра
даралма дяряcясиня пропорсионал олараг артыр (Шякил 2).

22
Шякил 2: Бaзilйar arterиyанын ateromatoзu-дамар диварынын foкal
dilatасийа вя даралмасы ашкар олунур (сол), микроскопик мцайиня
заманы ися foкal subintimal хolesterин йыьынтысы, intima гишасынын
proliferaсiйасы ашкар олунур (орта), щemodиnamiк ящямиййятли (75%-
дян чох) stenoз ашкар олунур (саь).

Тромб вя атерослеротик дцйцнлярин фрагментляри артерийанын


даща уcгар шюбяляринин емболийа мянбяйиня чевриля билярляр (артерио –
артериал емболийа). Атеросклеротик тромбоз вя емболийанын нятиcяси
онун инкишаф сцряти, тыханманын локализасийасы, ган дювранынын вязиййяти
вя ганын фибринолитик системинин активлийи иля мцяййянляшдирилир.
Атеротромбоз тядриcян инкишаф етдикcя, коллатерал ган тяcщизаты
формалашыр. Буна эюря дя, бир вя йа бир нечя пресеребрал артерийанын
тыханмасы бейинин локал ишемийасына сябяб олмайа биляр вя симптомсуз
кечяр. Тромботик окклцзийа вя йа пресеребрал, йахуд серебрал
артерийанын емболийасы тез инкишаф етдикдя, коллатерал ган дювранынын
инкишафы мящдудлашыр, лакин бязян ганын фибринолитик активлийинин артмасы
нятижясиндя тромбун вя йа емболун лизиси мцшащидя олунур. Мцдафия
механизмляри атеросклеротик стенозу вя йа артерийанын тыханмасыны
компенсасийа етмяк игтидарында олмадыгда, бейинин локал ишемийасы
инкишаф едир. Бейин ган дювранынын ишемик позулмаларынын ямяляэялмя
сябябляринин тяхминян 50%-и атеротромбоз вя емболийа (артерио-
артериал) иля ялагядардыр.
Ишемик инсултун вя ТИЩ сябябинин тяхминян 20%-ни кардиоэен
емболийа тяшкил едир (Жядвял 2). Бу, адятян цряк гапагларында емболик
фрагментлярин формалашмасы вя йа црякдахили тромбун ямяля эялмяси
нятиясиндя инкишаф едир. Гулагcыгларын фибрилйасийасы (сяйриcи аритмийа),
цряйин сцни гапаьы, цряк гапагларынын ревматик зядялянмяси, йахынларда
кечирилмиш миокардын инфаркты (1 айа гядяр мцддятдя), црякдахили
тромб, црякдахили щяcмли тюрямя (миксома) бейин емболийасынын
кардиоэен риск факторларына аид едилир. Синус дцйцнцнцн зяифлийи
синдрому битишмямиш овал дялик, аортанын дюш щиссясиндя атеросклеротик
23
йыьынтылар, 2-6 ай яввял кечирилмиш миокардын инфаркты, сол мядяcийин щипо
вя йа акинетик сегменти, митрал вя йа аортал гапаьын киряcляшмяси, бейин
емболийасынын мцмкцн кардиоэен риск факторлары щесаб олунур. Чох
заман гейри – ревматик сяйриcи аритмийа бейiнин кардиал емболийасына
сябяб олур: бу, адятян, таc артерийаларын атеросклерозу вя артериал
щипертензийа фонунда, цряйин ишемик хястялийи фонунда баш верир. Хястя,
антикоагулйантлар вя (вя йа) антиагрегантлар гябул етмядикдя, сяйриcи
аритмийа нятижясиндя ямяля эялян инсултун инкишаф риски илдя 4,5% - я чатыр.
Хястяликдян яввял кардиал емболийа, артериал щипертонийа, шякярли диабет,
сол гулагcыьын тромблары вя ЕхоКГ мялуматларына ясасян, сол
мядяcийин вя гулагcыьын дисфунксийасы олдугда, хястянин йашы артдыгcа,
инсулт риски дя йцксялир. Цряйин ревматик зядялянмяси артыг хястялийин
кяскин дюврцндя бейин емболийасына эятириб чыхара биляр (цряк
гапагларында артан тюрямялярин гопмасы нятиcясиндя), лакин чох вахт
хястялийин хроники мярщялясиндя гулаcыгларын сяйримяси ямяля эялдикдян
сонра, кардиоемболик инсулта сябяб олур. Црякдя, хцсусян цряк
гапагларында апарылан cярращи ямялиййатлар серебрал ишемийанын йцксяк
риски иля баьлыдыр. Митрал гапаьын пролапсына чох заман саьлам
инсанларда тясадцф олунур вя кобуд митрал requrgitasiya, сол гулагcыьын
тромбозу, йолухужу ендокардит вя сяйриcи аритмийа иля фясадлашан цч
надир щал истисна едилмякля, бейiнин кардиоэен емболийасынын сябяби
кими гиймятляндирилмир. Пародоксал бейин емболийасы битишмямиш овал
дялик, гулагcыгарасы вя мядяcикарасы аракясмя гцсуру олдуьу щалда,
веноз системдян вя йа саьлам мядяcикдян бейиня дцшян емболлар
нятиcясиндя баш веря биляр.
Ишемик инсултун 15-30%-ни лакунар инфаркт тяшкил едир.Лакунар
инфарктлар кичик юлчцлц (15 мм диаметря гядяр) ишемийа оcагларыдыр вя
бюйцк бейин йарымкцрясинин аь маддясиндя, бейин кютцйцндя вя
бейинcикдя мящдудлашырлар. Бу, инфарктларын инкишаф просесиндя кичик
киста – лакуна ямяля эялир. Лакуналарын 80%-я йахыны перивентрикулйар
нащийядя базал дцйцнлярдя вя йа таламусда, 20%-и бейин кютцйц вя йа
мядяcикдя мцшащидя олунур. Онларын инкишафыны орта бейин
артерийасынын, арха бейин артерийасынын вя базилйар артерийанын хырда (40-
80 мкм диаметрли) перфоратив шахяляринин зядялянмяси иля ялагяли щесаб
едирляр. Перфоратив артерийалар щювзяляриндя коллатерал ган дювраны зяиф
тязащцр едир, буна эюря липощиалиноз, фибриноидли некроз, микроатерома
вя йа тромбоз нятижясиндя бу артерийаларын стенозу вя йа тыханмасы
зядялянмиш артерийа щювзясиндя локал ишемийа вя кичик инфарктын ямяля
эялмясиня сябяб олур. Хястянин йашыны, АЩ вя шякярли диабети, бейинин
хырда перфоратив артерийаларынын зядялянмясинин ясас сябяби щесаб
24
едирляр. Щямчинин, ТИЩ 25%-ни бейнин хырда перфоратив артерийаларынын
зядялянмяси иля ялагяляндирирляр.

Жядвял 2: Баш бейин инфарктларынын ясас сябябляри

• Атеросклеротик макроанэиопатийа
20-30%
• Кардиал емболийа (аорта емболийасы дахил олмагла )
20-30%
• Микроанэиопатийа
20-30%
• Артерийанын тябягяляшмяси
5-10%
• Ганн лахталанмасы позьунлуглары
5-10%
• Васкулитляр
<5%
• Тясадцфи сябябляр :травмалар ,ирси дефектляр
<5%

Артериал тязйиг баш бейин ган дювранынын ашаьы аутотянзимлямя


сярщяддиндян ашаьы дцшдцкдя, пресеребрал вя (вя йа) серебрал
артерийаларын стенозу нятиcясиндя бейин ган дювранынын щемодинамик
ишемик позулмалары баш веря биляр ки, бу да баш бейнин
щипоперфузийасына сябяб олур. Артериал тязйигин хейли ашаьы дцшмяси
мцхтялиф сябяблярдян баш веря биляр: дярин йуху, цфцги вязиййятдян
кяскин галхдыгда вя йа узун мцддят шагули вязиййятдя галдыгда
(ортостатик артериал щипотензийа), щипотензив препаратлары гядяриндян
артыг гябул етдикдя, миокардын инфаркты, цряк ритминин позулмасы,
ганахма, щиповолемийа вя с. Локал ишемийа юн, орта вя арха бейин
артерийаларынын битишик ган тяcщизаты зоналарында вя йа даща чох
даралмыш пресеребрал, йахуд серебрал артерийалар щювзясиндя мцшащидя
олунур. Надир щалларда бейин ган дювранынын щемодинамик-ишемик
позулмалары «оьурлама» механизми цзря – ганын периферик ган дювраны
системиня узаглашдырылмасы вя йа мцхтялиф дамар системляри арасында
бюлцшдцрцлмяси заманы баш верир. Бир сыра щалларда (5-10%) бейин ган
дювранынын ишемик позулмалары пресеребрал вя серебрал артерийаларын
зядялянмясиня (тыханмасы вя йа даралмасына) эятириб чыхаран нисбятян
25
надир хястяликляр нятиcясиндя баш верир ки, бу да бейинин локал
ишемийасына сябяб олур. Пресеребрал вя бязян серебрал артерийаларын
тябягяляшмяси ишемик инсултун башвермя сябябляринин 2% тяшкил едир.
Буна чох вахт эянc гадынларда тясадцф олунур. Дахили йуху вя онурьа
артерийаларынын тябягяляшмяси травма, онурьанын бойун щиссясиндя
апарылан мцвяффягиййятсиз мцдахиля нятиcясиндя вя йа инкишаф
аномалийасы заманы ямяля эяля биляр. Артерийанын дахили гишасынын
алтында ямяля эялян щематома онун мянфязини даралдараг тромбоза вя
йа емболийайа сябяб ола биляр.
Дахили йуху артерийаларынын бириндя вя йа щяр икисиндя артерийанын
дахили вя орта гишаларынын щиперплазийасы шяклиндя тязащцр едян фиброз –
язяля дисплазийасы инкишаф едя bиляр вя бу, артерийа мянфязинин гисмян вя
йа тамамиля тыханмасына эятириб чыхарыр, бязян дя сонрадан стеноз вя
аневризм ямяля эятиряряк тябягяляшмя иля фясадлашыр.
Бейин артерийасынын артериити бейин ган дювранынын ишемик
позулмаларынын аз-аз тясадцф олунан сябябляриндян биридир. Бу,
артерийанын там окклцзийасына гядяр стенозлашмасына эятириб чыхарыр вя
йа артерио – артериал тромбоемболийанын мянбяйи ола биляр. Йолухуcу
артериитин сябяби кими сифилис, малйарийа, риккетсиоз хястяликляр, вярям,
асперэиллйоз, кямярвари щерпес, трихиноз, Мансон шистосомозу, Лайм
хястялийи мялумдур. Дцйцнлц периартериит, грануломатоз анэиит, эижэащ
артериити, Такайасу хястялийи, Бехчет хястялийи, Веэенер ревматоидли артрит,
Шегрен синдрому, саркоидоз заманы баш веря биляр. Щематолоjи
позулмалар серебрал артерийаларда тромбозун инкишафына (реолоjи инсулт)
мейiллилик йарадан щиперкоагулйасийайа вя ганын юзцлцлцйцнцн
йцксялмясиня сябяб ола биляр. Бу позулмалара полиситемийа,
тромбоситопеник пурпур, орагшякилли – щцcейря анемийасы,
диспротеинемийалар, антифосфолипид синдрому, ДДЛ– синдрому вя с.
аиддир.
Ишемийанын патоэенези. Локал бейин ишемийасыны ямяля эятирян
сябяблярдян асылы олмайараг, некроз вя апоптоз механизмляр цзря синир
тохумаларынын дюнцшсцз зядялянмяляриня эятириб чыхаран
патобиокимйяви дяйишикликляр ахыны баш лайыр [Гусев Й.И., Сквортсов В.И.,
2001].
Глцкозанын оксидляшмяси АТФ ямяля эялмяси нятиcясиндя
(глцкозанын бир молекулунун оксидляшмяси 38 АТФ молекулу верир)
бейин лазыми енерjи алыр. Бейинин ишемийасы заманы ганда оксиэенин
мигдары глцкозанын аероб оксидляшмяси цчцн кифайят гядяр
олмадыьындан глцкозанын анаероб оксидляшмяси баш верир, бу да бейнин

26
енерjи тялябатыны йалныз гисмян юдяйир (глцкозанын бир молекул анаероб
айрылмасы йалныз 2 АТФ молекулу верир).
Бейин ган ахынынын оптимал щяcми 100 г/дяг 50-60 мл тяшкил
едир. Бейин ган cяряйаны 100 г/дяг 20 мл-дян ашаьы дцшдцкдя, бейин
габыьы нейронларынын функсионал вязиййятинин позулмасына, 100 г/дяг
10-15 мл- я гядяр дцшдцкдя ися бир нечя дягигя ярзиндя нейронларда
дюнцшсцз дяйишикликляря сябяб олур. 6-8 дягигя ярзиндя нейронлар щяйат
габилиййятли галырлар вя нормал ган тяжщизаты тягдириндя юз функсийаларыны
бярпа едя билирляр. Бейiнин локал ишемийасы заманы дюнцшсцш дяйишикликляр
сащяси ятрафында бейiнин нормал функсийасы цчцн ган тяcщизатынын lазыми
сявиййядян аз, 100 г/дяг 10-15 мл-дян ися чох олан бир сащя формалашыр
(дюнцшсцз дяйишикликлярин критик астанасы) –«ишемик йарымкюлэя»(Шякил3).

Шякил 3: Ишемик йарымкюлэя.Пerfuзion КT-да схематик олараг (Ж)


гырмызы рянэля бойанмыш сащя дюнцшсцш локал ишемийа сащясини, йашыл
рянэля бойанмыш сащя ишемик йарымкюлэяни (ischemic penumbra)
эюстярир.

«Ишемик йарымкюлэя» нащийясиндя щцcейрялярин мящви инфарктын


юлчцляринин эенишлянмясиня эятириб чыхарыр. Лакин бу щцcейряляр мцяййян
мцддят ярзиндя юз щяйат габилиййятлярини горуйуб сахлайырлар. Буна
эюря дя ган тяcщизатыны бярпа етдикдя вя нейропротектор препаратлардан
истифадя олундугда, дюнцшсцз дяйишикликлярин инкишафынын гаршысыны алмаг
27
мцмкцн олур. «Терапевтик пянcяря» - дюврцнцн, йяни «ишемик
йарымкюлэя» нащийясиндя нейронларын функсийасынын бярпасы цчцн лазым
олан вахтын мцддяти дягиг мцяййянляшдирилмямишдир. Глцкозанын
анаероб оксидляшмяси артыг мигдарда сцд туршусу вя асидоз ямяля
эятирир. Лактат – асидоз щипоксийа иля бирликдя, ионларын дашынмасыны
идаря едян фермент системинин фяалиййятини позур. Бу, К+ ионларынын
щцcейрядян кянар бошлуьа чыхмасына вя На+ вя Жа2+ ионларын щцcейряйя
дахил олмасына сябяб олур (щцcейрянин ион щомеостазынын позулмасы).
Гыcыгландырыcы нейромедиаторларын – глутаматын вя аспартатын щцcейря
арасы бошлуьа артыг атылмасы астроглийаларын онлары эери эютцрмясинин,
глутамат НМДА – ресепторларын артыг гыcыгланмасы вя онларын
нязарятиндя олан калсиум каналларынын ачылмасы бюйцк ящямиййят кясб
едир ки, бу да Жа2+ ионларын нейронлара ялавя ахынына эятириб чыхарыр.
Жа2+ щцcейря дахилиндя артыг топланмасы ферментляри (липаза, протеаза,
ендонуклеаза) активляшдирир, оксидляшдириcи фосфорлашдырманын айрылмасы
иля мitoxondrilяrin йцклянмясиня сябяб олур вя катаболизм просеслярини
эцcляндирир. Щцcейрядахили органел мембранларда вя хариcи щцcейря
мембранында фосфолипидлярин даьылмасы липидлярин пероксидляшмясини вя
сярбяст радикалларын ямяля эялмясини эцcляндирир. Щцcейрядахили
калсиумун мигдарынын артмасы, сярбяст оксиэен радикалларынын вя липид
пероксидляринин ямяля эялмяси синир тохумаларынын мящвиня (некрозуна)
эятириб чыхаран нейротоксики тясир эюстярирляр.
Щцcейря мембранынын зядялянмяси вя щцcейрядя су топланмасы
нятиcясиндя локал ишемийанын инкишаф етмясиндян бир нечя дягигя сонра
баш бейин юдеми (ситотоксики юдем) ямяля эялир вя бир нечя эцндян
сонра HEB зядялянмяси вя плазманын бейинин щцcейрясиз бошлуьуна
дцшмяси нятиcясиндя бюйцйцр (вазоэен юдем). Бейин юдеминин тязащцрц
бирбаша бейин инфарктынын юлчцляриндян асылыдыр. Она эюря дя йайылмыш
атеротромботик вя кардиоемболик инсулт заманы юдем максимал
дяряcядя олдуьу щалда, лакунар инсулт заманы практики олараг юдем
олмур. Бейин юдеми дамарданкянар бошлугда тязйигин артмасына вя
дамарларын щяддян артыг долмасына сябяб олур вя бу, инфарктын
щеморраэик трансформасийасына вя бейин кютцйцнцн дислокасийасына
эятириб чыхарыр. Щеморраэик трансформасийа тяхминян 5% щалларда вя
чох вахт юлчцсцня эюря йайылмыш бейин инфаркты заманы баш верир. Ара вя
орта бейнин рострокаудал истигамятдя йердяйишмяси вя онларын тенториал
дяликдя сыхылмасы йарымкцрянин эениш ишемик инсултунун биринcи
щяфтясиндя даща тез-тез тясадцф олунан юлцм сябябидир. Аз щалларда летал
нятиcя орта бейнин паращиппокампал гырышла сыхылмасы сябябли олур. Яэяр
летал нятиcя баш вермирся, хястялийин 2-4-жц эцнц бейин юдеми максимум
28
щяддя чатыр, сонрадан 1-2 щяфтя ярзиндя тядриcян азалыр, бейнин
некрозлашмыш тохумасы дурулашыр вя йа тякрар щопмайа (резорбсийайа)
мяруз галыр. Сонрадан инфаркт йериндя бирляшдириcи тохума
(глиомезодермал чапыг) формалашыр, бу заман кистайабянзяр сащя дя
ямяля эяля биляр.

ИШЕМИК ИНСУЛТ
Клиника. ИИ адятян, бир нечя санийя вя йа дягигя ярзиндя инкишаф
едир (бязи щалларда бир нечя саат вя йа эцн ярзиндя) вя щярякят, щиссиййат,
нитг вя башга оcаглы синир позулмалары иля тязащцр олунур. Бейин кютцйц,
бейинcик инфарктлары, йахуд йайылмыш йарымкцря инфарктлары истисна
олунмагла, адятян щуш позулмасы, интенсив баш аьрылары вя гусма иля
мцшащидя олунмур. Инсултун шиддятли эедишаты (невролоъи позулмаларын
бир нечя саат вя йа эцн ярзиндя тядриcян вя йа пиллявари артмасы) дахили
йуху артерийасы щювзясиндя ишемик инсултлу хястялярин 20%-дя вя
вертебробазилйар артерийа щювзясиндя ишемик инсултлу хястялярин 40%-дя
мцшащидя олунур. ИИ чох заман артерийадахили тромбун бюйцмяси,
тякрар емболийалар, бейин юдеминин артмасы, инфарктын щеморраэик
трансформасийасы вя йа системли артериал тязйигин ашаьы дцшмяси
нятиcясиндя юлчцляринин бюйцмяси сябябиндян баш верир.
Инсултун илк эцнляриндя хястялярин 70-80%-дя АТ-ин йцксялмяси
мцшащидя олунур. Сонрадан онларын чохунда тязйигин спонтан дцшмяси
гейдя алыныр. АТ-ин транзитор йцксялмяси баш бейинин юдеми, КДТ
йцксялмяси, щямчинин аьыр хястялийин баш вермяси вя тяcили щоспитализасийа
иля баьлы кечирилян стрессля ялагядар ола биляр.
Вертебробазилйар щювзяйя нисбятян, каротид системдя инсултлара
5-6 дяфя чох раст эялинир. Каротид щювзядя баш вермиш тотал зядялянмя
синдрому контралатерал щемиплеэийа, щемианестезийа,
щемианопсийадан, баш бейнинин доминант йарымкцрясинин зядялянмяси
заманы АПФ – афазийа, аграфийа, алексийа позулмаларындан вя
субдоминант йарымкцрянин зядялянмяси заманы анозогнозийадан,
бядян схеминин позулмасындан ибарятдир. Бу синдром, орта бейин
артерийасынын ясас кютцйцнцн (чох вахт ембол) вя йа дахили йуху
артерийасынын (яксяр щалларда, баш бейнинин артериал дюврясиндян айрылмыш
тромбла) тыханмасы нятиcясиндя инкишаф едир вя бейин йарымкцрясинин
алын, тяпя, эиcэащ пайларынын зядялянмясиня сябяб олур. Каротид
системдя гисмян зядялянмя синдромларынын инкишаф етмясиня орта бейин
артерийасы шахяляринин (чох вахт емболла) юн бейин артерийасынын (тромб

29
вя йа емболла) вя йа дахили йуху артерийасынын (адятян тромбла)
тыханмасы, йахуд онларын даралмасы (адятян, склеротик) сябяб олур ки, бу
да бейин йарымкцрясиндя нисбятян мящдуд инфаркт ямяля эялмясиня
эятириб чыхарыр.
Дахили йуху артерийасынын тыханмасы, артерийанын башланьыcында
(цмуми йуху артерийасынын бифуркасийа нащийясиндя), каротид сифонда вя
супраклиноид щиссядя (чох вахт атеросклеротик дцйцн йериндя тромб
ямяля эялмяси нятиcясиндя) ямяля эяля биляр вя кифайят гядяр коллатерал
ган дювраны заманы баш бейiнин артериал дюврясиндян вя башга
анастомозлардан симптомсуз кечя биляр. Коллатерал ган дювраны лазыми
мигдарда олмадыгда вя йа орта бейнин артерийа шахяляринин артерио –
артериал емболийасы щалларында брахиофасиал щемипарез, йухары ятрафын
монопарези, щемианестезийа, афазийа вя башга симптомлар тязащцр едя
биляр. Тромбун эюз артерийасынын мянфязиня тяряф эенишлянмяси (вя йа
онун емболийасы) зядялянмиш тяряфдя эюзцн там корлуьуна гядяр эюрмя
габилиййятини зядяляйир. Корлуьун вя бюйцк бейин йарымкцрясинин
ишемийасы симптомларынын (мясялян, щемипарез) ейни тяряфдя бирликдя
олмасы – окулопирамид синдром – кяскин стеноз вя йа дахили йуху
артерийасынын тыханмасы цчцн характирик яламятдир. Тромбун орта вя юн
бейин артерийаларынын мянфязиня гядяр йайылмасы («ешелонлашмыш
тромбоз») каротид системдя тотал зядялянмя синдромунун инкишафы иля
мцшайият олунур, бейин юдеми вя бейин кютцйцнцн сыхылмасы нятиcясиндя
чох вахт цмуми бейин позулмаларына эятириб чыхарыр.
Дахили йуху артерийасындан айрылан юн ховлу артерийанын орта вя
юн бейин артерийаларына бюлцндцйц йеря гядяр тыханмасы, дахили
капсуланын зядялянмяси сябябиндян, адятян, коллатерал щемипарез вя
щемищипалэезийа шяклиндя тязащцр едир. Бязян таламузун ишемийасы
нятиcясиндя нитгин вя эюрмя сащясинин мцяййянляшдирилмяси
габилиййятинин позулмасы, щямчинин байыр дизябянзяр cисмин зядялянмяси
заманы щемианопсийа мцшащидя олунур.
Юн бейин артерийасынын тыханмасы чох вахт дахили йуху
артерийасындан, артерио – артериал емболийа вя йа кардиоэен емболийа
сябябли олур. Яэяр тыханма юн бирляшдирижи артерийаынын айрылдыьы йеря
гядяр баш верирся, онда якс тяряфин юн бейин артерийасындан коллатерал
ган дювраны нятижясиндя бу тыханма симптомсуз ютцшя биляр. Юн бейин
артерийасынын тыханмасы сябябиндян баш вермиш инфаркт ялин проксимал
щиссясиндя вя айаьын дистал щиссясиндя цстцнлцк тяшкил едян контралатерал
щемипарезля вя айаьын монопарези иля тязащцр едир. Бунунла йанашы,
паретик ятрафларда йцнэцл щиссиййат насазлыглары вя чанаг органларынын
функсийаларынын позулмалары мцшащидя олуна биляр.Йухары ятрафын
30
йцнэцл дяряжяли йарымифлижи заманы, тутма рефлекси ямяля эяля биляр.
Бязян нитг позулмалары, нитгин касыблашмасы вя психи позулмалар –
мотивасийанын азалмасы вя йа яксиня щярякят фяаллыьы, щяйяжан гейд
олунур. Икитяряфли зядялянмя заманы абулийа (ирадясизлик) вя акинетик
мутизм (шцур позулмадан эюз алмаларынын щярякятиндян башга бцтцн
щярякят функсийаларынын позулмасы) инкишаф едя биляр. Алын – кюрпц-
бейинжик йоллары зядяляндикдя, ятрафларда координасийа позулмалары (алын
атаксийасы вя йеримя апраксийасы) мцмкцндцр.
Гайыдан Гейбнер артерийасынын, юн бейнин артерийа шахясинин
тыханмасы, гуйруглу нцвя башжыьынын вя дахили капсулун юн айагжьынын
зядялянмяси иля нятижялянир вя дизартрийа иля мцшайият олунан Йухары
ятрафын, цзцн вя дилин контралатерал йарымифлижиня сябяб олур.
Инфарктлар, юн бейин артерийасына нисбятян орта бейин артерийасы
щювзясиндя даща тез-тез баш верир. Орта бейин артерийасынын ясас
кютцйцнцн тыханмасы чох вахт емболийа, бязян атеросклеротик тромб
сябябли олур вя адятян, каротид системдя тотал зядялянмя синдрому иля
тязащцр едир. Яввялжя башын вя эюз алмаларынын щемипарезя (патолоъи
ожаьа) якс олан тяряфя бирликдя чеврилмяси мцшащидя олуна биляр. Яэяр юн
вя арха бейин артерийаларында габыг коллатерал ган тяжщизаты бюйцк
бейин габыьында ган тяжщизатынын бярпасы цчцн кифайятдирся, онда
ясасян, габыгалты структурлар зядялянир вя ABF-нын кобуд позулмалары
мцшащидя олунмур. Ара бейин артерийасынын тыханмасы лентикулостриар
артерийалар айрылдыгдан сонра баш вердийи щалларда йцнэцл дяряжяли айаг
парези ола биляр. Яэяр орта бейин артерийасынын тыханмасы лентикулостриар
артерийаларын айрылдыьы йердя ямяля эялирся, бу щалда щемипарез,
щемищипестезийа (адятян, йцнэцл дяряжяли) инкишаф едир,ABF (габыг –
габыгалты йолларын гырылмасы вя йа баш бейин габыьынын ишемийасы
нятижясиндя) позулмалары мцмкцндцр. Айрыжа лентикулостриар
артерийаынын тыханмасы адятян, лакунар инфаркта сябяб олур (Шякил 4).
Орта бейин артерийасынын габыг шахяляри щювзясиндя ямяля эялян
инфаркт, онларын емболийасы вя йа орта бейин, йахуд дахили йуху
артерийасынын тыханмасы (вя йа щемодинамик ящямиййятли стенозу)
нятижясиндя щемодинамик позулмалар сябябиндян баш верир. Мяркязюнц
шырым артерийснын тыханмасы патолоъи ожаьын якс тяряфиндя цзцн вя дилин
мяркязи ифлижи, доминант йарымкцрянин зядялянмяси ися щяряки афазийа
кими тязащцр едир. Мяркязи шырым артерийасынын тыханмасы контралатерал
брахио – фасиал щемипарезя сябяб олур.

31
32
Шякил 4: Баш бейнин аrterial ган тящжизаты.Бейнин lateral, mediaл, basal
вя фронтал кясикляриндя схematiк олараг ясас сerebral arteriйаларын
васкулйаризасийа сащяляри якс олунмушдур.Эюй рянэ- юн сerebral
arterиyа,гырмызы рянэ-орта сerebral arterиyа, сары рянэ-арха сerebral
arterиyа,йашыл рянэ-юн хoriodal arterиyа.

Тяпя, эиcэащ вя янся пайларыны ганла тяcщиз едян орта бейин


артерийасынын башга шахяляринин тыханмасы, якс тяряфин сенсор
позулмаларына, щемианопсийайа вя йа йухары квадрант
щемианопсийасына, доминант йарымкцря зядяляндикдя – сенсор
афазийайа, алексийайа, акалкулийайа, апраксийайа, субдоминант
йарымкцря зядяляндикдя – анoзогнозийайа, бядян схеминин
позулмасына эятириб чыхарыр.
Вертебробазилйар системин инсултлары щомоним щемианопсийа,
эюзцн щярякяти позулмалары, ятарфларда икитяряфли щярякят вя щиссийат
позулмалары, классик алтернасийаедиcи синдромлар – кяллянин бир вя йа бир
нечя синиринин бир тяряфдян вя башга тяряфдян ятрафларын щярякят вя
щиссийатынын бирэя позулмалары иля тязащцр едя биляр. Таламус, эиcэащ вя
янся пайлары зядяляндикдя, ABF позулмалары мцмкцндцр.
Башэиcяллянмянин йалныз црякбуланма, гусма, цфцги вя йа ротатор
нистагмла бирэя олмасы надир щалларда вертебробазилйар системдя
инсултун эюстяриcиси ола биляр, башэиcяллянмя чох вахт башга сябябли олур.
Коллатерал ган дювраны кифайят гядяр олдугда, онурьа
артерийасынын тыханмасы симптомсуз кечя биляр. Лакин узунсов бейинин
дорзолатерал щиссясинин вя бейинcик йарымкцрясинин ашаьы сятщинин
йайылмыш инфарктына да сябяб ола биляр. Беля инфаркт, арха ашаьы бейинcик
артерийасынын тыханмасы заманы да баш верир вя Валленберг-Захарченко
синдрому иля тязащцр едир. Классик вариантда бу синдром заманы
башэиcяллянмя, црякбуланма, гусма, патолоъи ожаг тяряфдя -
дисфаэийайа, дисfонийайа, дизартрийайа эятириб чыхаран цзцн аьры вя
температур щипестезийасы, бейинcик атаксийасы, Горнер синдрому, удлаг,
гыртлаг вя дамаг ифлиcи, якс тяряфдя - ятрафларын вя бядянин аьры вя
температур щипестезийасы сяcиййявидир. Лакин чох вахт синдромун
ясасян, башэиcяллянмя, нистагм вя бейнcик атаксийасы иля мцшайият
олунан узунсов бейiнин cцзи зядялянмяси (вя йа онсуз) вариантларына да
раст эялинир.
Базилйар артерийанын тыханмасы орта бейнин вя кюрпцнцн хейли
зядялянмясиня сябяб ола биляр. Бу заман чох щаларда тезликля летал
нятиcяйя эятириб чыхаран эюзцн щяряки позулмалары, тетраплеэийа, щушун
итмяси, витал функсийаларын позулмасы инкишаф едир. Базилйар артерийанын
33
щачаланма нащийясинин тыханмасы (емболийа заманы) бейин кютцйцнцн
рострал щиссясинин вя арха бейин артерийасынын ган тяcщизаты щювзясинин
икитяряфли ишемийасына сябяб олур вя кортикал корлуг, эюзцн щяряки
позулмалары, щиперкинезийалар, йуху позулмалары, гарабасмалар,
амнезийа шяклиндя тязащцр едир.
Кюрпц вя орта бейини ганла тяcщиз едян базилйар артерийа
шахяляринин тыханмасы заманы мцхтялиф синдромлар ямяля эяля биляр:
патолоъи ожаг тяряфдя мимики язялялярин периферик парези, якс тяряфдя
щемиплеэийа (Миййар – Эублер синдрому); патолоjи оcаг тяряфдя мимики
язялялярин вя эюзцн латерал дцз язялясинин периферик парези, якс тяряфдя
щемиплеэийа (Фовилл синдрому); патолоъи оcаг тяряфдя эюзцн щяряки
синирини иннервасийа едян язялянин ифлиcи, якс тяряфдя щемиплеэийа (Вебер
синдрому) вя йа щемиатаксийа вя ятрафларда атетоз щярякятляр (Бенедикт
синдрому) вя йа интенсион щемитремор, щемиатаксийа иля язяля
щипотанийасы (Клодт синдрому); бахышын йухарыйа ифлиcи, конверэенсийа
позулмалары вя эюз гапагларынын икитяряфли, щиссяви птозу (Парино
синдрому) вя с. Ялащиддя парамедиал артерийанын тыханмасы лакунар
инфракта сябяб олur.
Бейинcик инфаркты онурьа, базилйар вя йа бейинcик артерийаларынын
тыханмасы нятиcясиндя баш верир вя эениш зядялянмя заманы кяsкин
цмуми бейин симптомлары, щуш позулмалары иля мцшаийят олунур. Юн
ашаьы бейин артерийаларынын тыханмасы бейинcик вя кюрпц нащийясинин
инфарктына сябяб олур. Бу заман башэиcяллянмя,гулагларда кцй,
црякбуланма, зядялянмя тяряфдя – цз язяляляринин парези, бейинcик
атаксийасы,Горнер синдрому сяcиййявидир. Йухары бейинcик артериасынын
тыханмасы заманы чох вахт башэиcяллянмя, патолоjи оcаг тяряфдя
бейинcик атаксийасы мцшащидя олунур.
Лабиринт артерийанын тыханмасы, ялащиддя баш веря биляр,
башэиcяллянмя, гяфил вя биртяряфли карлыьа сябяб ола биляр.
Арха бейин артерийасынын тыханмасы чох вахт емболийа сябябли
олур вя адятян, макулйар эюрмя габилиййяти сахланмагла, контралатерал
щомоним щемианопсийа иля тязащцр едир. Икитяряфли зядялянмяляр
кортикал корлуьа сябяб ола биляр. Доминант йарымкцрянин арха бейин
артерийасынын тыханмасы амнестик афазийа,алексийа, аграфийа вя йа
амнезийа, субдоминант йарымкцрянин зядялянмяси ися эюрмя сащяси
функсийасынын позулмасы иля нятиcялянир.
Таламус нащийясиндя баш вермиш инфарктлар вертебробазилйар
системдя олан инсултларын 25%-я гядярини тяшкил едир. Таламусун
перфорасийаедиcи артерийаларын тыханмасы таламусун арха медиал
щиссяляринин зядялянмясиня сябяб олур вя рущ дцшэцнлцйц, бахышын
34
йухарыйа ифлиcи, ABF позулмалары, контралатерал щемищипестезийа иля
мцшайият олунур. Икитяряфли зядялянмя заманы акинетик мутизм, рущ
дцшэцнлцйц, мотивасийа позулмасы вя амнезийанын ямяля эялмяси
мцмкцндцр. Таламусун вентролатерал нащийясинин йайылмыш инфаркты
Dejерин – Русси синдромуна сябяб ола биляр: патолоъи ожаьын якс
тяряфиндя – щемианестезийа, атаксийа, кечижи щемипарез, хореоатетоз,
аьры вя парестезийалар. Таламоленикулйар артерийалардан биринин
зядялянмяси нятижясиндя таламусун латерал нащийясинин мящдуд
зядялянмяси лакунар инфаркта сябяб олур – халис сенсор инсулт. Арха
перфорасийаедижи артерийаларын тыханмасы, таламусун арха щиссяляри вя
балыш нащийясинин дизябянзяр жисимляринин инфарктына сябяб олур вя
контралатерал щемианопсийа вя бязян ABF позулмасы иля тязащцр едир.
Атеротромботик инсулт чох вахт эежя вя йа сящяр баш верир.
Невролоjи позулмалар бир нечя саат вя йа щятта эцн ярзиндя тядрижян вя
пилляли инкишаф едир. Хястялярин анамнезиндя башга тип инсултлара
нисбятян, бу инсулт заманы ейни дамар щювзясиндя ТИЩ вя ишемик
инсултлар даща чох нязяря чарпыр. Анэиолоjи мцайиня заманы дахили йуху
артерийасынын стенозу вя окклцзийасы яламятлярини эюрмяк олар (цмуми
йуху артерийасынын щачаланма нащийясиндя дамар кцйц, харижи йуху
артерийасынын пулсасийасы эцжляндикдя, цмуми йуху артерийасы
пулсасийасынын зяифлямяси).
Физики вя емосионал эярэинлик, кардиал аритмийа фонунда
симптоматиканын гяфил инкишафы емболик инсулт цчцн характерикдир.
Адятян, инсултун инкишафындан дярщал сонра максимал невролоjи
позулмалар баш верир. Кардиоемболик инфарктлар чох заман орта бейин
артерийасынын габыг шахяляри щювзясиндя локаллашыр. Характерик
синдромлар кими ялащиддя сенсор вя йа щяряки афазийаны, щемипарези (чох
вахт йухары ятрафда) вя йа мяркязи тип цзря цзцн вя дилин парези иля
йанашы эедян ялин монопарезини эюстярмяк олар. Башга типли ишемик
инсултлара нисбятян, кардиоемболик инсулт заманы парсиал вя эенерализя
олунмуш епилептик тутмалар даща тез – тез мцшащидя олунур. Бу
тутмалар, адятян хястялийин илк эцнляриндя даща тез – тез мцшащидя
олунур вя емболик инсултдан бир нечя ай сонра да баш веря биляр.
Ишемик инсултун щемодинамик характери, пресеребрал вя серебрал
артерийаларын стенозлашдырыжы зядялянмяси олан хястялярдя артериал тязйигин
енмяси вя йа щиповолемийа фонунда бейiнин локал ишемийа симптомлары
баш вердийи щалларда ещтимал олунур. Щемодинамик инсулт заманы чох
вахт йанашы ган дювраны зоналары зийан чякир. Тяпя – янся нащийясинин
(орта вя арха бейин артерийаларынын битишик ган тяжщизаты зонасы) икитяряфли

35
инфаркты да баш веря биляр вя патолоэийа кортикал корлуг, эюрмя
агнозийасы вя амнезийа иля тязащцр едир.
Алын – парасаэiттал нащийянин инфаркты (юн вя орта бейин
артерийаларынын битишик ган тяжщизаты зоналары) доминант йарымкцря
афазийа иля зядяляндикдя, контралатерал парезля йанашы айаьын
щипестезийасына эятириб чыхара биляр.
Лакунар инсулт, даща чох гяфлятян башлайыр, надир щалларда
невролоъи позулмаларын тядрижи инкишафы иля мцшащидя олунур. Лакунар
инсулт заманы щуш позулмаларына, епилептик тутмалара , Али психи
функсийаларын вя эюрмя сащяляринин позулмасына тясадцф олунmур.
«Халис щярякят инсулту» - лакунар инсултун ян чох раст эялинян
вариантыдыр (60%-я гядяр щалларда). О, йалныз щярякят позулмалары иля –
ялин, айаьын, цзцн, дилин мяркязи тип цзря биртяряфли парези – тязащцр едир.
Щярякят позулмалары йцнэцл щемипарездян щемиплеэийайа кими дяйишя
биляр вя щям ялдя, щям дя айагда ейни дяряжядя мцшащидя олунур.
Бязян хястяляр парезли ятрафларын кейимясиндян шикайятлянирляр, мцайиня
заманы ися щиссиййат позулмалары ашкар едилмир.
«Халис щярякi инсулт» заманы зядялянмя ожаьы чох вахт дахили
капсулун арха айагжыьында вя йа кюрпц ясасында, бязян шцалы taжda,
бейин айагжыьында вя йа узунсов бейин ясасында ашкар едилир.
«Сенсомотор инсулт» - раст эялмя тезлийиня эюря лакунар инсултун
икинжи вариантыдыр, халис щяряки инсултдан фяргли олараг, щеми тип цзря
щярякят вя щиссиййат позулмалары мцшащидя олунур. Инсултун башга
вариантлары иля мцгайисядя зядялянмя ожаглары даща бюйцк юлчцлц олуб,
чох вахт дахили капсулун арха айагжыьында вя йа шцалы taжda , бязян
диздя вя йа дахили капсулун юн айагжыьында, йахуд таламусда йерляшир.
«Халис сенсор инсулт» щеми тип цзря кейимя дуйьусу вя (вя йа)
щиссиййат позулмасы иля (чох вахт аьры вя температур) тязащцр едир. Зядя
ожаьы адятян, таламусда мцшащидя едилир. «Дизартрийа вя йюндямсиз ял»
синдрому кяскин дизартрийа иля йанашы, ялин йцнэцл зяифлийи вя
бажарыгсызлыьы, цз язялясинин мяркязи тип цзря биртяряфли парези кими
тязащцр едир. Зядя ожаьы кюрпц ясасында вя йа дахили капсулун юн
айагжыьында ашкар едилир.
«Щямля щемипарези» синдрому парезли ятрафларда атаксийа иля
йанашы мяркязи щемипарезля тязащцр едир. Зядялянмя ожаьы дахили
капсулун арха айагжыьында, кюрпц ясасында вя йа шцалы taжda мцшащидя
олунур. Баш бейнин клиники «лал» зоналарында ямяля эялян кичик юлчцлц
инфарктлар симптомсуз кечя биляр вя башын КТ, МРТ вя йа аuтопсийасы
заманы тясадцфян мцяййян едиля биляр. Хястялийин симптомсуз эедишиня
чох вахт лакунар инфарктлар заманы раст эялинир.
36
Диагноз. Ишемик инсултун диагнозу, бейин дамар щювзяляриндян
биринин зядялянмяси цчцн характерик олан (нейроваскулйар синдром)
ожаглы невролоъи позулмаларын кяскин инкишафына вя онун инкишафы цчцн
риск факторларынын (йашын 50-дян йухары олмасы, анамнездя ТИЩ вя йа
ишемик инсултун эюстярилмяси, АЩ, шякярли диабет, сигарет чякилмяси, цряк
хястяликляри) олмасына ясасланыр. Бу, невролоjи позулмаларын кяскин
инкишафы иля тязащцр едян бейин ган дюврынынын ишемик позулмаларыны,
бейин гансызмаларындан вя йа башга хястяликлярдян (мясялян, бейин шиши
вя йа KBT)йцксяк дягигликля фяргляндирмяйя имкан йарадан башын КТ
вя йа МРТ мцайиняси иля тясдиг олунмасынын тяляб едир. Башын КТ вя
МРТ мцайиняси тятбиг едилмядян щятта хястялийин типик клиники
мянзяряси олдуьу щалларда беля, дифференсиал диагнозда йалнышлыг
ещтималы ян азы 5% тяшкил едир.
Башын КТ мцайиняси заманы хястялярин чохунда, сыхлыг азалан
нащийя ишемик инсултун ямяляэялмя анындан 12-24 саат сонра ашкар
едилир (Шякил 5). Инсултун баш вермясиндян аз мцддят кечдикдя, бейин
зядялянмяси демяк олар ки, чох вахт мцшащидя олунмур. Кичик юлчцлц
бейин инфарктлары (бейин кютцйц инфарктлары вя лакунар инфарктлар) ади КТ
методу иля ян йахшы визуализасийа дюврцндя, йяни хястялийин 3-4-жц эцнц
беля мцяййян олунмур, лакин контраст маддя йеридилдикдя, КТ вя
МРТ мцайиняси иля хястялийи ашкар етмяк мцмкцндцр. Контраст
маддясиз апарылан КТ мцайинясинин нятижяляриня ясасян, баш бейин шиши,
артерио – веноз малформасийа вя йа башга щяжмли гейри - дамар
просесляр ещтимал олундуьу щалларда, контраст мадя йеридилмякля КТ вя
МРТ мцайиня цсулунун тятбиг едилмяси эюстяришдир (Шякил 6 вя 7).
Нязяря алмаг лазымдыр ки, контраст маддяляр (хцсусиля бюйцк
дозаларда) нейротоксик тясир эюстяряряк хястянин вязиййятини аьырлашдыра
биляр.

Шякил 5: КТ-да юн вя орта серебрал артерийалар щювзясиндя (сол),арха


серебрал артерийа щювзясиндя (орта), орта серебрал артерийа щювзясиндя
(саь) щиподенс ожаг ашкар олунур.
37
Шякил 6: МРТ-да Т2-реъимдя сerebral infarкt ожаьы hиperintens сигнал
шяклиндя (сол,орта), Т1-реъимдя ися hиpointens сигнал шяклиндя (саь)
эюрцнцр.

Шякил 7: Диффуз МРТ ишемик ожаьы илк 15-30 дягигя ярзиндя ашкар едя
биляр.Диффуз МРТ – дя саь орта бейин артенрийасы щювзясиндя щиподенс
ожаг (сол),перфузион МРТ диффуз МРТ –дян фяргли олараг пенумбра
сащясини дя ашкар едир (саь).

Бирфотонлу емиссион компцтер томографийасы (БФЕКТ) тятбиг


едилдикдя, бейинин локал ишемийасынын даща еркян мярщялялярини ашкар
етмяк мцмкцндцр.
Яэяр башын КТ вя МРТ мцайинясини щяйата кечирмяк имканы
йохдурса, бел функсийасы вя ехоенсефалоскопийадан истифадя едилир. ИИ
заманы ССМ адятян шяффаф олуб нормал мигдарда зцлал вя щцжейря
елементляриня маликдир. Лакин бязян лимфоситлярин вя зцлалын мигдарынын
бир гядяр артмасы мцшащидя олунур. Серебрал артериит сябябли ишемик
инсулт заманыССМ– дя зцлалын, иммуноглобулинлярин вя лимфоситлярин
мигдарынын хейли артмасы мцмкцндцр. Бязян гандашыйыжы дамарын
пунксийа ийняси иля зядялянмяси вя ган гарышыьы ССМ – nин

38
гиймятляндирилмясиндя чятинлик йарадыр. Буна эюря дя, ССМ-нин 3 сынаг
шцшясиня йыьылмасы вя сонунжунун сентрифугалашдырылмасы тяляб олунур ки,
нятижядя рянэсиз, чюкцнтццстц шяффаф маддя ашкар олунур. Гейд етмяк
лазымдыр ки, бир сыра щалларда бейин гансызмалары заманы ССМ дяйишмир.
Бу сябябдян дя бел пунксийасы мялуматларына ясасян, инсултун
характери щаггында йалныш диагноз ещтималы ян азы 10% тяшкил едир.
Ишемик инсултлу хястялярин ехоенсефалоскопийа мцайиняси заманы,
хястялийин илк саатларында баш бейiнин орта структурларынын йердяйишмяси
чох вахт ашкар едилмир, лакин перифокал юдем сябябли бюйцк щяжмли
инфаркт заманы бу баш веря биляр.
Инсултун сябябляри арашдырыларкян, физикал мцайиня цсуллары
васитясиля чох ящямиййятли мялуматлар ялдя олуна биляр. Аритмийа
(гулагжыгларын фибрилйасийасы), црякдя кцйцн ашкар едилмяси инсултун
кардиоемболик характерли олмасы ещтималыны йарадыр. Ашаьы чяня
бужаьынын архасында (цмуми йуху артерийасынын бифуркасийа нащийяси)
ешидилян систолик кцй – дахили вя йа цмуми йуху артерийаснын стенозу
яламятидир, харiжи йуху артерийасы шахяляриндя нябзин эцжлянмяси цмуми
йуху артерийасынын ейни тяряфдя тыханмасы вя йа стенозу заманы
мцмкцндцр. Нябзин зяифлямяси (вя йа олмамасы) вя йа артериал тязйигин
азалмасы бир тяряфдян аорта гювсцнцн вя кюрпцжцкалты артерийанын
стенозлашдырыжы зядялянмясини эюстярир.
Ишемик инсултун сябябляринин арашдырылмасы цчцн дамарын гейри –
инвазив ултрасяс мцайиняси цсулларындан истифадя олунур. Бунларын
арасында башын пресеребрал артерийаларынын вя серебрал артерийанын
дуплекс вя триплекс (рянэли дуплекс) сканерлянмяси вя серебрал
артерийаларын ТКДГ (транsкраниал допплерографийа) даща эениш
мялумат имканларына маликдир (Шякил 8). Дуплеks сканерлянмяси
васитясиля дамарын тясвирини алмаг (ехотомографийа) вя ейни заманда
спектрал допплерографийа методу иля ган ахыныны мцайиня етмяк
мцмкцндцр, триплекс сканерлянмяси заманы ися, щямчинин дамарда
ганын щярякятини мцшащидя етмяк олар. Дуплекс сканерлянмяси щятта
артерийаларын о гядяр дя бюйцк олмайан стенозларыны вя артерийанынын
«дахили гиша - орта гиша» комплексинин галынлашмасыны ашкар етмяйя,
атерослеротик дцйцнжцклярин характерини тядгиг етмяйя, баш бейиня ган
ахынынын мигдарыны мцяййянляшдирмяйя имкан верир.
ТКДГ серебрал артерийанын щемодинамик ящямиййятли
стенозунун вя йа окклцзийасынын ашкарланмасына, башын маэистрал
артерийаларынын окклцзийаедижи зядялянмяси заманы коллатерал ган
дювранынын характерини мцяййянляшдирмяйя имкан йарадыр. Мцалижя

39
апарыларкян, баш бейiнин ган тяжщизатынын динамик мцшащидяси
мягсядиля гейри – инвазив мцайиня цсулларындан истифадя олуна биляр.

Шякил 8: Кarotid arterиyанин dupleкс сканерлянмяси артерийанын 80 %-


дян чох stenoзу ашкар едир.

Пресеребрал вя серебрал артерийалардакы патолоъи дяйишикликлярин


ашкар едилмясиндя серебрал анэиографийа (селектив катетерляшдирмя иля
серебрал анэиографийа) даща эениш мялумата маликдир (Шякил 9). О,
стенозларын, окклцзийаларын, хораларын, аневризмин вя артерийалардакы
башга патолоjи дяйишикликлярин ашкар едилмясиня имкан йарадыр. Лакин
катетеризасийа заманы баш веря билян фясад риски 4%-я чатыр (инсулт вя йа
ТИЩ инкишафы). Буна эюря йалныз каротид ендартериектомийа вя йа башга
жярращи мцдахиля планлашдырыларкян, йа да эянж йашлы хястялярдя сябяби
билинмяйян ишемик инсулт олдугда, анэиографик мцайиня апарылыр.
Артерийадахыли вя йа венадахили диэитал суптраксион анэиографийа
даща тез вя аз тящлцкяли (ишемик инсултун инкишафы рискиня эюря) мцайиня
цсулудур. Лакин бу мцайиня цсулунун информативлийи (хцсусиля серебрал
артерийаларын кичик зядялянмяляри диагнозунда) яняняви анэиографийайа
нисбятян ашаьыдыр. Бюйцк мигдарда контраст маддялярин вена дахилиня
йеридилмяси ися системли вя аллерэик реаксийалара (црякбуланма, гусма,
епилептик тутмалар, бронхоспазм вя с.) сябяб ола биляр.
Сон иллярдя пресеребрал вя серебрал артерийаларын зядялянмясинин
диагностикасы цчцн МР - анэиографийа вя спирал компцтер
томографийасы цсуллары даща да инкишаф етдирилир (Шякил 10). Лакин онларын
мялуматлылыьы щяля дя серебрал анэиографийа цсулундан эери галыр.

40
Шякил 9: Дюш аортасы angioгraфиyасы саь цмуми йуху arterиyасы вя саь
дахили йуху arterиyасынын стенозуну (сол), чяп lateral сerviкal angioгram
вя саь дахили йуху arterиyасынын стенозуну (орта), лateral цмуми йуху
arterиyасы arterioгramмы дахили йуху arterиyасынын proксimal щиссясинин
стенозуну (саь) ашкар едир.

Спирал КТ заманы контраст маддядян истифадя едилмяси ися


мцяйян системли вя аллерэик фясадларын мейдана чыхмасы риски иля
баьлыдыр. Ишемик инсулт заманы пресеребрал вя серебрал артерийа
зядялянмяляринин гейри инвазив диагностика цсулу кими МР
анэиографийа иля дуплекс сканерлямя вя ТКДГ мцайиняляринин бирэя
апарылмасы перспективли щесаб олунур.

41
Шякил 10: MR анэиографийада кюрпцжцкалты артерийаныни stenoзу (сол),
КТ анэиографийада сол дахили йуху arterиyасынын proксimal щиссясинин
там oккlцзiйасы (саь) ашкар олунур.

Ишемик инсултлу бцтцн хястялярдя цряйин ритм позулмаларынын,


ишемийа вя миокардын башга дяйишикликлярини ашкар етмяк мягсядиля
електрокардиографийа мцайиняси апарылыр. Гейд етмяк важибдир ки, 10%
хястялярин ЕКГ-да коронар чатышмазлыьы хатырладан, лакин яслиндя
миокардын симпато – адренал активлийи нятижясиндя ямяля эялян
дяйишикликляр мцшащидя олунур. Беля щалларда миокардын инфарктынын
истисна едилмяси цчцн тякрар ЕКГ мцайиняси мяслящят эюрцлцр. Цряк
ритминин пароксизмал позулмасы нятижясиндя емболик эенезли инсулт
ещтимал олундуьу щалларда, Холтер монитору иля ЕКГ –дан истифадя
едилир. Цряйин гапаг апаратынын зядялянмясиня, кардиомиопатийайа,
црякдахили тромб вя йа шишя, мядяжик аневризминя шцбщя олдуьу
щалларда ехокардиографийа (трансторакал вя йа гида борусундан кечян)
мцайиняси апарылыр. Йашы 45 – дян аз олан хястялярдя намялум эенезли
инсултун бцтцн щалларында трансторакал ехокардиографийанын апарылмасы
мяслящят эюрцлцр. Яэяр бу мцайиня цсулу дяйишикликляри
мцяййянляшдирмирся, онда кардиал патолоэийанын ашкар едилмясиндя
даща эениш мялуматверижи мцайиня цсулу олан гида борусундан кечян
ехокардиографийадан истифадя олунмасы мяслящят эюрцлцр.

Жядвял 3: Инсулт заманы мцайиня цсуллары

• 1.КТ
• 2.ЕКГ вя дюш гяфяси Р-графийасы
• 3.Ганын цмуми мцайиняси,тромбоситлярин
сайы,протромбин вахты, ИНР, ЩТВ, електролитляр,
глцкоза,СРЗ,ЕЧС,артериал ганда газларын тяйини
(щипоксийайа шцпщя варса), гаражийяр, бюйряк сынаглары
• 4.Нябз оксиметрийасы
• 5.Лцмбал пунксийа (КТ негативдир лакин клиники олараг
субарахноидал гансызмайа шцбщя варса)
• 6.Дуплекс вя транскортикал ултрасяс мцайиняси
• 7.Ещтийаж оларса ЕЕГ,МРТ,МРА,КТА,диффуз
МР,перфузион МР,ехокардиографийа

42
ИНР-бейнялхалг нормализасион ващид;ЩТВ-щиссяви тромбопластин
вахты;СРЗ-С реактив зцлал;ЕЧС-елитроситлярин чюкмя сцряти;МРА-магнит
резонанс анэиографийа;КТА-КТ анэиографийа

Инсултлу хястянин мцайиня планына дахилдир: 1) тромбоситлярин


мигдарынын мцяййян едилмяси иля ганынын клиник тящлили (еритремийанын,
тромбоситемийанын, тромбоситопеник пурпурун, ораьабянзяр
анемийанын, лейкемийанын ашкар едилмяси); 2) ган групунун, резус
факторун мцяййянляшдирилмяси; 3) ганын QИЧС вирусу тящлили; 4) ганын
HБс антиэен тящлили; 5) Вассерман реаксийасы; 6) шякяр, сидик жювщяри,
креатинин, билирубин, АСАТ вя АЛАТ, холестерин, триглисеридляр, йцксяк
вя ашаьы сыхлыглы липопротеидляр мцяййян едилмякля ганын биокимйяви
тящлили; 7) електролитляр (калиум, натриум), плазманын осмолйар гатылыьы;
8) ганын газ тяркиби, ТQB; 9) фибриноэенин, фибринолитик активлийин,
тромбин мцддятинин, протромбинин, щематокритин, ганын лахталанма
мцддятинин, ЫЫЫ антитромбинин мцяййянляшдирилмяси иля
коагулограмма; 10) еритроситлярин агрегасийа габилиййяти; 11) ганын
qatыlылыьы 12) сидийин тящлили; 13) аь жийяр хястяликляринин (пневмонийа,
вярям, шиш вя с.) диагностикасы, цряйин вя аортанын юлчцляринин
гиймятляндирилмяси мягсядиля дюш гяфясинин рентэенографийасы; 14)
терапевтин консултасийасы; 15) офталмологун консултасийасы.
Ишемик инсултун терапийасы цчцн онун инкишафы вя ямяляэялмя
сябябляринин дяриндян юйрянилмяси бюйцк ящямиййят кясб едир.
Емболийанын кардиал мянбяйи ашкар едиляркян вя ишемик инсултун башга
типляри щаггында мялумат олмадыьы щалда, инсултун кардиоемболик
характерли олмасы эцман едилир. Башга органларын емболик
зядялянмяляри вя мцхтялиф дамар щювзяляриндя тякрар ишемик инсулт
олдуьу щалларда диагноз даща щягигятя уйьундур. Инфарктын габыг
локализасийалы олмасы вя онун щеморраэик трансформасийасы (башын
компцтер томографийасы заманы ашкар олунур) инсултун мцяййян
дяряжя кардиоемболик эенезли олдуьуну эюстярир.
Пресеребрал вя серебрал артерийаларын окклцзийасы вя атеросклеротик
даралмасы ашкара чыхдыгда вя ишемик инсултун башга типи щаггында
мялумат олмадыгда, онун атеротромботик характерли олмасы эцман
едилир. Башга органларын атеросклеротик окклцзийаедижи зядялянмяси
олдугда, ейни сереброваскулйар щювзядя тякрар ТИЩ вя ишемик инсулт
баш вердикдя, диагнозун доьру олмасы ещтималы даща йцксякдир.
Хястялярин тяхминян 10%-дя инсултун ейни заманда атеротромботик вя
кардиоемболик характери щаггында мялумат ашкар едилир.

43
Лакунар инсулт, характерик невролоъи синдром вя КТ вя йа МРТ
мялуматлары ясасында диагнозлашдырылыр (Шякил 11). Бу инсулт, ясасян АЩ
вя шякярli диабети олан хястялярдя баш верир.

Шякил 11: MRТ-да лакунар инфаркт ожаглары.

Ишемик инсултун башга мцмкцн сябябляри олдугда (мясялян,


сяйрижи аритмийа вя бюйцк бейин йарымкцрясинин зядялянмиш тяряфиндя
дахили йуху артерийасынын габарыг стенозу) типини дягиг
мцяййянляшдирмяк олмур. Ишемик инсултун етиолоэийасы арашдырыларкян,
надир сябяблярин мцмкцнлцйц йаддан чыхмамалыдыр. Хястялик намялум
мяншяли олдугда, антифосфолипид синдромун ашкар едилмяси мягсядиля
щемотолоъи мцайиняляр апарылмалыдыр. Бу синдром, хястяликюнц веноз
тромбозлар, гадынларда юзбашына аборт, тромбоситопенийа, сифилися гаршы
йалан мцсбят реаксийа заманы ещтимал олунур вя фосфолипидяляря гаршы
антителлярин титринин (антикардиолипид антителлярин вя гурдешяняйинябянзяр
антикоагулйантларын) йцксялмяси иля тясдиглянир. Анэиографийа
мцайинясиндя инсултун надир сябябляринин – пресеребрал вя серебрал
артерийаларын тябягяляшмясинин (дахили гишанын йыртыглары, интрамурал
тромбоз, артерийа мянфязянин даралмасы), йуху артерийаларынын фиброз –
язяля дисплазийасынын (дахили йуху артерийасынын мунжуг сапы шяклиндя
нащамарлыьы), артериитин (артерийаларын локал даралмасы вя эенишлянмяси),
Мойа – Мойа синдромунун (дистал шюбялярдя чохсайлы эенишлянмиш
лентикулостриар артерийаларын формалашмасы иля бир вя йа щяр ики йуху
артерийаларынын стенозу вя йа тыханмасы), аневризмин вя йа артериовеноз
малформасийанын, йуху вя йа онурьа артерийаларынын щипоплазийасынын
ашкар едилмяси важибдир.

44
Хястяликдян яввял бойун травмасынын, бейиндя вя цздя аьрыларын,
бюйцк бейин йарымкцрясинин зядялянмиш тяряфиндя Горнер синдромунун
олмасы, дахили йуху артерийасынын тябягяляшмясиня (диссексийасына)
дялалят едир. Хястяликдян яввял бойун травмасы, янся нащийясиндя вя йа
бойнун арха сятщиндя аьрылар мювжуддурса, онурьа артерийасында
тябягяляшмя олмасы эцман едилир. Дахили йуху вя онурьа артерийаларынын
тябягяляшмяси диагнозу, дуплекс сканерлямя вя МР –
анэиографийасынын нятижяляри ясасында тясдигляня биляр. Лакин бязян
серебрал анэиографийанын апарылмасына да ещтийаж дуйулур (Шякил 12).

Шякил 12: Кarotid arterиyанин dupleкс сканерлянмяси normal даммар


диварындан айрылан (гырмызы)"йаланчы" канал шяклиндя (сары-нарынжы рянэ)
кarotid arterиyа disseксiйасыны ашкар едир (сол),MR анэиографийада саь
vertebral arterиyа disseксiйасы (саь) ашкар олунур.

EЧS – нин сявиййясинин йцксяклийи (50-100 мм/с), хястянин ащыл


йашларда олмасы, полимиалэийанын мювжудлуьу, палпасийа заманы йуху
артерийасынын харижи шахяляринин аьрылы олмасы, нящянэ щцжейряли артериитин
мювжудлуьуна шцбщя йарадыр вя артерийанын биопсийасы иля тясдиглянир.
Хястя жаван йашларда олдугда, EЧS йцксялдикдя, голларда нябз вя
артериал тязйиг асимметрик олдугда вя йа бир тяряфдя нябз олмадыгда,
Такайасу артериити щаггында фикирляшмяк олар; диагноз аорта гювсцнцн
вя бюйцк брахиосефал артерийаларын зядялянмялярини ашкар едян
анэиографийа мцайинясиня ясасян тясдиг олунур.
Мцалижя. Инсултлу хястялярин мцалижяси хцсусиляшдирилмиш
анэионевролоjи шюбялярдя апарылмалыдыр. Ишемик инсултун мцалижясиндя
щям спесифик (дифференсасийа олунмуш) терапийа, щям дя инсултун башга
нювляриндя истифадя олунан цмуми терапевтик тядбирляр (базис терапийа)
тятбиг олунур.
45
Базис терапийа. Ишемик инсултлу хястялярдя эюзлянилян соматик
фясадларын (аь жийяр артерийасынын емболийасы, ашаьы ятраф веналарынын
тромбозу, пневмонийа, йатаг йарасы, чанаг органларынын функсионал
позулмалары, кардиал вя башга фясадлар) профилактика вя мцалижяси
мягсядиля апарылан цмуми терапевтик тядбирлярин бюйцк ящямиййяти
вардыр.
Кома вязиййятиндя вя тяняффцс чатышмазлыьы олан хястялярдя
тяняффцс йолларынын тямизлянмяси вя кечирижилийи тямин олунмалыдыр.
Хястяйя назал катетр васитясиля оксиэен вермяк (2-4 л/дяг) (хцсусиля,
ганда оксиэен чатышмазлыьы варса) важибдир. Кяскин тяняффцс
позулмалары заманы ендотрахеал интубасийа вя ASV тятбиг едилир.
Цряк чатышмазлыьы, миокардын инфаркты вя йа аритмийа олдугда,
мцвафиг мцалижя кардиологла бирликдя апарылыр. Инсултлу хястяляря надир
щалларда раст эялинян вя чох вахт йанашы эедян цряк патолоэийасы,
щипощидратасийа вя йа щипотензив васитялярин дозадан артыг гябул
едилмяси сябябли артериал щипертонийа заманы ганявязедижи мящлулларын
(албумин, полиглцкин) вя йа декстранын ашаьы молекулу мящлулларынын
(реополиглцкин) кортикостероидлярля (120 – 150 мг преднизолон вя йа 8-
12 мг дексаметазон) бирликдя йеридилмяси мяслящят эюрцлцр. Еффект
олмадыгда, 200-400 мл натриум хлоридин изотоник мящлулуна 50-100
мг допамин ялавя едяряк, артериал тязйиг вя нябз тезлийини нязарятдя
сахламагла, дамжы цсулу иля вена дахилиня йеридилмяси тяйин олунур.
Артериал тязйигин оптимал сявиййяси 140-160/80-90 мм ж.с-дан аз
олмамалыдыр. Хястялярин чохуnда инсултун Ы суткаларында артериал
щипертонийа мцшащидя олунур. Бязи щякимляр артериал тязйиги хястянин
адят етдийи сявиййяйя, щятта нормал сявиййяйя гядяр ендирмяйя
чалышырлар. Бу тактика артериал тязйиг йцксяк олараг галарса, ишемик
инсултун щеморраэик трансфорасийасы, баш бейин юдеминин артмасы вя
КДТ йцксялмяси риски иля ясасландырылыр. Лакин ишемик инсулт заманы
йцксялмиш артериал тязйиг ишемийайа уьрамыш бейин тохумасында
перфузион тязйигин лазыми сявиййядя сахланылмасы цчцн важибдир, онун
енмяси ися ишемийаны эцжляндиря биляр. ИИ илк эцнляриндя бейин ган
ахынынын юзцнцнизамлама габилиййятинин позулмасыны нязяря алмаг
лазымдыр. Артериал тязйиг ендийи заман бейин артерийаларынын адекват
эенишлянмяси баш вермир вя ишемийайа уьрамыш тохумада перфузион
тязйиг дцшцр, бу да «ишемик йарымкюлэя» зонасында ялавя щцжейрялярин
мящвиня эятириб чыхарыр. Щипотензив васитялярдян истифадя мясяляси
дискуссийа мювзусу олараг галмагдадыр. Лакин йалныз артериал тязйиг
чох йцксяк олдуьу щалларда (систолик артериал тязйиг 200 мм ж.с. вя даща
артыг, диастолик артериал тязйиг 120 мм ж.с. вя даща артыг), щямчинин
46
кяскин миокардын инфаркты, кяскин сол мядяжик чатышмазлыьы, аортанын
дюш щиссясинин тябягяляшмяси заманы онларын тятбиг едилмясинин
мягсядяуйьунлуг нюгтейи нязяри цстцнлцк тяшкил едир.
Ангиотензинчevirici ферментин инэибиторларыны (бета адреноблокаторлар
вя йа калсиум ионлары блокаторлары) щипотензив васитя кими дахиля гябул
етмяк вя йа парентерал цсулла истифадя етмяк олар. АТ-ин тяжили
ендирилмясиня ещтийаж олдугда, лабеталол (2 мг 1-дяг) вя йа натриум
нитропруссидин (0,3 – 0,5 мкг/кг 1-дяг) вена дахилиня йеридилмясинлян
истифадя олунур. АЩ илк дяфя ашкар едилдийи щалларда артериал тязйиг
хястянин адят етдийи сявиййядян 10-15 мм ж.с. йухары вя йа 160-170/95-
100 мм ж.с. гядяр тядрижян ашаьы салынмалыдыр. Щипотензив терапийа
апарыларкян артериал тязйигин щяддян артыг дцшмясиня нязарят етмяк вя
щипотензив терапийада дцзялишляр апармаг цчцн сутка ярзиндя тязйигин
сявиййясинин мониторда излянмяси бюйцк ящямиййят кясб едир. Инсултун
инкишаф етдийи андан 7-10 эцн сонра щипотензив терапийа нятижясиндя баш
веря биляжяк фясадларын риски азалыр вя яэяр артериал тязйиг юз – юзцня,
тябии олараг ашаьы дцшцрся, онун тядрижян тянзимлянмяси цчцн
щипотензив васитялярдян истифадя едилмяси мяслящят эюрцлцр.
Артан бейин юдеми иля ялагядар щуш позулмалары вя йа шиддятли
невролоъи позулмалар олдугда, ишемик инсулт олан хястялярдя бейин
юдеминин вя йцксялмиш КДТ мцалижяси апарылмалыдыр. Беля щалларда
чарпайынын баш тяряфинин галдырылмасы, суткада хястянин бядян сятщинин 1
л/м2 гядяр майе йеридилмясинин мящдудлашдырылмасы, аь жийярлярин
щипервентилйасийасынын апарылмасы, глисеролдан (10%-ли мящлул 0,25-1,0
г/кг дозада щяр 6 саатдан бир дахиля гябул етмя вя йа натриум хлоридин
изотоник мящлулунда 10%-ли глисерол мящлулу, 1-2 мл/кг щесабы иля 2 саат
ярзиндя вена дахилиня йеритмя) вя йа маннитолдан (суткада вена
дахилиня 20%-ли мящлул илкин дозада 1г/кг, сонра 0,25-1,0 г/кг 140 г-
дозайа гядяр), йахуд, дексазондан (вена дахилиня илкин дозада 1 г/кг,
сонра щяр 6 саатдан бир 4 мг дозада) истифадя олунмасы мяслящят
эюрцлцр. Терапийа еффект вермядикдя, бу препаратларын
комбинасийасынын сидикговужу васитялярля бирликдя (20-80 мг фуросемид
венадахили 4-12 саатдан бир) истифадя едилмяси вя йа аь жийярлярин
щипервентилйасийасы мягсядиля хястянин идаряолунан тяняффцс системиня
кечирилмяси мяслящятдир. Яэяр бу тядбирляр дя нятижясиз галырса вя КТ вя
йа МРТ мялуматларында бейин юдеминин артмасы гейд олунурса, бу
заман бейнин декомпрессийасы вя хястянин щяйатынын хиласы мягсядиля
жярращи ямялиййат апарылмалыдыр.

47
Жядвял 4: Ишемик инсултлу хястялярдя артериал тязигин мцалижяси
Артериал тязиг Мцалижя
Фibrinolитiк Мцалижядян юнжя: Labetalol 10-20 mг вена дахили
мцалижяйя шырнагла
намизяд SАТ >185 вя йа
хястяляр вя йа DАТ >110
mm Hg Enalapril 1.25 mг вена дахили
шырнагла
Мцалижядян сонра: На nitroprussid (0.5
DАТ >140 mm Hg mкг/kг/дягигя)

SАТ >230 mm Hg Labetalol 10-20 mг вена дахили


or шырнагла вя labetalol infuзийасы
DАТ 121-140 mm 1-2 mг/дяг вя йа niкardipin 5
Hg mг/саат вена дахили infuзийасы
нязярдян кечирилмялидир

Labetalol 10 mг вена дахили


шырнагла, щяр 10 дягигядян бир
SАТ 180-230 mm тякрар йеридиля биляр maксimал
Hg doза 150 mг-а гядяр
вя йа DАТ 105-120
mm Hg

Фibrinolитiк DАТ >140 mm Hg На nitroprussid (0.5


мцалижяйя mкг/kг/дягигя); тяхминян 10-
намизяд 20%-я гядяр ендиря биляр
олмайан
хястяляр SАТ >220 вя йа Labetalol 10-20 mг вена дахили
DАТ 121-140 mm шырнагла 1-2 дягигя ярзиндя; щяр
Hg вя йа 10 дягигядян бир тякрар йеридиля
биляр maксimал doза 150 mг-а
гядяр вя йа niкardipin 5
mг/саат вена дахили infuзийасы

SАТ <220 mm Hg Antihиpertenзiv terapиyа йалныз


вя йа КMI, aortа disseксiйасы, ДЦЧ,
DАТ 105-120 mm вя йа hиpertenзiv enсeфalopatиyа
Hg вя йа заманы тядбиг олунур

48
SАТ-систолик артериал тязиг; DАТ-диастолик артериал тязиг; КMI-кяскин
миокардын инфаркты; ДЦЧ-дурьунлуг цряк чатышмазлыьы.(емедижине-
Acute Stroke Management)

Интенсив терапийа апарыларкян нормал су-дуз мцбадилясинин


тямин олунмасы важибдир. Бу, дяри юртцйцнцн вя дилин нямлийини, дяри
тургоруну, ган серумунда щематокрити вя електролитляри нязарятдя
сахламаг вя позулма щаллары баш вердикдя, мцвафиг терапийа апармаг
мягсядиля тяляб олунур. Майенин мящдудлашдырылмасы вя йа сидикговужу
васитялярин сямярясиз истифадя олунмасы щематокритин, ганын
лахталанмасынын йцксялмясиня вя артериал тязйигин дцшмясиня сябяб олан
щидротасийайа (организмдя суйун азалмасына) эятириб чыхарыр. Инфузион
терапийа заманы чох майе йеридилмяси баш бейин юдемини артыра биляр.
Ишемик инсултлу хястянин щярарятинин йцксялмяси чох вахт ясас
хястялийя гошулан пневмонийа вя йа сидик йолларынын инфексийасы иля
ялагядар олур вя мцвафиг антибактериал мцалижя тяляб едир. Йцксяк
щярарятин (38°Ж-дян йухары) салынмасы цчцн бядянин хариждян
сойудулмасындан (су-спирт гарышыьы иля бядянин силинмяси, буз говуьу),
аналэетиклярдян, антищистамин васитялярдян истифадя етмяк олар.
Тякрар гусмалар вя давамлы щычгырты олдугда метоклопрамид
(серукал, реглан) 10 мг венадахили (язялядахили) вя йа суткада 2-4 дяфя
дахиля гябул етмя, hалоперидол суткада 10-20 дамжы (1,5 – 2 мг) вя йа
етаперазин суткада 1-2 дяфя 4-10 мг дахиля гябул етмя тятбиг олуна
биляр. Психомотор ойанма заманы венадахили вя йа язялядахили 10-20 мг
диазепамдан (реланиум, седуксен), венадахили 2-4 г натриум
оксибутираtдан, йахуд венадахили вя йа язялядахили 5-10 мг
hалоперидолдан истифадя олунур. Епилептик тутмалар заманы 20 мл
натриум хлоридин изотоник мящлулунда 10-20 мг диазепам (реланиум –
седуксен) вена дахилиня йеридилир. Диазепам еффект вермядикдя, 10 мл
20%-ли натриум оксибутират мящлулу вя азот оксидинин оксиэенля гарышыьы
вена дахилиня йеридилир. Тякрар епилептик тутмаларын профилактикасы цчцн
гыжолmа ялейщиня васитяляр тяйин едилир.
Кома вязиййятиня олан хястяляр цчцн мцвафиг гида, чанаг
органларынын функсийасына хцсуси нязарят, дярийя, эюзляря, аьыз
бошлуьуна гуллуг етмяк тяляб олунур. Щидромассаj дюшякли вя йан
бортлары олан чарпайылардан истифадя едилмяси мягсядяуйьундур. Илк
эцнлярдя гидаланма, гидалы мящлулларын венадахили йеридилмяси иля тямин
олунур, сонрадан ися назогастрал зонд васитясиля гидаланма мягсядя
уйьундур. Щушу aydыn олан вя удма габилиййяти позулмайан хястялярин
гидаланмасы цчцн яввял дуру йемяклярдян башламаг, сонрадан
49
йарымдуру вя ади гидалара кечмяк олар. Сярбяст удма мцмкцн
олмадыгда, зондла гидаланмадан истифадя едилир. Яэяр инсултдан 1-2
щяфтя кечмиш удма габилиййяти бярпа олунмурса, хястянин сонракы
гидалынмасы цчцн гастростомун гойулмасы мясяляси щялл едилир.
Гябзлийин вя дефекасийа заманы хястянин эцжянмясинин гаршысынын
алынмасы цчцн ишлядижи васитяляриндян истифадя олунур. Сидийин лянэимяси
щалларында сидик кисясиня катетр йеридилир. Ещтийаж олдугда, даими уретрал
катетр гойулур вя 3 эцндя 1 дяфя дяйишдирилир. Кифайят щяжмдя гида
заманы гябзлик оларса, суткада 1 дяфядян аз олмайараг, тямизляйижи
ималя тяйин олунмасы важибдир. Дяри зядялянмясинин вя йатаг йарасынын
профилактикасы цчцн хястяни щяр 2 саатдан бир башга тяряфя чевирмяк,
дярини эцндялик эиэийеник тямизлямяк, дяри юртцйцнцн гурулуьуну
тямин етмяк, йатаг лявазиматларыны вахтлы – вахтында дяйишдирмяк,
йатагда ямяля эялмиш гырышлары дцзялтмяк, сидик вя няжис сахламаг
мцмкцн олмадыгда, мцвафиг тядбирляр эюрмяк зяруридир. Дяри гызарты
вя масерасийа олдугда, 2-5%-ли калиум перманганат мящлулу,
чайтиканы йаьы вя йа солкосерил мялщями иля ишлянир: йатаг йараларынын
инфексийасы заманы антисептик мящлуллардан истифадя олунур.
Ятрафларын дярин веналарында тромбозун гаршысынын алынмасы
мягсядиля айагларын еластик бинтля сарылмасы хцсуси (пневматик сыхылмыш)
жораблардан истифадя едилмяси, айагларын 6-10° галдырылмасы, пассив
эимнастик щярякятляр мяслящят эюрцлцр. Профилактика мягсядиля
щепариндян кичик дозаларда (5000 ващид эцндя 2 дяфя) дяриалты истифадя
етмяк олар. Дярин веналарда тромбоз инкишаф етдикдя, яввял венадахили
5000 ващид дозада, сонра 1000 ващ./с венадахили дамжы цсулу иля вя йа
5000 ващид дяриалты, щяр 4-6 саатдан бир, 7-10 эцн щепарин препараты
йеридилмяси мяслящят эюрцлцр. Мцалижя дюврцндя ганын лахталанма
мцддяти (1,5-2 дяфя артмасы) нязарятдя сахланылмалыдыр вя даща сонра
хястя qeyri dцz антикоагулйантлара кечирилмялидир. Аь жийяр артерийасынын
тромбоемболийасы инкишаф етдикдя вя йа она шцбщя олдугда, аналоъи
терапийанын апарылмасы мяслящят эюрцлцр.
Пневмонийанын профилактикасы цчцн тяняффцс мяшьяляляри (дярин
няфясалма) вя хястянин еркян активляшмяси тювсиййя олунур. Яэяр
пневмонийа инкишаф едярся, антибиотиклярдян истифадя едилир, профилактика
мягсядиля тятбиги мяслящят дейил.
Мцалижя эимнастикасынын (щярякят позулмалары заманы) вя
логопедик мяшьялялярин (нитг позулмалары олан хястялярля) бюйцк
ящямиййяти вардыр. Мцалижя эимнастикасыны (плеэийа заманы ифлиж олмуш
ятрафларда пассив щярякятляр) мцмкцн гядяр тез башламаг мяслящятдир

50
(шиддятлянян невролоъи позулмалар вя йанашы эедян хястяликлярля ялагядар
якс эюстяришляр йохдурса, инсултун ЫЫ эцнцндян).
Хястянин еркян активляшдирилмяси йалныз ятрафларда щярякят
фукнсийаларынын йахшылашдырылмасы цчцн дейил, щям дя дярин веналарда
тромбоз ямяля эялмясинин гаршысынын алынмасы цчцн мягсядя уйьундур.
Хястяйя даими психолоъи дайаг вериляряк, мяишят вя сосиал
реабилитасийанын еркян башланмасы чох ящямиййятлидир.
Щярякят функсийаларынын бярпасы ясасян инсултдан сонракы илк 6
айда мцшащидя олунур. Лакин мцвазинятин сахланмасы, нитг
функсийаларынын, щямчинин мяишят вя профессионал вярдишлярин ящямиййятли
дяряжядя йахшылашмасы 2 ил вя даща артыг мцддятдя давам едя биляр.
Цряк хястялийи олдугда (мясялян, стенокардийа вя йа аритмийа)
реабилитасийа програмы кардиологла разылашдырылмалыдыр.
Спесифик (дифференсиасийа олунмуш) терапийа. Хястялик башланан
андан 3-6 саат ярзиндя хястя стасионара йерляшдирилир. Башын КТ
мцайиняси иля инсултун ишемик характерли олмасы, тясдигляндикдян сонра
тромбозун вя емболун лизиси вя ишемийайа уьрамыш бейин тохумасында
ган ахынынын бярпа едилмяси мягсядиля тромболитик терапийа апарылмасы
мясяляси мцзакиря олунур. Орта бейин вя йа базилйар артерийанын кяскин
тыханмасы, кардиоемболик инсулт заманы бу терапийанын апарылмасы даща
мягсядяуйьун щесаб едилир. Тромболитик терапийа цчцн яксэюстяришдир:
анамнездя кяллядахили гансызма, щеморраэик диатез, щямчинин
йахынларда (ахырынжы 3 щяфтя) мядя-баьырсаг системиндя вя йа сидик
йолларында ганахманын олмасы; артериал тязйигин 185/110 мм ж.с.
гядяр вя даща артыг йцксялмяси; щуш позулмалары вя йа кома; йцнэцл
дяряжяли невролоъи позулмалар вя йа регресс (Жядвял 5).
Тромболитик терапийа цчцн чох вахт плазминоэенин тохума
активатору (актилизе) бирдяфялик, 0,9 мг / кг дозада вена дахилиня
(препаратын 10%-и шырнаг, галан щиссяси ися 1 саат ярзиндя, дамжы цсулу
иля) йеридилир. Препарат анэиографийа мцйайиняси заманы артерийа
дахилиня дя йеридиля биляр (локал тромболизис). Цмумиййятля,
плазминоэенин тохума активатору инсултун нятижясини йалныз жцзи
йахшылашдырыр. Бу, щеморраэик фясадларын чохлуьу иля ялагядардыр.
Препарат хястялийин илк 3 сааты мцддятиндя йеридилдикдя, мцсбят нятижяляр
гейдя алыныр. Онун тятбиги цчцн фярди эюстяришляр дягигляшдирилир.
Щямчинин инсултун илк 3 саатында артерийа дахилиня проурокиназanыn
йеридилмясинин еффектли олдуьу эюстярилир.

51
Жядвял 5:Тромболитик терапийайа эюстяриш вя якс эюстяришляр

Аьыр вя орта аьыр дяряжяли щеми тип йарымкцря


Эюстяришляр синдрому
КТ:инфаркт вя йа гансызма яламятляринин
олмамасы вя йа яввял кечирилмиш инфарктларын
галыглары
Мцалижянин илк яламятлярин тязащцрцндян 3 саат
сонра башланмасы
Хястянин разылыьы
Аьыр инсулт (щушун позьунлуглары,бахышын парези )
Якс Зяиф нязяря чарпан невролоъи дефект (инсултун
эюстяришляр Скандинавийа шкаласы цзря >50 пункт )
Щемипарезля нятижяляняи невраложы хястяликляр,гида
борусу веналарынын варикоз эенишлянмяси,мядя вя
12 б.б-ын хора хястялийи,колит ,аортанын
аневризми,травмалар,сон 3 ай яввял лечирилмиш
жярращи мцдахилядяр вя пунксийа
Анамнездя спонтан гансызма
КТ: гансызма,кечирилмиш инфарктларын галыг
яламятляри вя йа аь маддянин диффуз сейрялмяси,
орта бейин артерийасынын гидаландырма зонасынын
33%-дян чох щипоинтенсивлийи
Систолик артериал тязиг >185 мм ж.ст.,вя йа
диастолик артериал тязиг >110 мм ж. ст.,вя йа
интенсив щипотензив терапийанын важиблийи
Сон 48 саат мцддятиндя антикоагулйантларын
дябулу,тромбоситлярин сявиййяси <100 000/мкл,
глцкозанын сявиййяси <50 мг/л вя йа >400 мг /л.

Сонрадан тромбямяляэялмянин (инкишаф едян инсулт заманы) вя


серебрал артерийаларын тякрар емболийасынын гаршысынын алынмасы цчцн dцz
антикоагулйантлар – щепарин вя йа ашаьы молекулу щепарин (мясялян,
фраксипарин) тяйин олунур (Жядвял 6). Онлар щямчинин балдырын дярин
веналарынын тромбозу вя аь жийяр артерийасынын емболийасы рискини
азалдыр. Йцксяк артериал тязйиг (систолик – 200 мм ж.с. йцксяк, диастолик
– 120 мм ж.с. йцксяк), щеморраэик синдромлар, кяллядахили аневризмляр,
ганайан пептик хоралар, уремийа, гара жийяр чатышмазлыьы, гида
борусунун варикоз эенишлянмяси мцалижя цчцн яксэюстяришдир.
52
Тромболитик васитяляр истифадя олундуьу щалларда щепарин терапийасына
йалныз 24 саатдан сонра башламаг олар. Щепарин гарын дярисинин алтына
500 ващид, щяр 6 саатдан бир, 7-14 эцн йеридилмяли вя бу заман ганын
лахталанма мцддяти (илкин анализлярля мцгайисядя 1,5 – 2 дяфя артмасы)
вя сидийин клиники анализи (микрощематурийанын истисна едилмяси цчцн)
нязарятдя сахланылмалыдыр. Интенсив терапийа заманы ганын лахталанма
эюстярижиляриндян асылы олараг, доза коррексийа олунмагла вена дахилиня
яввялжя 5000 ващид, сонра 1000 ващ./с дамжы цсулу иля щепарин йеридиля
биляр. Щепарини аз дозада да – 5000 ващид, эцндя 2 дяфя тятбиг етмяк
олар. Фраксипарин гарын дяриси алтына, суткада 2 дяфя 0,5 – 1,0 мл дозада
истифадя олунур. Гансызма баш верярся, щепарин ляьв олунур вя она
якстясирли протамин сулфаты (20 мл натриум хлоридин изотоник мящлулунда
5 мл 1% протамин сулфат мящлулу венадахилиня, арамла) йеридилир.
Узунмцддятли антикоагулйант терапийа планлашдырылдыгда, щепарин
тятбигинин сон ики эцнцндя qeyridцz антикоагулйантлар тяйин едилир.
Серебрал артерийаларда тромбямяляэялмя вя емболийанын гаршысынын
алынмасы цчцн антиагрегантлардан эениш истифадя олунур.
Антиагрегантлар щям антикоагулйантларла бирликдя, щям ялащиддя тятбиг
олунур: асетилсалisил туршусу 75-300 мг/сут. вя йа клoпидогрел (плавиx) 75
мг/сут. Онларын да тятбиги балдырын дярин веналарында вя аь жийяр
артерийаларында емболийанын ямяляэялмя ещтималыны азалдыр (Жядвял 7).
Фибринолитиклярдян, антикоагулйантлардан вя антиагрегантлардан
ялавя бейин зядялянмясинин азалмасы вя bаш вермиш дяйишикликлярин эери
дюнцшлц олмасы цчцн нязярдя тутулмуш нейропротектор препаратлардан
да истифадя етмяк олар. Онларын еффективлийи мцзакиря мювзусу олса да
вя онлар стандарт мцалижя васитяси кими тювсиййя олунмасалар да, тятбиг
едилмяляри мягсядяуйьун щесаб едилир (хцсусян инсултун илк саатларында,
«терапевтик пянжяря» дюврцндя). Бюйцк дозаларда серебролизиндян
истифадя етмяк мяслящят эюрцлцр (20-50 мл/сутка, 100-200 мл натриум
хлоридин изотоник мящлулунда, 10-15 эцн вена дахилиня дамжы цсулу иля
60-90 дяг ярзиндя йеридилмяли). Пирасетам (ноотропил) 4-12 г/ сутка
дозада, вена дахилиня дамжы цсулу иля 10-15 эцн, сонра (вя йа
мцалижянин яввялиндя) 3,6-4,8 г/сутка дахиля гябул едилир. Гаммалонун
20 мл 5 %-ли мящлулу 300 мл натриум хлоридин изотоник мящлулунда 10-
15 эцн, суткада 2 дяфя дамжы цсулу иля венадахили тятбиг олунур.
Глиатилин 0,5-1,0 г дозада венадахиля вя йа язялядахили, суткада 3-4 дяфя,
3-5 эцн, сонра 0,4-1,2 г суткада 2 дяфя дахиля гябул етмя цсулу иля тяйин
едилир. Аплеэин (карнитин – хлорид) 500 -1000 мг, 250-500 мл натриум
хлоридин изотоник мящлулунда, 7-10 эцн вена дахилиня дамжы цсулу иля
йеридилир. Семакс 5 эцн, щяр бурун дялийиня, 2-3 дамжы тюкцлмякля тяйин
53
олунур. Сомазин 2000 мг, 250 мл натриум-хлориддя 5-6 эцн вена
дахилиня йеридилир, сонра 10 мл эцндя 2 дяфя, 1 ай ярзиндя дахиля гябул
едилир. Антиоксидант васитяляр кими витамин Е (алфа-токаферол) 2 мл 5%
мящлулда язялядахили 1-2 дяфя вя йа 2 капсул эцндя 3 дяфя дахиля гябул
етмя, аевит (А вя Е витаминляринин йаьлы мящлулу) эцндя 2-3 капсул
тяйин едилир. Емоксипин 300-600 мг венадахили дамжы иля,налоксон 20
мг вена дахилиня дамжы иля, йаваш сцрятля (6 саат ярзиндя) тяйин едилир.
Гыжыгландырыжы медиаторларын (глутамат вя аспартатын) зядяляйижи тясирини
лянэидян препарат кими 1-2 г дозада глисинин сублингвал гябулу инсултун
илк 5 эцнцндя тювсийя олунур ( Гусев Й.И. вя б., 1999).

Жядвял 6: Ишемик инсултлу хястядя щепарин терапийайа эюстяришляр

• Кардиоэен емболийа иля ялагядар йаранан ишемик инсулт


(сцни цряк гапаглары,гулагжыг фибрилйасийасы,миокардын
инфаркты,сол гулагжыг тромбозу)
• Коагулопатийалар мяс: Ж вя С протеин дефисити
• Екстракраниал артерийаларын симптоматик диссексийасы
• Симптоматик екстра- вя интракраниал стеноз
• Веноз синус тромбозу

Жядвял 7: Ишемик инсултун мцалижяси

1.Аспирин (100-300 мг/эцн) ишемик инсултдан сонра 48 саат


ярзиндя тяйин олунур
2.Щемодилцсийа щазырда кяскин ишемик инсултлу хястялярин
мцалижясиндя мяслящят эюрцлмцр
3.Щал-щазирда нейропротектив препаратларын истифадясиня даир
щеч бир мяслящят йохдур

Еффективлийи шцбщя алтында олса да, вазоактив препаратларын тяйин


едилмяси, ишемийайа уьрамыш тохумаларда ган тяжщизатынын
йахшылашдырылмасына йюнялдилмишдир. Бунунла йанашы, саьлам
тохумаларда ган ахынынын эцжлянмяси щесабына ишемийа зонасында ган
ахынынын азалмасы иля тязащцр едян бейиндахили «оьурланма» феноменини
истисна етмяк олмаз. Тяйин олунмасынын мягсядяуйьунлуьу онларын
нейропротектор тясиринин мцмкцнлцйц иля изащ олунур. Бир вя йа бир
нечя вазоактив препаратын бирликдя истифадя олунмасы мяслящят
54
эюрцлмцр. Нимодипин (нимотоп) 4-10 мг вена дахилиня дамжы цсулу иля,
арамла (1-2 мг/с сцрятля) суткада ики дяфя 7-10 эцн, сонрадан ( вя йа
мцалижянин яввялиндя) 30-60 мг, суткада 3-4 дяфя дахиля гябул етмякля
тяйин олунур. Калсиум ионларынын башга антагонистляринин дя истифадя
олунмасы мяслящят эюрцлцр (нифидопин 10-20 мэ, суткада 3 дяфя,
верапамил 40-80 мг, суткада 2 дяфя, никардипин 20 мг дозада, суткада
2 дяфя дахиля гябул етмя (Виленски Б.С.,1999). Винпосетин
(кавинтон)10-20 мг/сут, 500 мл натриум хлоридин изотоник мящлулунда,
венадахили, дамжы цсулу иля (90 дяг.) 7 эцн, ардынжа (вя йа мцалижянин
яввялиндя) 5 мг, эцндя 3 дяфя дахиля гябул етмя цсулу иля тяйин едилир.
Нисерголин (сермион) 4-8 мг 100 мл натриум хлоридин изотоник
мящлулунда, венадахили, эцндя 2 дяфя, 4-6 эцн, сонра (вя йа мцалижянин
башланьыжында) 5 мг, эцндя 3-4 дяфя дахиля гябул етмякля тятбиг
олунур. Синнаризин (стуэерон) 25-75 мг дозада, суткада 3-4 дяфя дахиля
гябул етмякля истифадя едилир. Инстенон 2-4 мл дамжы иля (3 саат ярзиндя)
3-5 сутка венадахили тяйин олунур.
Щемодилйусийа мягсядиля реополиглйцкин вя йа реомакродекс
200-400 мл дамжы цсулу иля, эцндя 1-2 дяфя 5-7 эцн, венадахили истифадя
олуна биляр. Ганын реолоjи хцсусиййятляринин йахшылашдырылмасы цчцн
пентоксифиллин (трентал) тятбиг едилир. Бу препарат 200 мг, суткада 2
дяфя, 5-7 эцн венадахилиня йеридилир, сонра (йа да мцалижянин
башланьыжында) 100-200 мг, суткада 3-4 дяфя дахиля гябул едилир. Бу
мцалижянин еффективлийи мцзакиря мювзусудур.
Надир щалларда артериит вя йа щематолоjи хястяликляр ашкар
едилярся, хцсуси мцалижя тяляб олунур. Инфексийалы артериит заманы мцалижя
ясас хястялийя эюря мцяййянляшдирилир (антибактериал, эюбяляйя гаршы вя йа
вирус ялейщиня терапийа); гейри – инфексион артериит заманы
кортикостероидлярдян (преднизолон суткада 1 мг/кг дозада) ялащиддя
вя йа иммуносупрессорларла (мясялян, азаtиоприн суткада 2 мг/кг)
бирликдя истифадя олунур. Полиситемийа заманы щемотокритин мигдарыны
40-45 сявиййясиндя сахламаг цчцн флеботомийа цсулу иля ганын щяжми
азалдылыр, тромбоситоз заманы ися миелосупрессантлардан (радиоактив
фосфор вя с.) истифадя олунур. Тромбоситопенийа щалларында
тромбоситоферез тювсиййя олунур. Имкансызса, миелосупрессорлардан
истифадя олунур. Тромбоситопеник пурпур заманы плазмаферез, тязя
дондурулмуш плазма вя кортикостероидляр (преднизолон суткада 1-2
мг/кг дозада) тятбиг олунур. Ораьабянзяр щцжейря анемийасы олан
хястяляря еритроситлярин тякрар трансфузийасы тяйин едилир. Диспротеинемийа
заманы плазмаферез еффектлидир. Антифосфолипид синдромлу хястялярин
мцалижясиндя антикоагулйантлардан вя антиагрегантлардан истифадя
55
едилир, плазмаферез вя кортикостероидляр (преднизолон суткада 1-1,5
мг/кг дозада), тякрар ишемик инсултлар заманы ися ситостатикляр тятбиг
олуна биляр. Лейкемийа заманы ситостатикляр вя гырмызы сцмцк илийинин
кючцрцлмяси тятбиг олунур. DДL синдромлу хястялярин мцалижяси, ясас
хястялийин мцалижясиндян вя щепарин тятбигиндян ибарятдир. Яэяр инсулт
пер орал контрасептивлярдян истифадя едян эянж гадынларда баш верирся,
онларын гябулунун дайандырылмасы вя башга алтернатив цсулладан
истифадя едилмяси мяслящят эюрцлцр.
Фясадлашма риски йцксяк олдуьундан вя еффективлийи там сцбута
йетирилмядийиндян, ишемик инсултун кяскин дюврцндя жярращи мцдахиля
методларындан (кяскин окклцзийа вя йа дахили йуху артерийасынын
стенозу заманы каротид ендартеректомийа, орта бейин артерийасындан
емболектомийа, анэиопластика) надир щалларда истифадя олунур. Башын
КТ вя МРТ мцайинясинин ашкар етдийи габарыг кютцк синдрому вя
обструктив щидросефалийа иля бейинжик инфаркты заманы харижи дренаъ вя йа
вентрикулйар шунт гойулмасы цсулундан истифадя олунур.

Жядвял 8: Ишемик инсултун биринжили профилактикасы.

1.АТ-ин нормал сявиййяйя (<140/ <90 мм Щэ ,вя йа <130/ <80


мм Щэ диабетли хястялярдя) ендирилмяси
2.Диабетли хястялярдя ганда глцкоза сявиййясинин контролу
3.Йцксяк риск групуна аид хястялярдя ганда холестеринин
сявиййясинин азалдылмасы (Симвастатин)
4.Сигарет чякилмяси мяслящят эюрцлмцр
5.Чох мигдар спиртли ичкилярин истифадяси мяслящят эюрцлмцр
6.Регулйар физики активлик
7.Аз мигдар доймуш йаьлар,дузла, чох мигдар мейвя тярявязля
зянэин пящриз мяслящят эюрцлцр
8.Йцксяк бядян чякиси индексиня малик инсанларда бядян чякисини
азалдан пящризлярин истифадяси

Жядвял 9: Ишемик инсултун биринжили медикаментоз профилактикасы.

1.Бир вя даща чох васкулйар риск факторларына малик инсанларда


аспиринин истифадяси
2.50%-дян чох дахили йуху артерийасы стенозу олан асимптоматик
хястялярдя миокардын инфаркты рискини азалтмаг мягсяди иля
аспирин истифадяси
56
3.Узун мцддятли антикоагулйант терапийанын истифадяси (ИНР-2.5
сявиййядя сахламаг шярти иля) йцксяк емболийа риски алтында олан
гулагжыг фибрилйасийалы хястялярдя: 75 йашдан йухары, вя йа 60
йашдан йухары вя йанашы йцксяк АТ,сол мядяжик
дисфунксийасы,шякярли диабет
4.Узун мцддятли аспирин (325 мг/сутка) вя йа варфаринин
истифадяси орта дяряжяли емболийа риски алтында олан гейри-гапаг
мяншяли гулагжыг фибрилйасийалы хястялярдя: 60-75 йаш вя йанашы риск
амилляри олмадан
5.Варфарин гябул едя билмяйян гулагжыг фибрилйасийалы хястяляря
аспирин мяслящят эюрцлцр
6.Узун мцддятли аспиринин (325 мг/сутка) истифадяси ашаьы
дяряжяли емболийа риски алтында олан гейри-гапаг мяншяли гулагжыг
фибрилйасийалы хястялярдя: 60-дан ашаьы йаш вя йанашы риск амилляри
олмадан
7.Сцни гапаьа малик гулагжыг фибрилйасийалы хястяляря узун
мцддятли антикоагулйант терапийа (ИНР 2-3 сявиййядя сахламаг
шярти иля) мяслящят эюрцлцр

Прогноз. Инфарктын локализасийасы вя щяжми, бейин юдеминин кяскин


тязащцрц, щямчинин йанашы эедян хястяликлярин олмасы вя /вя йа инсултун
эедишаты вахты фясадларын инкишафы (пневмонийа, йатаг йаралары, уросепсис
вя с.) иля мцяййян едилир. Хястялийин илк 30 эцнцндя хястялярин тяхминян
15-25% - и юлцр. Атеротромботик вя кардиоемболик инсултлар нятижясиндя
юлцм фаизи йцксяк олдуьу щалда, лакунар инсулт заманы 2% тяшкил едир.
Юлцм щалларынын тяхминян йарысы бейин юдеми вя бейин кютцйцнцн
сыхылмасы, галан щиссяси ися пневмонийа, цряк хястяликляри, аь жийяр
артерийаларынын емболийасы, бюйряк чатышмазлыьы вя сепtисемийа сябябли
олур.
Летал нятижялярин чох щиссяси (40%-и) хястялийин икинжи суткасында
баш верир вя ясасян эениш йайылмыш инфаркт вя бейин юдеми иля ялагядар
олур. Хястялийин илк 3 айында щярякят функсийалырынын бярпа олунмасы чох
мцщцмдцр вя чох вахт ашаьы ятрафларын функсийасы йухары ятрафлара
нисбятян даща йахшы бярпа олунур. Хястялийин биринжи айынын сонуна кими
йухары ятрафын тамам щярякятсиз галмасы пис яламятдир. Инсултдан 1 ил
кечдикдян сонра, невролоъи позулмаларын бярпа олунма ещтималы азалыр,
нитг позулмалары олан хястялярдя онун бярпасы бир нечя ил давам едя
биляр. башга типли инсултлара нисбятян лакунар инсултлу хястялярин бярпасы
даща йахшы эедир.
57
Жядвял: 10 Каротид артерийа стенозунун жярращи мцалижяси

1.Каротид артерийа жярращи мцалижяси дахили йуху артерийанын 60-99%


стенозуна малик бязи асимптоматик хястяля тятбиг олунур.Каротид
ендартектомийа иля ялагядар инсулт вя йа юлцм риски 3%-дян ашаьы
олан,вя йашама ещтималы ян азы 5 ил олан (вя йа 80 йашдан ашаьы)
хястялярдя жярращи мцдахилянин мцсбят еффекти ола биляр.
2.Каротид анэиопластика,стендлямя иля явя йа онсуз,адятян
асимптоматик каротид стенозлу хястяляря мяслящят эюрцлмцр.
3.Каротид ендартеректомийа дахили йуху артерийасынын 70-99%
стенозуна малик вя аьыр невролоъи дефисити олмайан йени (<180 эцн)
ишемик инсултлу хястяляря тяйин олунур.
4. Каротид ендартеректомийа дахили йуху артерийанын 50%-дян аз
стенозуна малик ишемик инсултлу хястяляря тяйин олунмур.
5. Каротид анэиопластика стендлямя иля каротид ендартеректомийайа
якс эюстаришляр олдугда апарылыр.

Жядвял 11: Ишемик инсултун икинжили профилактикасы

1.Аспирин 50-325 мг.Лакин сон мцшащидяляр аспирин гябулу фонунда


30-40% щалларда ишемик инсултун йаранма ещтималыны эюстярир.
2.Аспирин (50 мг) вя дипиридамол (200 мг х 2 дяфя) комбинасийасы.
3.Клопидогрел аспириня нисбятян ишемик инсултун икинжили
профилактикасыдя даща еффективдир.
4.ТИЩ вя йа ишемик инсулту вя гейри стабил стенокардийасы вя йа
миокардын инфаркты олан хястяляря аспирин 75 мг вя клопидогрел 75 мг
комбинасийасы мяслящят эюрцлцр.
5. Гулагжыг фибрилйасийалы хястяляря орал антикоагулйантлар мяслящят
эюрцлцр (ИНР 2.0-3.0).Орал антикоагулйантлар йанашы
епилепсийасы,кяскин деменсийасы,мядя-баьырсаг ганахмасы олан
хястяляря мяслящят эюрцлмцр.
6.Сцни цряк гапаьына малик хястяляря узун мцддятли антикоагулйант
терапийа (ИНР 2.5-3.5 вя йа йухары сявиййядя сахламаг шярти иля)
мяслящят эюрцлцр

58
Хястялярин тяхминян 30%-дя хястяликдян сонракы 5 ил дюврцндя
тякрар инсулт баш верир, бейин инфаркты ися илдя тяхминян 5% тяшкил едир.
Инсулт кечирмиш хястялярин юлцмцня сябяб чох вахт цряк хястяликляридир.

ТРАНЗИТОР ИШЕМИК ЩЯМЛЯ


Клиника. Хястялийин клиник симптомлары гяфилдян баш верир, бир
нечя санийя вя йа 1-2 дягигяйя максимал щяддя чатыр вя 10-15 дягигя,
надир щалларда, бир нечя саат (1 суткайа кими чякир). Баш бейнин ожаглы
зядялянмя симптомлары мцхтялифдир вя бейин ишемийасынын коротид вя йа
базилйар щювзядя локаллашмасы иля мцяййянляшдирилир, цмуми бейин
симптомлары надир щалларда мцшащидя олунур. Илк башланьыжда ТИЩ-ин
клиник мянзяряси ишемик инсултун мянзярясиня уйьундур. ТИЩ чох
заман йцнэцл невролоъи позулмаларла (цзцн вя йухары ятрафын кейимяси,
монопарези вя йа щемипарези) тязащцр едир, лакин кяскин позулмалар да
(щемиплеэийа, тотал афазийа) баш веря биляр (Жядвял 12). Бязян бир эюзцн
эюрмя габилиййятинин гысамцддятли азалмасы мцшащидя олунур. Бу, эюз
артерийасынын ган дювранында баш вермиш позулма иля ялагядардыр.
Оптик-пирамид синдром инкишаф едя биляр. Бу заман бир эюзцн эюрмя
габилиййятинин кечижи азалмасы иля якс тяряфин ятрафларындакы щемипарезин
мцштяряк тязащцрц мцшащидя едилир. Бу щал дахили йуху артерийасынын
окклцзяедижи зядялянмяси цчцн сяжиййявидир.

Жядвял 12:Транзитор ишемик щямлянин симптомлары

• Гяфлятян йаранан,бядянин бир щиссясиндя цзцн, йухары ятрафын


вя йа ашаьы ятрафын кейлик, вя йа зяифлийи
• Гяфлятян йаранан сенсор вя йа мотор афазийа
• Гяфлятян йаранан бир вя йа щяр ики эюздя эюрмя габилиййяти
позьунлуьу
• Гяфлятян йаранан йериш позьунлуьу,баш эижяллянмя,
кoordinaсion позьунлуг
• Гяфлятян йаранан,мялум сябяби олмайан кяскин баш аьрысы

Аmericanheart.org

ТИЩ тез – тез тякрар олуна вя йа бир ики дяфя баш веря биляр. ТИЩ
кечирмиш хястялярин 30-40%-дя сонракы 5 ил ярзиндя инсулт инкишаф едир. Бу
59
инсултларын 20%-дян чоху ТИЩ – дян сонракы 1 ай, тяхминян йарысы
биринжи ил ярзиндя баш верир. Инсулт риски биринжи ил 10%, сонракы щяр илдя
5% тяшкил едир. Тякрар ТИЩ инсултун башвермя ещтималыны йцксялдир вя
йаш артдыгжа, риск дя артыр (йаш 10 иля гядяр артдыгжа, инсулт ещтималы да
тяхминян 1,5 дяфя артыр). ТИЩ бир эюзцн кечижи корлуьу иля тязащцр
етдикдя, прогноз бир гядяр мцсбят щесаб олунур. Транзитор ишемик
щямлядян сонракы баш вермиш юлцм щалларынын чох вахт (тяхминян 50%)
цряк хястяликляри (башлыжа олараг миокард инфаркты) сябябли олмасыны гейд
етмяк важибдир.
Диагноз вя дифференсиал диагноз. ТИЩ диагнозу чох вахт
ретроспектив анамнез (дамар риск факторлары олан хястялярдя баш
бейинин кечижи ожаглы зядялянмя симптомларынын олмасы) ясасында
мцяййянляшдирилир. Дифференсиасийа олунмуш диагноз, кечижи невролоъи
позулмаларла тязащцр едян башга хястяликлярля апарылыр: мигренля,
епилептик тутмаларла, Менйер хястялийи вя менйерябянзяр синдромларла,
транзитор глобал амнезийа иля,daьыnыq склерозла, бейин шиши иля,
щипогликемийа иля, байылма иля вя с.
Мигрен заманы гысамцддятли невролоъи позулмалар баш веря
биляр (щемианестезийа шяклиндя мигреноз аура, щемипарез, афазийа,
эюрмя габилиййятинин биртяряфли позулмасы вя с.). Чох щалларда бу
позулмалар типик башаьрысы тутмасы иля мцшайият олунур, лакин бязян
ялащиддя мигрен тутмасына бярабяр аьры кими дя баш веря биляр. Мигрен
тутмалары адятян эянж йашларда олур, лакин, бязян орта, щятта ащыл
йашларда да раст эялинир. Чох надир щалларда башаьрысыз мигреноз аура
тутмалары илк дяфя ащыл йашларда инкишаф едир вя типик мигрен щямляляри иля
уйьун эялмир: адятян беля щалларда анамнездян мигренин аиляви
характер дашыдыьы ашкар олунур. ТИЩ – дян фяргли олараг, мигрен аурасы
заманы ожаглы симптомлар адятян тядрижян (20-30 дягигя ярзиндя) вя чох
вахт мигрен цчцн типик олан эюрмя позулмалары иля мцштяряк инкишаф
едирляр.
Парсиал епилептик тутмалар ТИЩ хатырладан кечижи, щяряки, щисси,
эюрмя вя нитг позулмалары иля тязащцр едя биляр. ТИЩ-дян фяргли олараг,
чох заман парсиал тутмаларда ятрафлара йайылмыш щиссиййат вя щярякят
позулмалары мцшащидя олунур (Жексон маршы), клоник гыжолмалар вя йа
тякрар эенерализя олунмуш епилептик тутмалар баш веря биляр. епилепсийа
цчцн характерик олан дяйишикликляри ашкар едян ЕEГ эюстярижиляринин
бюйцк ящямиййяти вардыр. Пaрсиал епилепсийа тутмаларына шцбщя
йарандыгда, бейин зядялянмясинин (мясялян, тутмаларла тязащцр едян
шишляр) ашкар едилмяси цчцн КТ вя йа МРТ апарылмасы зяруридир.

60
Хошхассяли, позисион башэижяллянмя вя вестибулйар нейронитля
тязащцр едян Менйер хястялийи заманы вертебробазилйар щювзядя ТИЩ-дя
олдуьу кими гяфил башэижяллянмя (чох вахт црякбуланма вя гусма иля
бирликдя) баш верир. Лакин бцтцн бу вестибулйар башэижяллянмя
щалларында йалныз цфцги вя йа ротатор нистагм мцшащидя олунур вя бейин
кютцйцнцн зядялянмяси симптому (шагули нистагм, икиляшмя, щиссиййат
вя удма габилиййятинин позулмасы вя с.) нязяря чарпмыр. Чох надир
щалларда вертебробазилйар системдя ТИЩ йалныз тяжрид олунмуш
вестибулйар башэижяллянмя иля тязащцр едир, лакин бейин – ган дювранынын
ишемик позулмаларынын йцксяк риски олан ащыл йашлы хястялярдя бу нязяря
алынмалыдыр. Башлыжа олараг, орта вя ащыл йашларда мцшащидя олунан
транзитор глобал амнезийа заманы жари вя бязян узаг щадисяляря гаршы
гяфил йаддаш позулмалары баш верир. Йаддаш позулмалары адятян, бир
нечя саат ярзиндя давам едир, хястя ейни суаллары тякрарлайыр, даими
олараг бу саат ня етдийини она хатырлатмаг лазым эялир. Буна
бахмайараг, мяишят вя пешя вярдишляриндя позулмалар мцшащидя
олунмур. Саьалдыгдан сонра, баш вермиш щадисяляря гаршы там амнезийа
гейд олунур. Бу хястялик заманы, инсултун инкишафы щаггында прогнозун
йахшы олмасы вя тякраролунма ещтималынын о гядяр дя йцксяк олмамасы
ону ТИЩ-дян фяргляндирян жящятлярдир.
Даьыныг склерозун илк башланьыжында, ТИЩ хатырладан кечижи
невролоъи позулмалар мцшащидя олуна биляр. Клиник тязащцрляриня эюря,
ТИЩ-дян фярглянмяйян симптомлар – баш бейин шишляри, кичик бейиндахили
гансызмалар вя йа субдурал щематомалар заманы да мцшащидя олуна
биляр. Беля щалларда, бязян, йалныз башын КТ вя МРТ мцайиняляринин
нятижяляри дцзэцн диагнозун мцяййян едилмясиня имкан йарадыр.
Щипогликемийа заманы да ТИЩ бянзяр клиники мянзяря нязяря
чарпа биляр. Диабетли хястянин кечижи невролоъи позулмалардан шикайят
етдийи бцтцн щалларда (хцсусиля, эежяляр ойандыгда вя йа физики
щярякятлярдян сонра) мцтляг ганда глцкозанын сявиййяси тядгиг
олунмалыдыр: глцкоза пaрентерал йеридилдикдян сонра вязиййятин тезликля
йахшылашмасы щипогликемийа цчцн характерикдир. Вертебробазилйар
щювзядя ТИЩ чох надир щалларда байылма вя йа байылмаюнц вязиййятля
тязащцр едир. Бу вязиййятляр, даща чох вазовагал пароксизмлар, цряк
хястяликляри вя йа епилепсийа сябябли олур.
Йыхылма тутмалары да (дроп – щямляляр) бязян вертебробазилйар
щювзядя ТИЩ-ин нятижясидир. Бу тутмалар, мяншяйи мялум олмайан,
постурал тонусун гяфил итирилмяси иля ялагядардыр, ясасян гадынларда баш
верир вя щяр щансы прогностик ящямиййяти йохдур. ТИЩ вахты йыхылмадан

61
яввял адятян башэижяллянмя вя йа икиляшмя баш верир, йыхылдыгдан сонра
травма алмамасына бахмайараг, хястя дярщал галха билмир.
Ишемик инсулт вя башга цряк – дамар системи хястяликляринин
гаршысынын алынмасы мягсядиля, бейинин кечижи ишемийасынын сябябляринин
ашкар едилмяси цчцн ТИЩ кечирмиш пасийентлярин мцайиняси тяляб олунур.
Мцайиня планына анэиолоjи тядгигатлар (бойнун вя ятрафларын
дамарларынын палпасийасы вя аускултасийасы, щяр ики голда артериал
тязйигин юлчцлмяси), ганын эениш, цмуми тящлили, холестеринин вя онун
фраксийаларынын мцяййянляшдирилмяси иля ганын биокимйяви тящлили,
щомеостазын тядгиги, ЕКГ, пресеребрал вя серебрал артерийаларын гейри –
инвазив ултрасяс мцайиня цсуллары (пресеребрал артерийаларын дуплекс
сканерлянмяси вя серебрал артерийаларын ТКДГ мцайиняси даща цстцн
щесаб едилир), МР анэиографийасы дахилдир. ТИЩ кардиоемболийа эенезли
олмасына шцбщя йарандыгда, кардиологун консултасийасы вя цряйин даща
дяриндян мцайиня олунмасы (ЕхоКГ, холтер мониторлашдырылмасы)
мяслящят эюрцлцр. ТИЩ мяншяйи мялум олмадыгда, ишемик инсултда
олдуьу кими, ган плазмасынын дярин тядгиги эюстяришдир: коагулйасийа
факторларынын вя фибринолизин, гурд ешяняйинябянзяр антикоагулйантын вя
антикардиолипин антителлярин сявиййясинин мцяййянляшдирилмяси вя с. Дахили
йуху артерийасынын щемодинамик ящямиййятли стенозу ашкар едилдикдя вя
жярращи мцалижя планлашдырылдыгда, адятян яввялжя гейри – инвазив
ултрасяс мцайиня цсулларынын нятижяляринин тясдиг едилмяси вя бейиндахили
ган дювранынын гиймятляндирилмяси цчцн серебрал анэиографийа
мцайиняси апарылыр.
ТИЩ бцтцн щалларында башын КТ вя йа МРТ мцайинясинин
апарылмасы мяслящятдир, лакин диагноз гойуларкян, гейри – мцяййянлик
йаранарса, кечижи невролоjи позулмаларын башга мцмкцн сябябляринин
(бейин шиши, кичик бейиндахили гансызма, травматик субдурал щематома
вя с.) истисна едилмяси цчцн бу мцайинялярин апарылмасы важибдир. ТИЩ
кечирмиш пасийентлярин чохунда башын КТ вя МРТ заманы ожаглы
дяйишикликляр мцяййян олунмур, лакин 10-25% щалларда (чох заман
невролоъи позулмалар бир нечя саат давам етдикдя) бейин инфаркты ашкар
едилир ки, бу да ТИЩ термининин мцяййян гядяр шярти олдуьуну эюстярир.
ТИЩ кечирмиш пасийентлярдя башын КТ вя йа МРТ мцайиняси заманы
бейнин мцвафиг нащийясиндя ишемик ожаг ашкар едилдикдя, ишемик инсулт
дейил, ТИЩ диагнозлашдырылыр.
Мцалижя. ТИЩ заманы невролоjи позулмаларын гыса мцддятли
олмасы сябябиндян чох вахт мцалижя апарылмыр вя регрессдян сонра
щякимя дя мцражият олунмур. Йцксяк тезликли ТИЩ-нин мцалижяси ишемик

62
инсултда олдуьу кими апарылыр. Кечирилмиш ТИЩ – дян сонра ишемик
инсулта гаршы профилактик тядбирлярин кечирилмяси чох ящямиййятлидир.
Профилактика. Инсултун профилактикасы риск факторларынын арадан
галдырылмасына йюнялдилмишдир вя инкишаф етмясиня сябяб олан ясас
факторлар, артериал щипертонийа, цряк хястяликляри, ТИЩ, папирос чякмя,
шякярли диабет щесаб олунур (Жядвял 8,9,11). Щиперкоагулйасиon
вязиййят ораьабянзяр щцжейря анемийасы, мигрен, орал контрасептивлярин
гябулу, наркотик маддялярдян истифадя едилмяси, дислипидемийа
korrelyasiyaсы цчцн daha аз ящямиййятли факторлардыр.
АЩ - инсултун даща жидди риск факторудур. Узунмцддятли
щипотензив терапийа шяраитиндя диастолик артериал тязйигин 8-10 мм ж.с.
гядяр енмяси инсултун инкишаф тезлийини 2 дяфя азалдыр. Буна
бахмайараг, инсулт вя ТИЩ кечирмиш вя / вя йа прсеребрал вя серебрал
артерийаларын стенозлашдырыжы зядялянмяси олан хястялярдя артериал тязйигин
щяддян артыг дцшмямяси вя баш бейиндя щипоперфузийа баш вермямяси
цчцн щипотензив терапийа ещтийатла апарылмалыдыр. Инсултун икинжили
профилактикасы цчцн перидоприлин (престариумун) 4 мг/сут. вя
индапамидин (арифонун) 2,5 мг/сут. дозада комбинасийасынын
еффективлийи сцбут олунмушдур. АЩ вя шякярли диабет хястялийи олан
шяхслярдя бядян кцтлясинин идеал вязиййятя чатдырылмасы вя сахланылмасы
мяслящят эюрцлцр вя бу чох вахт гиданын цмуми калорилийинин
азалдылмасыны тяляб едир. Артыг бядян чякисинин жями 5-10 кг азалдылмасы,
артериал тязйигин ящямиййятли дяряжядя енмясиня эятириб чыхара биляр.
Бядян кцтлясинин азалдылмасы мягсядиля пящриздян башга, мцнтязям
физики йцклянмя дя (идманла мяшьул олмаг, пийада эязмяк вя с.)
мяслящят эюрцлцр. Лакин физики йцклянмянин интенсивлийи фярди олмалы вя
щякимля разылашдырылмалыдыр.
Тякрар инсулт, ТИЩ вя йа ишемик инсулт кечирмиш хястяляря бир ики ил
ярзиндя, бязян дя даими олараг антиагрегантларын гябулу тювсиййя
олунур: асетилсалисил туршусу (аспирин), дипиридамол (курантил), тиклопидин
(тиклид) вя йа клопидогрел (плавикс). Башга антиагрегантларын
(пентоксифиллинин) еффективлийи сцбут олунмамышдыр. Асетилсалисил туршусу
адятян, 75-300 мг/сут. дозайа гядяр истифадя олунур. Даща артыг
дозаларын (1300 мг/сут.) гябул едилмяси мядя- баьырсаг системиндя
фясадларын рискини хейли артырыр. Препаратын мядяйя гыжыгландырыжы тясиринин
азалдылмасы цчцн мядядя яримяйян юртцклц аспирин тятбиг едилир (аспирин
кардио, тромбо АСС). Щал – щазырда сцмцк илийи функсийасынын сыхылмасы
риски иля ялагядар олараг, тиклопидин чох надир щалларда тяйин едилир.
Клопидогрелдян 75 мг/сутка дозада истифадя олунур. Бу препарат
аспириня нисбятян бир гядяр еффектлидир вя ялавя тясирляри дя аздыр. Суткада
63
50 мг аспирин вя 400 мг дипиридомолун бирэя тятбигинин дя еффективлийи
сцбут олунмушдур.
Сяйирижи аритмийа, мядяжикдахили тромб, цряйин сцни гапаьы вя
кардиоемболик инсултун тякрар олунмасы тящлцкяси олан башга
патолоэийалы хястялярин мцалижясиндя якс эюстяриш йохдурса,
антиагрегантлара нисбятян дцз антикоагулйантлардан (варфарин 5
мг/сутка, фенилин 60-90 мг/сутка) истифадя едилмяси даща еффеклидир.
Лакин чятин олса да, бу, протромбиня мцнтязям нязарят олунмасыны
тяляб едир (бейнялхалг нормаллашдырыжы ямсалын 3-4-я гядяр йцксялмяси вя
йа протромбин индексинин 50-60%-я гядяр енмяси).
Антикоагулйанталарын истифадя едилмясиня якс эюстяриш олдуьу вя йа
онларын тятбигиня нязарят чятин олдуьу щалларда антиагрегантларын
гябулу мяслящят эюрцлцр.
Дахили йуху артерийасынын стенозу ашкар едилдикдя, жярращи мцалижя
– каротид ендартеректомийа апарылмасы мцзакиря олунур. Щал – щазырда
дахили йуху артерийасынын кяскин стенозу олан (даралма диаметри 70-99%
диаметр) ТИЩ вя йа кичик инсулт кечирмиш хястялярдя бу жярращи
ямялиййатын еффектли олмасы юз тясдигини тапмышдыр. Каротид
ендартеректомийа ямялиййаты, ТИЩ вя йа кичик инсулт кечирмиш
хястялярдя, дахили йуху артерийасынын орта дяряжяли стенозу (даралма
диаметри 30-69%), щямчинин кечирилмиш инсултдан сонра йцнэцл вя йа
орта невролоъи дифисити олан хястялярдя дахили йуху артерийасынын кяскин йа
да орта дяряжяли стенозу заманы да апарыла биляр. Каротид
ендартеректомийа ямялиййатынын ямялиййат заманы фясадларын сявиййяси
3%-дян йухары олмайан, ихтисаслашдырылмыш клиникада апарылмасы
мяслящят эюрцлцр.
Дахили йуху артерийасынын окклцзийасы вя йа стенозу заманы ишемик
инсултун профилактикасы мягсядиля екстраинтракраниал анастомоз
гойулмасы ямялиййатынын еффективлийи юйрянилир. Дахили йуху артерийасынын
окклцзийалашмыш (вя йа стенозлашмыш) щювзясиндя тякрар щемодинамик
инсултлар (вя йа ТИЩ) мцшащидя олундуьу, амма каротид
ендартеректомийа ямялиййатынын йериня йетирилмяси мцмкцн олмадыьы
надир щалларда бу ямялиййаты кечирмяк олар.
Яэяр атеросклерозун вя йа инсулт инкишафынын артериал щипертонийа
вя папирос чякмя кими ялавя риск факторлары варса, стеноз аз тязащцр
етдийи щалларда да антиагрегант терапийа тяйин олуна биляр. Дахили йуху
артерийасынын симптомсуз кяскин стенозу заманы каротид
ендартеректомийа ямялиййатынын еффетлилийинин сцбут олунмасына
бахмайараг, чох кяскин стеноз вя йа консерватив мцалижя цсуллары иля
гаршысы алынмайан вя шиддятлянян стеноз мцшащидя олунурса, бу
64
ямялиййатын апарылмасы ясаслы щесаб едилир. Онурьа артерийаларынын
симптомсуз стенозу заманы антиагрегантлардан истифадя етмяк олар,
адятян жярращи мцалижя апарылмыр.
Папирос чякилмяси инсулт рискини гадынларда тяхминян 60%,
кишилярдя ися 40% - я гядяр артырыр.
Атеросклерозун профилактикасында тяркибиндя йаьлардан аз истифадя
олунан пящризин бюйцк ящямиййяти вардыр (гиданын цмуми
калорилийиндян 30%-я гядяр йаьын вя суткада 300 мг гядяр холестеринин
азалдылмасы). Щиперлипидемийа ашкар едилдийи щалларда (цмуми
холестеринин сявиййясинин 6,5 ммол/л-дян артыг, триглисеридлярин 2 ммол/л-
дян артыг вя фосфолипидлярин сявиййясинин 3 ммол/л-дян артыг йцксялмяси,
йцксяк сыхлыглы липопротеидлярин сявиййясинин 0,9 ммол/л-дян ашаьы
енмяси) даща сярт пящриз мяслящят эюрцлцр (гиданын цмуми
калорилилийиндян 20%-я гядяр йаьын вя суткада 150 мг аз холестеринин
сявиййясинин азалдылмасы). Йуху вя онурьа артерийаларынын атеросклеротик
зядялянмяляри заманы атеросклерозун шиддятлянмясинин гаршысынын
алынмасы цчцн йаьлардан даща аз истифадя олунан пящриз тятбиг
едилмялидир (холестеринин тятбиги эцндя 5 мг гядяр азалдылмалыдыр). Яэяр
6 ай ярзиндя сахланылан пящризля щиперлипидемийаны ящямиййятли дяряжядя
азалтмаг мцмкцн олмурса, якс эюстяриш йохдурса, бу заман
антищиперлипидемик препаратларын гябул едилмяси тювсиййя олунур.
Инсултун риск фактору олан гадынлара (артериал щипертензийа,
дислипидемийа, мигрен, ТИЩ) йцксяк естроэен тяркибли орал
контрасептивлярдян истифадя етмяк мяслящят дейил: ашаьы естроэен тяркибли
контрасептивлярин тятбиг олунмасы вя йа щамилялийин гаршысынын алынмасы
цчцн башга цсуллардан истифадя олунмасы даща мягсядяуйьундур.
Алкощолдан щяддян зийадя истифадя едилмяси (эцндя 70 г-дан
артыг, тямиз етанолун мцтямади тятбиг олунмасы, алкощол алудячилийи)
инсултун инкишаф рискини артырыр: бу пис вярдиш тярк едилдикдя, риск дя
тядрижян азалыр. Алкощолун мютядил тятбиг едилмяси (суткада 20-30 г –
дан артыг олмайараг, тямиз етанол) атерослерозун гаршысынын алынмасы вя
ишемик инсултун инкишаф рискинин азалдылмасы васитяси кими мцзакиря
олунур. Бир чох наркотик маддялярин гябулу да (щероин, кокаин)
инсултун инкишаф рискини артырыр, тярк едилмяси ися риски тядиржян азалдыр.

65
БЕЙИН ГАНСЫЗМАСЫ
Етиолоэийа вя патоэенез. Гейри – травматик бейин гансызмасы
даща чох (60% щалларда) АЩ-нын фясады кими баш верир. Кичик
перфорасийаедижи бейин артерийаларында деэенератив дяйишикликлярин
(липощиалиноз, фибриноз некроз) инкишаф етмяси вя артериал щипертензийа
фонунда микроаневризмин ямяля эялмяси щипертоник бейиндахили
гансызма баш вермяси цчцн ясас зямин щесаб олунур. Бу хястялик
кяскин вя мютядил артериал щипертензийалы хястялярдя даща чох инкишаф
едир. Гансызма дяйишмиш перфорасийаедижи артерийаларын йыртылмасы (чох
щалларда лентикулостриар артерийанын вя йа габыг медуллйар артерийаларын)
вя йа микроаневризм, йахуд щеморраэик щопма нятижясиндя инкишаф
едир. Артерийанын йыртылмасы вя йа аневризм заманы ганахма бир нечя
дягигядян, бир нечя саата гядяр – йыртылма йериндя тромб ямяля эяляня
гядяр давам едир. Щипертензив бейиндахили гансызма, башлыжа олараг,
бейнин перфорасийаедижи артерийалары щювзясиндя – базал нцвя (50%),
таламус (15%), бюйцк бейнин аь маддяси (15%), кюрпц (10%) вя
бейинжик (10%) нащийясиндя локаллашыр.
Растэялмя тезлийиня эюря, бейин гансызмасынын башга бир сябяби
артериовеноз малформасийанын йыртылмасы вя йа кисяли аневризмдир.
Артериовеноз малформасийа заманы щематомалар адятян баш бейин
йарымкцряляринин аь маддясиндя вя йа базал нцвялярдя локаллашыр
(Шякил13).

Шякил 13: MRТ ФЛАИР, T2 вя гradient eхo реъимляри саь frontal


arteriovenoз malformaсийа иля ялагядар иntraкranial hemoragийаны
ашкар едир.

66
Юн бирляшдирижи артерийа аневризминин йыртылмасы, баш бейин
йарымкцряляринин юн щиссяляриндя, арха бирляшдирижи артерийа аневризминин
йыртылмасы эижэащ пайынын орта щиссясиндя, орта бейин артерийасы
аневризминин йыртылмасы, латерал шырым нащийясиндя щематома ямяля
эялмясиня сябяб ола биляр. Бязян бейиндахили гансызмалара башга дамар
малформасийалары да сябяб олур – микотик аневризм (инфексион
ендокардит заманы), микроанэиомалар, каверноз анэиомалар вя веноз
анэиомалар (Шякил 14).

Шякил 14: КT вя MRТ-дя кavernoз angioma иля ялагядар intraсerebral


вя intraventriкulйar hemorрagийа ашкар едилир.

Ащыл йаш дюврцндя бейин гансызмасына чох вахт амилоид зцлалын


орта гишада чюкмяси вя хырда габыг артерио – артериолаларын
адвентасийасы нятижясиндя ямяля эялян амилоид анэиопатийа сябяб олур.
Тяшрищ нятижясиндя ялдя олунан мялуматлара ясасян амилоид –
анэиопатийа бейин гансызмасынын сябяби кими 60 йаша гядяр 8%, 90 вя
даща артыг йаш дюврляриндя 60% щалларда ашкар едилир. Амилоид
анэиопатийанын бу формасы системли амилоидозла ялагядар дейил, о,
артериал тязйиг йцксяляркян вя жцзи травма заманы йыртыла билян
зядялянмиш дамарларын милиар аневризмляринин вя фибринли некрозун
ямяля эялмясиня сябяб олур. Адятян щематомалар, бюйцк бейин
йарымкцряляринин бир вя йа бир нечя пайларына йайылмагла локаллашыр
(лобар щематома), онлар чох вахт чохсайлы олур вя мцхтялиф вахт
интервалларындан сонра тякрарланыр.
Бейиндахили гансызманын инкишафы нятижясиндя антикоагулйант
терапийанын апарылмасы чятинляшя биляр (Шякил 15). Бу чох вахт мцалижянин
биринжи илиндя мцшащидя олунур. Габарыг щипокоагулйасийайа мцвяффяг
67
олундуьу заман протромбин индексинин 40%-я гядяр енмяси вя йа
бейнялхалг нормаллашдырылмыш ямсалынын (ИНР) 5-дян артыг йцксялмяси
вя гансызманын башга риск факторлары, мясялян, АЩ олдугда, риск артыр.
Фибринолитик терапийа тяхминян 1% щалларда (миокардын инфаркты вя йа
ишемик инсулт заманы) бейиндахили гансызма ямяля эялмяси иля фясадлашыр.
Баш бейин шишиня гансызма бцтцн бейиндахили гансызма сябябляринин
тяхминян 5%-ни тяшкил едир. Метастазларын бейиня йайылмасы гансызма иля
нисбятян тез фясадлашыр.

Шякил 15: Intraкranial КT-да iшemiк инсултун trombolитiк мцалижяси


заманы аьырлашан саь frontal intraсerebral hemoragийа(сол), эениш саь
frontal (орта), кичик саь оксипитал (саь) шиш тяркибиня гансызма ашкар
олунур.

Щематомалар, бейинин илкин гансызма цчцн гейри – ади


щиссяляриндя локаллаша биляр. Бязян бейня гансызма тромбоситопенийа,
щемофилийа, лейкемийа, щеморраэик диатез, артериит, Мойа-Мойа
синдрому, артерийанын тябягяляшмяси, бейиндахили веналарын тромбозу
сябябли олур. Гара жийяр функсийасынын позулмасына вя
щипокоагулйасийайа эятириб чыхаран алкощолизм сябябиндян щяжмли
бейиндахили гансызма инкишаф едя биляр. Кокаин, анфетамин вя йа
метамфетамин гябулу да бейин гансызмасына эятириб чыхара биляр. Бу
щалларын чохунда гансызма щеморраэик щопма механизми цзря баш
верир.
Патоморфолоэийа. Гансызмалар, морфолоъи олараг, щематома вя
щеморраэик щопма типли олурлар. АЩ заманы гансызмаларын 85%-ни
щематомалар тяшкил едир. Щематома ятраф тохумалардан айрылан дуру
ган вя ган лахталары иля долмуш говугдан ибарятдир (Шякил 16).

68
Шякил 16: Интraparenхиmal hemorрagийа (A) йени йаранмыш (B)
оrгanizасийа олунмуш.

Супратенториал щематомалар, латерал – дахили капсулдан харижя,


медиал – ондан дахиля доьру, гарышыг – базал нцвя вя дахили капсулун
бцтцн сащясини ящатя едян, щямчинин лобар (пайлы) щематомалара айрылыр.
Щеморраэик щопма типли гансызмалар хырда артерийалардан, веналардан
вя микросиркулйасийа йатаьы дамарларындан диапедез гансызма
нятижясиндя баш верир. О, дягиг сярщядляри олмайан, нащамар контурлу,
бир – бириля говушан чохсайлы вя йа йанашы йерляшян гансызмалардан
формалашыр. Щеморраэик щопма типли гансызмалар, чох вахт таламусда
вя йа кюрпцдя ямяля эялир. Гансызма щематома йериндя синир
тохумаларынын мящвиня сябяб олур. Бейин маддясинин зядялянмяси дя
щематоманын ону язмяси вя бейиндахили тязйигин йцкясялмяси
нятижясиндя баш верир. Чох вахт гансызмалар ганын щюрцмчякторуалты
бошлуьа (паренхиматоз – субарахноидал гансызма), бязи хястялярдя ися
щям дя (вя йа) бейин мядяжийиня (паренхиматоз - вентрикулйар
гансызма) йарыб кечмясиня эятириб чыхарыр. Гансызма заманы адятян,
ишемийа да инкишаф едир. Буна, ганын щюрмчякторуалты сащяйя вя бейин
маддясиня ахмасы нятижясиндя механики сыхылма вя дамарларын бир гядяр
даралмасы сябяб олур. Бейин ишемийасы ситотоксики вя вазоэен юдемин
ямяля эялмясиня, даща чох кяллядахили тязйигин хейли йцксялмясиня
эятириб чыхарыр. Бу дяйишикликлярин тязащцрц (бейин ишемийасы, юдем вя
КДТ йцксялмяси) тамамиля ямяля эялмиш щематоманын юлчцляриндян
асылыдыр. Бюйцк мигдарда ганахма бейин структурунун бирляшмясиня вя
бейин кютцйцнцн язилмясиня (орта бейинин вя чох щалларда тенториал
дялийин) сябяб олур вя адятян летал нятижя иля битир (Шякил 17).

69
Шякил 17: Эениш intraсerebral hemorрagийа, дислокасийа.

Яэяр хястялик юлцмля нятижялянмирся, онда 1-2 щяфтя сонра


тядрижян юдемин вя бейин ишемийасынын азалмасы баш верир, ахмыш ган
фибрин лахта ямяля эятирир. Сонрадан бу лахта дуру кцтляйя чевриляряк
тядрижян резорбсийайа уьрайыр. Вахт ютдцкжя, щематоманын йериндя
киста ямяля эялир. Щематома ясасян бейин тохумасынын йериндян
итялянмяси вя йа араланмасы нятижясиндя баш вердийиндян, о ямяля
эялдикдян сонра гансызманын йериндя илкин гасызманын юлчцляри иля
мцгайися олунмайан енсиз, йарыьабянзяр вя йа овал шякилли киста галыр.
Клиника. Щематома типли бейин гансызмасы цчцн невролоъи
симптоматиканын сцрятли инкишафы (ани вя йа бир нечя дягигя, бязян саат
ярзиндя) характерикдир. Гансызма чох вахт ойаг вахтда, бязян дя физики
вя йа емосионал эярэинлик фонунда баш верир. Чох щалларда цмуми
бейин симптомлары ожаглы симптомлара нисбятян цстцнлцк тяшкил едир.
Гяфил башаьрысы, гусма, цзцн щиперемийасы, психомотор ойанма, щушун
итирилмяси иля ейни заманда ожаглы симптомларын ямяля эялмяс, бейн
йарымкцрясиня вя йа бейин кютцйцня йайылмыш гансызманын типик
мянзярясидир. 10% щалларда эениш епилептик тутмалар баш верир. Ишемик
инсултда олдуьу кими, хястялярин чохунда артериал тязйигин йцксялмяси
гейд олунур. Мяркязи щемипарез гансызманын даща чох раст эялинян
ожаглы симптомудур. Бу симптом, язяля тонусунун азалмасы вя йа
чохалмасы, бязян пароксизмал йцксялмя иля щорметоник гыжолмалар кими
мцхтялиф дяйишикликляр иля мцшайият олунур. Йарымкцрялярин щяжмли
щематомалары заманы бязян орта бейинин сыхылмасы иля эижащ пайынын
медиал шюбяляринин бейинжик жадырынын йарыьына доьру йердяйишмяси баш
70
верир. Зядялянмиш йарымкцря тяряфдя бябяйин эенишлянмяси бунун илкин
яламятидир. Кичик юлчцлц щематомалар вя йа мящдуд диапедез
гансызмалар йалныз ожаглы невролоъи симптомларла тязащцр едир вя
эедишатына эюря ишемик инсулту хатырладыр. Симптомларын тядрижян инкишаф
етмяси антикоагулйант терапийанын фясады кими ямяля эялмиш гансызма
заманы мцшащидя олунур. Надир щалларда кичик щяжмли гансызмалар
бейнин клиник «лал» нащийяляриндя ямяля эялир вя симптомсуз кечир.
Базал нцвяйя вя дахили капсула гансызма адятян контралатерал
щемиплеэийа, щемианестезийа, мяркязи тип цзря мимики язялялярин вя дилин
парези, щомоним щемианопсийа, афазийа (доминант йарымкцрянин
зядялянмяси заманы) вя йа анозогнозийа (субдоминант йарымкцрянин
зядялянмяси заманы) иля тязащцр едир. Бюйцк щяжмли щематомалар
заманы щуш комайа гядяр позулур. Яэяр бейин кютцйцнцн сыхылмасы
инкишаф едирся, бу заман тяняффцс ритминин позулмасы, эюзц щярякятя
эятирян синирлярин позулмалары, десеребрасион риэидлик, щорметонийа
мцшащидя олуна биляр. Щематомалар кичик юлчцлц олдугда, невролоъи
позулмалар аз тязащцрлц ола биляр (мясялян, мютядил щемипарез вя
щемищипестезийа) вя кяскин цмуми бейин симптомлары иля мцшайият
олунмурлар.
Таламуса гансызма заманы контралатерал щемианестезийа вя
щемиатаксийа (юн кянар шюбялярин зядялянмяси заманы), щемианопсийа
(арха кянар шюбялярин зядялянмяси заманы), бязян кечижи щемипарез
(дахили капсулун зядялянмяси нятижясиндя) вя эюзцн щяряки синирин
зядялянмяси (миоз, бахышын йухарыйа парези вя йа узаглашан чяпэюзлцк)
сяжиййявидир. Мякан истигамятинин итирилмяси, амнезийа, йухулулуг, рущ
дцшэцнлцйц вя нитг позулмалары (доминант йарымкцря зядяляндикдя)
баш вермяси дя мцмкцндцр. Инсултдан бир нечя эцн вя йа щяфтя сонра
щиперпатийа, дизестезийа вя гансызманын якс тяряфиндя спонтан аьры
(мяркязи инсултдансонракы аьры) инкишаф едя биляр.
Бейинжийя гансызма адятян щушун сахланылмасы иля,
башэижяллянмя, црякбуланма вя тякрар гусма иля тязащцр едир. Хястяляри
чох вахт янся нащийясиндя баш аьрылары наращат едир, онларда адятян
нистагм вя ятрафларда атаксийа ашкар олунур. Бундан сонра щеми- вя йа
тетрапарез инкишафы, удма вя фонасийа функсийаларын позулмасы, цзцн
(ВЫЫ) вя узаглашдырыжы (ВЫ) синирлярин зядялянямяси, щушун позулмасы иля
бейин кютцйцнцн сыхылмасы баш веря биляр.
Кюрпцйя гансызма заманы кома вя йа (мящдуд зядялянмя
заманы) контралатерал щемипарез, мимик язялялярин вя узаглашдырыжы
синирля иннервасийа олунан язялялярин щомолатерал парези (вя йа
нцвяарасы офталмоплеэийа) инкишаф едя биляр (Шякил 18).
71
Шякил 18: Нцвяарасы офталмоплеэийа. (А)Ипсилатерал тяряфя бахыш норма
дахилиндя, (Б) Контролатерал тяряфя бахыш заманы зядялянмя тяряфдя эюз
алмасынын йахынлашдырыжы язялясинин ифлижи, (Ж)Нормал конверэенсийа.

Орта бейня гансызма цчцн эюзцн щяряки синирин икитяряфли


зядялянмяси, бейин айагжыьынын зядялянмяси заманы ися – эюзцн щяряки
синиринин (ЫЫЫ) щомолатерал ифлижи вя контралатерал щемиплеэийа (Вебер
синдрому) вя йа щемиатаксийа (Бенедикт синдрому) сяжиййявидир;
гансызма шиддятляндикдя, щуш позулур вя тетраплеэийа ямяля эялир. Бейин
кютцйцня гансызма щалларында чох вахт тахипное вя тяняффцс ритминин
позулмасы, щипертермийа, щиперщидроз, дессеребрасион риэидлик мцшащидя
олунур.
Баш бейин йарымкцрясинин аь маддясиня гансызма заманы
невролоъи позулмалар аз тязащцр едир, хястялийин башланьыжында
менинэеал симптомлар олмур, тяхминян хястялярин йарысында щуш
позулмур, башаьрысы локал характер дашыйыр вя щематома ямяля эялдийи
йеря мцвафигдир. Алын пайына гансызма цчцн адятян мяркязи ТИЩ цзря
йухары ятрафын, цзцн вя дилин контралатерал парези сяжиййявидир, доминант
йарымкцря зядяляндикдя, щяряки афазийа да мцшащидя олуна биляр. Тяпя
пайына гансызма контралатерал щемищипестезийа, янся пайына
контралатерал щомоним щемианопсийа, доминант йарымкцрянин эижэащ
пайына – гансызма сенсор афазийа иля мцшащидя олунур.
Диагноз вя дифференсиал диагноз. Бейин гансызмасынын диагнозу
цмуми бейин, ожаглы невролоъи позулмаларын инкишафына, менинэеал

72
симптомлара вя бейиндахили гансызманын риск факторларынын
мювжудлуьуна (йашын 50-дян йухары олмасы, АЩ, алкощола алудялик вя
с.) ясасланыр. Узун мцддят давам едян АЩ бейинин перфорасийаедижи
артерийаларынын вя микроаневризмин партламасы нятижясиндя щипертензив
гансызма, яввялдян баш вермиш епилептик тутмалар – артериовеноз
малформасийа вя йа бейин шиши, онколоъи хястяликляр – метастазын бейиня
йайылмасы ещтималыны йарадыр. Йадда сахламаг лазымдыр ки, гансызма,
антикоагулйант терапийанын, ган хястяликляринин (щемофилийа,
тромбоситопенийа, лейкемийа) вя йа наркотик маддялярдян (кокаин,
амфетамин) истифадя едилмясинин фясады кими дя инкишаф едя биляр.
Хястялийин ян кяскин дюврцндя ялавя тядгигатларын ясас методу –
башын КТ-сыдыр. Бу мцайиня цсулу щематоманын локализасийасыны вя
юлчцсцнц, бейин структурунун йердяйишмясини, щидросефалийаны вя ганын
мядяжикляря ахыныны, щямчинин башга хястяликляри (мясялян, бейин
инфарктыны вя йа шишини) мцяййянляшдирмяйя имкан йарадыр. МРТ
мцайиняси апарылдыгда, бейин гансызмасынын баш вердийи илк суткаларда
патолоэийа ашкар олунмайа биляр, лакин сонралар методун информативлийи
артыр. МРТ бязян дамар малформасийаларынын ашкар едилмясиня имкан
йарадыр. МР – анэиографийа мцайиняси васитясиля даща артыг мялумат
алмаг мцмкцндцр. Бир сыра щалларда бу мцайиня цсулу гансызманын
сябябини (мясялян, артериовеноз малформасийа) ашкар едир вя серебрал
анэиографийа мцайинясиндян имтина етмяйя имкан верир.
Яэяр КТ вя йа МРТ мцайинялярини щяйата кечирмяк мцмкцн
дейился, онда бел пунксийасы вя ехоенсефалоскопийадан истифадя олунур.
Бюйцк гансызмаларда ССМ-дя ган гарышыьы, хястялик башланан андан бир
нечя саат сонра ашкар едилир. Мящдуд лобар щематома заманы ССМ-дя
ган гарышыьы бязян бейин гансызмасы анындан йалныз 2-3 сутка
кечдикдян сонра мцшащидя олунур. Надир щалларда, ган
щюрцмчякторуалты сащяйя дцшмядикдя, ССМ-дя нязяря чарпажаг
дяйишикликляр баш вермир. Адятян йарымкцрялярдя щематоманын ямяля
эялмяси яламятляри кими, ССМ-дя ганын мювжудлуьунун вя бейинин
мяркязи структурларынын йердяйишмясинин ехоенсефалоскопийа мцайиняси
заманы мцшащидя олунмасы бейин гансызмасы диагнозуну тясдиг едир,
лакин буна бахмайараг, диагнозун гойулмасында сящвя йолверилмя
ещтималы тяхминян 10%-дир.
Жаван йашлы хястялярядя гансызманын риск факторлары ашкар
едилмядикдя вя КТ, МРТ вя МР-анэиографийа мцайиняси васитясиля дя
онун сябябини мцяййянляшдирмяк мцмкцн олмадыгда, кисяли аневризм,
артериовеноз малформасийа, бейин шиши вя васкулитин истисна олунмасы
цчцн серебрал анэиографийанын апарылмасы мяягсядяуйьундур. Бейин
73
гансызмасы заманы жярращи мцалижя планлашдырылдагда да, серебрал
анэиографийа муайиняси тювсийя олунур.
Ащыл йашларда АЩ вя гансызманын бейин пайларынын щяр щансы
бириндя вя йа габыгалты нащийяйя локаллашмасы мцшащидя едилмядикдя,
амилоид – анэиопатийанын мювжудлуьу ещтимал олунур. Бейинин мцхтялиф
пайларында чохсайлы гансызмаларын олмасы, диагнозун бир даща щягигятя
уйьунлулуьуну эюстярир. Кичик травмалар, антикоагулйант вя
антиагрегант препаратларын гябулу да амилоид анэиопатийа заманы
тякрар гансызмалара сябяб ола биляр. Анэиопатийанын дягиг диагнозу
йалныз чох надир щалларда щяйата кечирилян бейиндян вя бейинин йумшаг
гишаларындан эютцрцлмцш биопсийанын нятижяляри тясдиг олундугдан
сонра гойула биляр.
Ишемик инсуллтда олдуьу кими, ганын клиник вя биокимйяви
анализи, сидийин цмуми анализи, аь жийярлярин рентэенографийасы вя
електрокардиографийа апарылыр.
Бейин гансызмасы олан хястялярин йарыдан чохунда апарылан
ЕКГ мцайинясиндя, коронар чатышмазлыьы хатырладан, лакин миокардын
симпатоадренал активасийасы сябябли дяйишикликляр баш верир.
Чох вахт баш бейинин илкин вя йа метастазлашмыш шишиня
гансызманын дифференсиал диагнозунда гаршыйа чох бюйцк чятинликляр
чыхыр. Меланома, бронх вя бюйряклярин карсиномасы, хориоид карсинома
гансызма иля фясадлашан баш бейнин метастазлазына даща тез – тез сябяб
олур. Башын КТ вя МРТ заманы гансызманын гейри – ади йерляшмяси,
дцз олмайан формасы, щетероэен характерли олмасы вя юдемин гейри-
мцтянасиб бюйцк тязащцрц онун шиш сябябли олдуьуну эюстярир. Лакин
бязян йалныз тякрар КТ вя МРТ мцайиняляри васитясиля динамик
мцшащидяляр апарыларкян клиник вя нейровизуал мялуматлар цзря
просесин шиддятлянмяси ясасында шиш диагнозлашдырыла биляр (Шякил 19).

74
Шякил 19: КT-да саь talamiк intraсerebral hemorрagийа,ганын
мядяжикляря йайылмасы вя нятижядя йаранан hиdroсeфalийа (сол), шиш
тяркибиня гансызма (саь) ашкар олунур.

Мцалижя. Мцалижяйя инсултда олдуьу кими, цмуми тядбирляр


дахилдир. Хястяляр невролоъы позулмалар стабилляшдикдян вя щуш
нормаллашдыгдан сонра ян азы 2 сутка йатаг режиминдя олмалыдырлар.
Чарпайынын баш тяряфинин 30° галдырылмасы, гябизлийин гаршысынын алынмаы
мягсядяуйьундур. Баш аьрысынын азалдылмасы цчцн гейри наркотик
аналэетиклярдян истифадя олунур. Артериал тязйиг йцксялдийи заманы
щипотензив васитяляр тятбиг олунур. Чцнки артериал тязйигин енмяси
нятижясиндя ишемик инсулта нисбятян, бейин гансызмасы заманы бейин
ишемийасы риски хейли ашаьыдыр. АТ –ин хястянин адят етдийи сявиййяйя
гядяр вя йа бу сявиййя мялум дейился, 150-90 мм ж.с. гядяр ендирилмяси
мяслящят эюрцлцр; АТ даща артыг ендирилмяси баш бейнин щиперфузийасына
сябяб ола биляр. β – адреноблокаторлар, ангиотензинчевириси фермент
инэибиторлары вя калсиум ионлары блокаторларындан щипотензив терапийа
васитяси кими истифадя етмяк олар. АТ тез ендирилмяси лазым эялдикдя, в/д
лабеталолдан (1 дяг, 2 мг) вя йа натриум нитропрусситдян (1 дяг, 0,3-0,5
мкг/кг) истифадя олунур. Бейин юдеми вя йцксяк КДТ мцалижяси дя
ишемик инсултун мцалижяси кими апарылыр. Ещтимал олунур ки, маннитолдан
(яввялжя 0,7-1,0 г/кг, сонра щяр 3-5 саатда 0,25 -0,5 г/кг) истифадя
едилмяси даща ялверишлидир. Щуш позулмалары заманы бейин юдеминин
азалдылмасы мягсядиля ендотрахеал интубасийа вя аь жийярлярин
щипервентилйасийасы мяслящят эюрцлцр.
Бейинжик гансызмасы заманы жярращи мцалижя (щематоманын
эютцрцлмяси вя йа дренаъ олунмасы) хястянин щяйатыны хилас едя биляр.
Бейин кютцйцнцн сыхылмасынын клиник симптомлары инкишаф етмядян вя
хястянин вязиййяти аьырлашмадан бейинжик щематомаларынын юлчцсцнцн
диаметри 3 см – дян артыг олдуьу бцтцн щалларда еркян жярращи мцалижя
апармаг олар. Кичик юлчцлц бейинжик щематомалары заманы, хястянин
щушу айдын олдугда вя йа гансызма анындан щяфтядян артыг вахт
кечдийи щалларда интенсив терапийа шюбяси шяраитиндя консерватив мцалижя
тювсийя олунур. Лакин бейин кютцйцнцн сыхылмасы симптому тязащцр
етдикдя, тяжили жярращи мцдахиля тяляб олунур. Щематомалар ири юлчцлц
олдугда (40 мл – дян артыг), хястянин щяйатыны хилас етмяк жящди кими
жярращи мцалижя мягсядяуйьундур, гансызманын медиал локализасийасы
заманы щематоманын стереотаксик дренаъланмасы тятбиг олуна биляр.
Амилоид анэиопатийа заманы жярращи мцдахиля тювсийя олунмур, чцнки
бу, тякрар гансызмайа вя невролоъи позулмаларын артмасына эятириб
75
чыхара биляр. Обструктив щидросефалийа заманы хястянин щяйатынын хиласы
цчцн харижи дренаъ вя йа вентрикулйар шунтламадан истифадя етмяк олар.
Артериал аневризм вя йа дамар малформасийасы ашкар едилдийи
вахт щематоманын жярращи йолла еркян эютцрцлмяси (хястялийин илк 3
эцнц ярзиндя) вя аневризмя щемостатик сыхаж гойулмасы цсулундан
истифадя олунур. Щуш позулмалары олан хястялярин жярращи мцалижяси
консерватив мцалижя фонунда хястянин вязийяти йахшылашана гядяр тяхиря
салыныр.
Антикоагулйантларла мцалижя нятижясиндя ямяля эялян гансызма
заманы щепаринля йанашы протамин сулфат вя йа гейри-дцз
антикоагулйантлар тятбиг едилдикдя, йени дондурулмуш плазма
айрылдыгда, йахуд викасолла (25 мг дяриалты) комбинасийада истифадя
олунур. Тромбоситопенийа олан хястялярдя бейиндахили гансызма
тромбосит кцтлясинин венадахили йеридилмяси иля мцалижя едилир.
Щеморраэик диатез заманы плазма зцлалынын фраксийалары вя К
витамининин венадахили йеридилмясиндян истифадя олунур. Щемофилийа
олдугда, тяжили явязедижи терапийа (криопресипитат вя йа ВЫЫЫ фактор
консентратлары) апарылмасы зяруридир.
Хястялик кяскин олмадыьы дюврдя, ишемик инсултда олдуьу кими
мцалижя эимнастикасы (щяряки позулмалар заманы), логопед мяшьяляляри
(нитг позулмалары заманы), хястянин сосиал вя мяишят реабилитасийасы
бюйцк ящямиййят кясб едир.
Прогноз. Илк 30 эцн ярзиндя хястялярин 40-60%-дя хястялийин
юлцмля нятижялянмясиня щям бейин зядялянмяси (бюйцк щематома,
юдем, бейин кютцйцнцн сыхылмасы), щям дя хястялийя гошулан фясадлар
(пневмонийа, миокардын инфаркты, аь жийяр артерийаларынын емболийасы)
сябяб олур.
Щуш позулмасы (хцсусиля кома), щемиплеэийа, щипергликемийа,
хястянин йашынын 70-дян йухары олмасы, супратенториал щематоманын
щяжминин 40-50 мл-дян артыг олмасы (КТ вя МРТ мялуматларына
ясасян) бейинин орта структурларынын хейли йердяйишмяси, мядяжик
системиня ган гарышмасы, гансызманын пис прогнозлашма факторлаына
аиддир. Юлцм щаллары даща чох бейин кютцйцня гансызма заманы
мцшащидя олунур. Чохсайлы вя тякрар бейин гансызмалары амилоид
анэиопатийа цчцн характерикдир.

76
СУБАРАХНОИДАЛ ГАНСЫЗМА
Етиолоэийа вя патоэенез. Спонтан (гейри травматик)
субарахноидал гансызма (САГ) чох щалларда (70-85 %) кисяvari
аневризмин партламасы нятиcясиндя баш вя онурьа бейнин
щюрцмчякторуалты сащясиня ган ахмасы сябябиндян баш верир (Шякил 20).
Кисяли аневризмин юлчцсц 2 мм-дян бир нечя сантиметр диаметря гядяр,
чох вахт ися 2 мм - 10 мм арасында тяряддцд едир. Адятян, аневризмин
дивары язяля тябягясиз бирляшдириcи тохума сяфщяси вя еластик мембрандан
ибарятдир. Аневризмин партламасы чох заман алт вя йа йан щиссялярдя –
адятян аневризм диварынын кяскин назикляшдийи йердя локаллашыр.
Патологоанатомик вя анэиографик тядгигатларын мялуматларына ясасян
кисяли аневризмляр 5% щалларда тясадцф олунур. Бу кяллядахили
аневризмлярин чохунун симптомсуз кечмясини, партлама вя САГ иля
мцшайият олунмадыьыны сцбут едир.

77
Шякил 20: КT angioгraфиyа саь орта сerebral arterийа aneвrизmасы (сол) вя
аngioгramмада ися baзilйar arterиyа зирвясиндя локаллашан aneвrизmа
(саь) тясвир олунмушдур.

Кисяли аневризмляр даща чох бюйцк бейин артериал дювраны


артерийаларында локаллашыр вя чох эцман онларын мейдана чыхмасы
артерийанын щачаланан вя йа шахялянян йериндя ямяля эялян дамар
диварынын анаданэялмя гцсуру иля ялагядардыр.
Аневризмасы олан хястялярин гощумларында онун инкишаф риски
папулйасийайа нисбятян 3-7 дяфя артыгдыр. Тяхминян 30% хястялярдя
аневризм арха бирляшдириcи артерийада (башлыcа олараг, онун дахили йуху
артерийасындан чыхдыьы йердя), 30% - юн бирляшдириcи артерийада, 20-25% -
орта бейин артерийасында, 10-15% - вертебробазилйар системи
артерийаларында (ясасян, базилйар вя арха – ашаьы бейинcик артерийасында)
локаллашыр. Кисяли аневризмин партламасынын риск фактору АЩ, папирос
чякмя вя алкощол алудячилийи щесаб олунур.
Чох надир щалларда САГ артериовеноз малформасийанын
партламасы сябябиндян баш верир, чцнки онун партламасы ясасян (95 %)
бейиндахили гансызмайа эятириб чыхарыр (Шякил 21).
САГ инфексион ендокардит заманы infeksiyalaшmыш емболun
yaranmasы, артерийа диварынын еластик мембраны вя язяля гишасынын септик
деэенерасийаснын инкишафы иля ялагядар ямяля эялмиш микотик аневризмин
партламасы нятиcясиндя dя баш веря bilяr (Шякил 22). Чох вахт микотик
аневризмляр орта бейин артерийасынын дистал шахяляриндя формалашыр.
САГ иля фясадлашан дамар малформасийасынын надир типляри кими
кавeрноз малформасийалары (каверноз hеманэиомалар), веноз
малформасийалары (веноз щеманэиомалары) вя баш бейинин сярт гишасында
артериовеноз фистулалары эюстярмяк олар (Шякил 23).
Артериал щипертонийалы вя серебрал атеросклерозу олан хястялярдя
бязян ясасян базилйар, дахили йуху, орта вя йа юн бейин артерийаларында
ийябянзяр аневризмляр ямяля эялир. Лакин онлар надир щалларда партлама
вя йа гансызма иля фясадлашыр.
Онурьа, бязян дя йуху артерийасынын тябягяляшмяси (диссексийа)
САГ-уа сябяб ола биляр (Шякил 24). Артерийанын тябягяляшмяси бойун
травмасы (хцсусян башын ротасийасы вя йа щиперекстензийасы заманы)
бойун щиссясиндя мануал терапийа нятиcясиндя вя йа спонтан ямяля эяля
биляр.

78
Шякил 21: Артериовеноз малформасийа-артерийа билаваситя веналара
бирляшир (капилйарлара кечмядян).

Шякил 22: Аngioгramмада микотик аневризмляр ашкар олунур.

79
Шякил 23: Аngioгramмада dural arteriovenoз fistula (сол),МРТ-да
каверноз hеманэиома (орта),КТ angioгraфиyада Гalen venасы
malformaсийасы (саь) тясвир олунмушдур.

Шякил 24: Arterial disseксiйа. A intimaнын чырылмасы вя алтына ганын


топланмасы, B сubadventiтсial disseксiйа media вя adventiтсiйa арасыны
ганын топланмасы вя нятижядя pseвdoaneвrизmин формалашмасы (сол),
аngioгramмада саь дахили йухй arterиyасынын сubintimal disseксiйасы
(орта А стентлямядян юнжя,Б сонра), сол vertebral arterиyа дisseксiйасы
(саь А.aspirin вя кlopidoгreлля мцалижядян юнжя дамарын обструксийасы,
B мцалижядян сонра).

Щематолоъи насазлыглар (орагшякилли щцcейря анемийасы,


лейкемийа, тромбоситопенийа, DDL синдрому), антикоагулйант
терапийа, бейин гишасы шишляриндяки ганахмалар, амилоид анэиопатийа
(ащыл йашларда), серебрал васкулит, габыг вя йа менинэеал веналарын
тромбозу, кокаиндян, симпатомиметиклярдян истифадя олунмасы САГ –
нын надир сябябляри щесаб едилир.
Чох щалларда (тяхминян 2/3) гейри – аневризматик САГ заманы
хястялийин сябябини ашкар етмяк олмур. Ола биляр ки, онлар венанын вя йа

80
веноз малформасийанын партламасы нятижясиндя баш версин. Беля
хястялярин арасында йашы 60-70-дян йухары шяхсляр цстцнлцк тяшкил едир вя
1/3 щалларда САГ йцксяк физики активлик заманы баш верир. Ган, ясасян
орта бейин ятрафы систернлярдя вя йа кюрпцдян вентрал тяряфя локаллашыр.
САГ бейин маддясиня гансызма (субарахноидал паренхиматоз
гансызма) окклцзион вя йа яlaqяli щидросефалийа иля мцшайият олуна биляр
(Шякил 25).

Шякил 25: КT-да субарахноидал гансызма вя hиdroсeфalийа ашкарланыр.

3-5 эцндян сонра 30% щалларда серебрал артерийаларын кяскин


тязащцрлц спазмы баш верир, 5-14-cц эцнлярдя максимал щяддя чатыр,
бейин инсулту вя хястялярин тяхминян йарысында ишемик инсултун инкишафы
иля мцшайият олунур (Шякил 26). Артериал мянфязин даралмасы, щям САГ –
а cаваб олараг артыг хястялийин илк саатларында ямяля эялян артерийаларын
спазмы, щям дя ган лахтасы вя онун парчаланма мящсуллары (ясасыны
сайа язяля щцcейряляри вя ендотеллярин структур дяйишикликляри тяшкил едян),
коллаэенин мигдарынын дяйишмяси, миофибробластларын пролиферасийасы вя
миграсийасы щесабына дамар диварларынын фиброзунун инкишафы иля
ялагядардыр. Хястялик башланан андан, 2-3 щяфтя ярзиндя серебрал
артерийаларын спазмы адятян, регреся уьрайыр. Лакин 20% щалларда кяскин
анэиоспазм хястянин юлцмцня сябяб олур. Серебрал артерийаларын спазмы
ещтималы, бюйцк гансызмалар (хцсусян бейин ясасында), субарахноидал –
паренхиматоз гансызмалар аневризм олдуьу заман даща йцксякдир. 4-6
щяфтя ярзиндя (хцсусиля илк бир нечя эцн ярзиндя) хястялярин йарыдан
чохунун юлцмц иля нятиcялянян тякрар гансызма ямяля эялмяси
мцмкцндцр. САГ эедишатында електролит балансын позулмасы
(щипонатриемийа), аь жийярлярин нейроэен юдеми, епилептик тутмалар,
кяскин аритмийа вя йа миокардын инфаркты кими башга фясадлар баш веря
биляр.
81
Шякил 26: Аngioгraфиyада субарахноидал гансызма иля ялагядар
vaзospaзm ашкарланыр.

Клиника. САГ адятян кяскин, щяр щансы бир яламят олмадан


башлайыр. Хястялик щяр йаш дюврцндя инкишаф едя биляр, лакин чох вахт 25-
50 йашларда баш верир. Гяфил интенсив башаьрысы хястялийин илк вя даща тез –
тез раст эялинян (85-100% щалларда) симптомудур. САГ ойаг вахтда,
бязян физики вя йа емосионал эярэинлик нятиcясиндя баш верир. Хястяляр
аьрыны «баша эцcлц зярбя» вя йа «башда исти майенин йайылмасы» кими
характеризя едирляр. Баш аьрысы иля йанашы црякбуланма, гусма вя
ишыгдангорхма гeйд олунур. Щушунпозулмасы 50-60% хястялярдя баш
верир вя бязян комайа гядяр инкишаф едир. Тяхминян 10 % хястялярдя
епилептик тутмалар олур (ясасян хястялийин 1-cи суткаларында). Хястялик
башландыгдан 3-12 саат сонра хястялярин бойун язяляляринин риэидлийи,
бязян башга менинэеал симптомлар (Керниг вя Брудзински симптомлары)
ашкар олунур. Гейд етмяк лазымдыр ки, менинэеал симптомларын
олмамасы, САГ истисна етмир: о, щяcмcя кичик гансызмаларда да, бязи
коматоз хястялярдя дя мцшащидя олуна биляр.
САГ-нын илк эцнляриндя бир чох хястялярдя оcаглы невролоъи
симптомлар гейд олунур. Эюзцн щяряки (ЫЫЫ) синирин зядялянмяси, онун,
арха бирляшдириcи артерийа аневризми вя йа ахмыш ганла сыхылмасы
нятиcясиндя баш веря биляр. Узаглашдырыcы (ВЫ) синирин (чох вахт икитяряфли)
зядялянмяси кяллядахили тязйигин йцксялмяси вя йа синирин аневризмля
сыхылмасы нятиcясиндя инкишаф едир. Орта бейин артерийасынын аневризми
заманы латерал шырым нащийясиндя ган лахтасынын йыьылмасы нятиcясиндя
щемипарез инкишаф едя биляр. юн бирляшдириcи артерийанын аневризми
заманы бифронтал щематоманын ямяля эялмяси сябябиндян бязян ашаьы
парапарез мцшащидя олунур. Кялля синирляринин (ЫХ- ХЫЫ) каудал
82
групунун зядялянмяси вя йа Валленберг – Захарченко синдрому
онурьа артерийасынын тябягяляшмяси заманы мцшащидя олунур.
САГ-нын илк эцнляриндя бядян температурунун бир гядяр
йцксялмяси (адятян 37-38°Ж гядяр) вя АЩ мцшащидя едилир. Интеркуррент
инфексийалы фясадлар баш вермирся, бядян температурунун йцксялмяси
кяскин тахикардийа иля мцшайият олунмур. Хястялярин йарысында 1-cи
суткада артериал тязйигин йцксялмяси мцяййян едилир, сонрадан бир нечя
эцн ярзиндя нормал сявиййяйя гайыдыр.
Бязи хястялярдя, САГ баш вердийинин 2-3-cц щяфтясиндя серебрал
артерийаларын спазмы нятиcясиндя баш бейин зядялянмясинин оcаглы
симптомлары тязащцр едир. Анэиоспазм инкишаф едян артерийалар
щювзясиндя клиник мянзяря ишемик инсултда олдуьу кимидир.
Тякрар САГ интенсив баш аьрысы иля тязащцр едир, чох щалларда
кома вя /вя йа йени невролоъи позулмаларын ямяля эялмясиня сябяб олур.
Диагноз вя дифференсиал диагноз. Типик щалларда гяфил кяскин
башаьрысы, менинэеал симптомларын ямяля эялмяси, щушун позулмасы
кими клиники мялуматлар ясасында диагноз гойулмасы cидди чятинликляр
доьурмур. Лакин щяcмcя кичик гансызмалар, йцнэцл башаьрысы иля
тязащцр едя биляр. Сонрадан, хястялийин 2-3-cц эцнцндя менинэеал
симптомлар гошула биляр ки, бу да бязян диагноз гойулмасында вя
хястянин апарылмасында сящв тактика сечилмясиня эятириб чыхарыр. Буна
эюря дя, САГ-йа шцбщя олдугда, хястя тяcили олараг щоспиталлашдырылмалы,
башын КТ вя йа МРТ мцайиняси апарылмалы, мцайиняйя имкан
олмадыгда вя йа лазыми информасийа ялдя едилмядикдя, бел пунксийасы
щяйата кечирилмялидир. САГ заманы КТ васитясиля хястялярин чохунда
(95%) хястялийин 1-cи суткасында гишаалты бошлугда ган ашкар едилир. Бу
цсул САГ-нын локализасийасыны, ганын бейин маддясиня вя йа бейинcийя
кечмясини, щидросефалийаны, бир сыра щалларда, гансызманын сябябини
(мясялян, бейин шишини) мцяййян етмяйя имкан йарадыр. Сонракы
эцнлярдя, башын КТ мцайиняси васитясиля, ганын ашкар едилмяси ещтималы
кяскин сурятдя азалыр (Шякил 27).
Щямчинин МРТ мцайиняси дя хястялярин чохунда хястялийин 1-cи
суткасында САГ мцяййянляшдирмяйя имкан верир вя сонракы эцнлярдя
ямяля эялмиш ган лахталарынын ашкар едилмясиндя (щемоглобин
мящсулларынын даьылмасынын йахшы мцяййян едилмяси нятиcясиндя) КТ
нисбятян даща информативдир.
Бел пунксийасы заманы алынмыш ССМ, САГ-дан сонра, хястялийин
илк эцнляриндя ганлы олур. ССМ сентрифугалашдырылдыгдан 6-8 саат сонра
артыг ксантохромийа ашкар олунур вя 2-6 щяфтя ярзиндя давам едир;

83
Шякил 27: КТ субарахноидал гансызма щиперинтенс сигнал шяклиндя
ашкарланыр.

ксантохромийа, ССМ-дя олан ганын артефакт (травматик) мяншяли


олмасыны истисна етмяйя имкан верир. САГ-дан 1 сутка сонра ССМ-дя
макрофагларын ямля эялмяси вя лимфоситлярин чохалмасы мцшащидя олуна
биляр. Диагноз башын КТ вя МРТ мцайиняси васитясиля тясдигини
тапдыгда, бел пунксийасынын апарылмасына лцзум галмыр.
Анамнез вя невролоjи мцайиняляр ясасында аневризмин
партламасынын САГ-йа сябяб олдуьуну ещтимал етмяк олар. Хястялийя
гядярки кечиcи вя йа даими невролоъи позулмалар (ики эюрмя, йеримя
заманы дайаныгсызлыг, ятрафларда зяифлик вя с.) кяллядахили аневризмин
кялля синирлярини вя йа баш бейин структурларыны яздийини эюстярир. САГ-
дан яввял вя йа сонра эюзцн щяряки синири иля инервасийа олунан язялянин
ифлиcи, арха бирляшдириcи артерийада аневризм олмасы ещтималыны йарадыр.
Эюзцн щяряки позулмалары дахили йуху, базилйар вя йа эюз йувасы
артерийасында аневризмин мцмкцнлцйцнц эюстярир. Юн бирляшдириcи вя юн
бойун артерийаларынын аневризми заманы ашаьы ятрафларын парези вя
хястянин юзцнц апармасында дяйишикликляр ола биляр. Лакин аневризмин
дягиг диагностикасы цчцн ялавя мцайинялярин апарылмасы ваcибдир.
Cярращи мцдахиля планлашдырылан бцтцн САГ щалларында
аневризмин ашкар едилмяси цчцн серебрал анэиографийанын апарылмасы
зяруридир. Щал – щазырда ян кичик кисяли аневризмин ашкар едилмяси вя
бейнин ган тяжщизатынын фярди анатомик хцсусиййятляри щаггында
тясяввцр йаранмасы цчцн бу, ян информатив мцайиня цсулудур (Шякил
28).
САГ олан хястянин вязиййяти писляшдикдя, башын тякрар КТ
(тякрар субарахноидал вя йа бейиндахили гансызманын, бейин инфарктынын,
бейин юдеминин, кяскин щидросефалийанын истисна едилмяси цчцн),
84
Шякил 28: Аngioгraфиyада posteroinferior сerebellar arterиyанын
aneвrизmасы (сол), КТ-да базилйар артерийанын эигант саккулйар
aneвrизmасы (саь) ашкар олунур.

щямчинин ЕКГ (миокардын инфаркты вя аритмийанын ашкар едилмяси цчцн)


вя ганын биокимйяви анализинин (електролит позулмаларынын
мцяййянляшдирилмяси мягсядиля) апарылмасы ваcибдир. Серебрал
вазоспазмын аьырлыг дяряcясини, мцалиcя фонунда онун диагностикасыны
ашкар етмяк вя гиймятляндирмяк цчцн ТКДГ истифадя олунур.
Башга инсултларда олдуьу кими, САГ олан хястялярин мцайиня
планына да ганын вя сидийин клиник анализи, ганын биокимйяви анализи,
ЕКГ, дюш гяфясинин рентэенографийасы дахилдир.
САГ мяншяйи мялум олмадыгда, щеморраэик диатезин вя диэяр
щипокоагулйасийа вязиййятляринин истисна едилмяси цчцн мцкяммял
щематолоъи тядгигатлар апарылмасы ваcибдир.
Баш аьрысы иля бойун язяляляринин риэидлийинин бирэя тязащцрц,
щямчинин инфексион хястяликляр (енсефалит, менинэит), КБТ-сы, башга тип
инсултларда да (ясасян бейин гансызмасында) мцшащидя олунур, гяфил
интенсив баш аьрылары, мигрен вя башга тип илкин сефалэийа,
феохромоситома, моноаминоксидаза инэибиторларынын гябулу вя
окклцзион hидросефалийа заманы тязащцр едир.
Менинэит вя енсефалит цчцн характерик олан йцксяк бядян
температуру вя тахикардийа, САГ-ын 1-cи суткасында надир щалларда
гейдя алыныр. Лакин бир сыра щалларда йалныз хястя цзяриндя апарылан ялавя
мцайинялярин (башын КТ, бел пунксийасы) нятиcяляри дцзэцн диагнозун
мцяййян олунмасына имкан йарадыр.

85
Бейинcик инсулту (эениш йайылмыш инфаркт вя йа гансызма) вя
бейиндахили гансызманын диэяр локализасийалары заманы тез – тез
башаьрысы, црякбуланма вя гусма, бойун язяляляринин риэидлийи мцшащидя
олунур. Оcаглы невролоъи симптомларын ашкар едилмяси (мясялян,
бейинжик зядялянмяси заманы атаксийа вя нистагм) инсулт ещтималы
йарадыр, лакин сон диагноз йалныз башын КТ вя МРТ мцайиняси заманы
мцяййянляшдирилир.
Црякбуланма вя гусма иля мцшайият олунан гяфил башаьрысы чох
вахт мигрен тутмасы вя йа илкин сефалэийанын надир раст эялинян
формаларында (физики эярэинлик нятиcясиндя хошхассяли башаьрысы вя сексуал
активликля ялагядар олан башаьрысы) гейдя алыныр. Юнcядян аналоjи
башаьрысы тутмалары щаггында анамнестик мялуматлар, бойун
язяляляриндя риэидлийин олмамасы, САГ-ны истисна етмяйя имкан верир,
лакин гейри – мцяййян щалларда башын КТ вя йа МРТ йахуд ССМ
тядгиги ваcибдир.
ССМ ахымына манечилик тюрядян шиш вя йа башга хястялик сябябли
окклцзион щидросефалийа црякбуланма вя гусма иля мцшайият олунан,
сцрятля шиддятлянян интенсив башаьрысы иля тязащцр едир. Башын КТ вя йа
МРТ апарылмасы окклцзион щидросефалийанын сябябини
мцяййянляшдирмяйя вя САГ истисна етмяйя имкан йарадыр.
Мцалиcя. САГ олан хястялярин мцалиcяси тякрар гансызманын,
сонрадан бейин ишемийасына сябяб олан вазоспазмын, щидросефалийанын
гаршысынын алынмасына йюнялдилмишдир. Електролит позулмаларын
(щипонатриемийа), цряк аритмийасынын, аь cийярлярин нейроэен юдеми вя

nest...

batman iftar saati 2021 viranşehir kaç kilometre seferberlik ne demek namaz nasıl kılınır ve hangi dualar okunur özel jimer anlamlı bayram mesajı maxoak 50.000 mah powerbank cin tırnağı nedir