Öksüz Kelimesinin Kökü
“Öğün” Sözcüğünün Kökü ve Anlamları
Gazi Mustafa Kemal Atatürk’ün “TÜRK! ÖĞÜN, ÇALIŞ, GÜVEN.” sözündeki “öğün“kelimesinin kökü (etimolojisi) ve anlamlarına dair tespitler:
İsmet Zeki Eyüpoğlu‘nun “Türkçe Kökler Sözlüğü” adlı çalışmasında “öğün” sözcüğün kökü ve anlamlarıyla ilgili yaptığı değerlendirmeler aşağıda paylaşılmıştır.
öğ-
g/k/v sesleriyle dönüşen (ög-ök) bir köktür. Öncül sesleri e-ü, eylem eki mek’tir.
Anlam içeriği:
bilgilendirmek, düşünce yönünden geliştirmek, eğitmek, yetiştirmek, alıştırmak, yüceltmek, ululamak, büyüklenmek, kurumlaştırmak, yetkinleştirmek, biçimlendirmek, dizge, yaşıt, denk.
Anadolu halk ağzında:
- dönem (günün belli bir kesimi, bir kezlik süre: öğün, bir öğün, iki öğün, öğle yemeği),
- bağırmak (bu anlama kök yansıma sestir: öğürmek.),
- inceltmek (un öğütmek), ağızda çiğneyip ezmek, dövmek, vurmak,
- öncülük etmek, yol göstermek, yatıştırmak (öğüt vermek),
- dölleşmek (öğürsek: dişi deve erkek istemek),
- eşsiz (öğürsüz),
- gırtlak (öğür-tek),
- ilke (öğe),
- doğuruculuk (öğe: ana) .
ök—
Bu kök g/ğ sesleriyle dönüşümlüdür. Bu nedenle ök-ög-öğ ile başlayan kimi sözcüklerde anlam özdeşliği görülür. Özellikle ağız ayrılıklarının yarattığı bu durum, kimi sözcüklerde başka bir kökten türemiş izlenimini uyandırır (öke-öge-öğe/ilke, öksüz/ögsüz/öğsüz/anasız-babasız bg.).
Nitekim, Anadolu halk ağzında ök sözcüğü “ana-baba” anlamındadır.
Asya Türkçesinde öğe- (uslu, anlayışlı, becerili, Kâş.),
ök [kendi, us, anlayış, yaşı ilerlemiş, Kâş.)
Bu “ök” kökünden türemiş sözcüklerde şu anlamlar saklı; abla, ana, baba, bacı, göğüs tutukluğu, öykü, söylence, asma dalını kökleme, ayak tabanının arkası (ökçe), bir işi ilk kez yapan, öksürük, göreceği gelmek, bağlamak, yarı yanmış odun.
ök kökünde nesneleri bir yere toplamak, yığmak, derlemek anlamları da saklı:
- ökmek/yığmak, biriktirmek, toplanmış nesneler,
- öklenmek/dinlenmek,
- öklimek/artmak, çoğalmak,
- öklemek/«öğe» adı vermek,
- öklünmek/ çoğalmak, yığılmak,
- ökme/yığın (hepsi için).
öv-
k/g/ğ sesleriyle dönüşen (k-g-ğ-v), ağız ayrılıkları nedeniyle değişik anlamlar içeren sözcüklerin kökenidir. Öncül sesleri e-ü, eylem eki mek’tir.
Anlam içeriği:
- büyüklenmek, kendini beğenmek, uslu-yeterli-yetkili olduğunu söylemek (burada ög/us, anlayış gücü, yetenek sözcüğüyle dönüşme vardır, övünmek: kendini üstün görmek, uslu-yetenekli saymak demektir),
- doğurmak (bu sözcükte de ög-öge/anne anlamını içeren kökle dönüşme vardır: ög/öv),
- yükseltmek, ululamak, beğenmek, kutlamak, ufalamak (övmek, Kâş.),
- ev (öv, Kâş.),
- öğüt (övüt, Kâş.).
Anadolu halk ağzında öv köküyle başlayan sözcüklerde n/v dönüşmesi de görülür, ancak bu konu ayrı bir çalışmayı gerektirir. Sözgelişi önlük (övcül), öncü (öveç), öneze (öveze).
Yine Anadolu halk ağzında öv’le başlayan ses dönüşümlü sözcükler:
- inek öküz aramak (övsimek),
- alay etmek (övgünmek),
- ivedilemek (övetlemek),
- seçmek (övüklemek),
- türkü söylemek (övmek),
- yayılmak (övmek),
- öykünmek (övkünmek),
- özlemek (övsenmek).
TDK’da “Öğün” Sözcüğü
Türk Dil Kurumu’nun internet sitesinde (http://www.tdk.gov.tr) “öğün” sözcüğü ile ilgili aşağıdaki veriler paylaşılmış.
Ne gariftir ki! TDK bu sözcüğün anlamlarını açıklarken Gazi Mustafa Kemal Atatürk‘ün “Türk! Öğün, Çalış, Güven.” sözüne hiçbir yerde atıf yapmamış, bu sözü örnek cümle kullanımında vermemiştir.
TDK Büyük Türkçe Sözlük’te “öğün” sözcüğü ile ilgili bilgiler:
öğün: 1. Kez, defa. 2. Yemek vakti (Her öğün tıka basa yediği iki katlı ekmek kadayıfı ile.. -H. E. Adıvar. ) 3. Bir vakitlik yemek.
öğün: 1. Yabanıl bitkilerin meyvesi. 2. Yem.
öğün: Onur.
öğün: Pay.
öğün: Vasiyet.
öğün: 1. Vakit, zaman (Öğünsüz yemek yemeyin.) 2. Yemek zamanı.
öğün: Yemek (Öğün pişti.)
öğün: Kez (Sana kaç öğün söyledim.)
öğün: 1. Yemek zamanı. 2. Yemek (Öğün bişirdik.) 3. Zaman.
Dünya Sağlık Örgütünün 2010 yılı tahminlerine göre yaklaşık 25 milyon çocuk AIDS nedeniyle öksüz kalmıştır.[5]
Ayrıca bakınız[değiştir
Bu yazımızda isimlerin anlamını değil, kelimelerin etimolojilerini, kökenlerini irdeleyeceğiz.
Günlük konuşmada üzerinde pek durmadığımız, düşünmediğimiz kelimelerin anlam bakımından kökenlerini öğrendikçe ne kadar şaşırdığımızı biliyoruz.
Zaten gerek Yurt Gezilerinde gerekse yazılarımızda ve yapmış olduğumuz sohbetlerde hep şaşırıyor, hep şaşırtıyoruz.
İnsan, şaşırmakla başlıyor öğrenmeye, bu ta ilk insandan bu yana böyledir.
Şaşırmayan insan öğrenemiyor.
O halde, şaşırarak yazmaya başlayalım.
OK
Ok, kelimesini bildiğimiz anlamda yayın gerilmesi ile atılan ucu sivri bir çubuk olarak tanımlayabiliriz.
Ama, OK kelimesinin eski Türklerde sadece yayın attığı bir çubuktan ziyade, yay ile birlikte telaffuz edildiğinde OK – YAY, burada “yay” kelimesinin atan, yani gücü elinde bulunduran, “ok” kelimesinin ise, atılan, yani etkili olan ama, yay kadar gücü olmayan anlamlarına geldiğini buluruz.
Sembolik anlamlarından somut anlamlarına geçersek, bu sefer “YAY” kelimesinin KAGAN’ı, HÜKÜMDAR’ı, “OK” kelimesinin ise kabile başkanlarını, boy beylerini temsil ettiğini görürüz.
Yani, burada OK kelimesi boylar, kabileler için kullanılmaktadır.
Nitekim, Çin kaynaklarından komşu Türk boyları, batıdaki Göktürler ‘den “on ok”, on boy diye söz edildiğini okuruz.
Oğuz Kağan efsanesinde doğuya giden üç oğlu altın bir yay ve batıya giden üç oğlu ise gümüş üç ok bulurlar.
Yay, doğu kutsallığında güneşi ve yüceliği, hükümdarlığı, kağanlığı temsil ederken, oklar kağana bağlı boyları temsil eder.
Altın ile gümüş, doğu ile batı arasındaki farkı YAY – OK kelimelerine yükleriz.
Kagan, savaş veya başka bir mesele için kabileleri, boyları toplamaya karar verdiğinde, boyların her birine birer “ok” gönderirdi. Ok-ların alındığını gören, kağan çağrının yerine ulaştığını yani, ok ile gönderilen bir tür mektubun “okunduğunu” görür, okunmuş oklara karşılık olarak boy beyleri ile kagan toplanırdı.
BOZ-OK’ların yayı ve gücü, ÜÇ-OK’ ların ise boyları temsil ettiğini biliyoruz.
Burada kendi anlamından çıkarak, OK kelimesinin bir çağrı işareti, çağrı nesnesi olduğunu görüyoruz.
OK kelimesi çağrı nesnesi haline gelmeden önce “boy” anlamındadır ve hala o anlamını korumaktadır.
O halde, boy anlamı olan bir nesnenin nasıl çağrı anlamı da olabiliyor?
Eski Türklerde boylardaki ailelerin, geniş anlamda boy adlarının hep “anne - ana – kadın” soylu olduğunu biliyoruz.
Boylar kendi soylarını hep kadına dayandırıyor. Zira, savaşlar ve uzun sürgünler ve esaret erkeğin değil, kadının kalıcı olduğunu ve soyun devamının kadınla mümkün olduğunu ve soyların kadın ile anıldığını gösteriyor.
O halde, soyun kadın – ana – anne ile çağrılmasının OK ile ne ilgisi var?
Şaşırmadan olmuyor.
OK, eski Türkçe’ de geçtiği şekliyle “ÖG” kelimesi günümüz Türkçesinde “ana – anne” anlamına geliyor.
Çağrı anlamı olan OK kelimesi aslında, kadın soylu bir çağrı nesnesinin boylara ulaştırılması onları davete çağırması anlamına geliyor.
OK-UNTU
Bugün artık eski gelenekler şeklinde olmasa da yakın zamana kadar Anadolu’ da düğün – derneğe davet edilen kimselere şimdiki gibi matbaada bastırılmış “davetiyeler” gönderilmez, onlara davet edilenin ağırlığı, hatırı, nazı, cinsiyetine bağlı olarak her birine bir “okuntu” gönderilirdi.
OK-UNTU ‘yu alan kişi davete icap eder, yani OK, yani yayın çekip attığı OK, yani dağıtılan OK-UNTU, okunmuş olurdu.
Düğünlerin hala sahibi ve çağıranı annelerdir, kadınlardır.
Ancak, artık OK-UNTU sadece kelime olarak yaşasa da anlamı bilinmez olmuştur.
Düğün – dernek sahibi kadın olunca, OK’u da yani daveti de onun göndermesi gerekiyor ve yine şaşıracağımız OK-UNTU kelimesi ortaya çıkıyor.
OK kelimesinin anlamını bilmezken, OKUNTU ne demek acaba, diye şaşırmazsak, bir şey öğrenemiyoruz.
Okuntuyu alan kişi de, kendi gönlüne göre düğüne bir şey alır getirir ve “senin çağrını” gördüm, der. Tıpkı, savaş veya başka bir şey için kagan’ın daveti üzerine, OK göndermesi üzerine ellerindeki silah ve savaşçı ile davete icap eden boy – kabile beylerinin yaptığı gibi.
Aslında kökleri Sümer mitolojisine kadar giden ve aşkın oklarını atan EROS’ ların attığı OK’ lar ise “bir davet olduğu”, yazımızın pek de dışında sayılmazlar.
ÖK-SÜZ
OK kelimesinin Eski Türkçe’ de “anne – ana “anlamına geldiğini öğrendikten, OK-UNTU kelimesinin OK ile davet, anne tarafından davet, soyun kadını tarafından davet anlamına ulaştıktan sonra ÖK-SÜZ kelimesinin anlamının “anne-siz” anlamına geldiğini biliriz değil mi?
Ama, yine de şaşırırız.
Günlük hayatta ÖK-SÜZ kelimesini çok kullanırız, ÖK-SÜZ çocuklarla da çok karşılaşırız, ama ÖK-SÜZ kelimesinin ilk hecesindeki ÖK kelimesinin “anne” anlamına geldiğini bilmek bizi şaşırtır ve buradan ÖK – SÜZ kelimesinin “anne-siz” anlamına geldiğine kolaylıkla ulaşırız.
Ama, yine şaşırarak.
***//***
OK, yaydan fırlıyor, çağrı, davet oluyor, OK-UNTU oluyor, sonra anne ölüyor, OK kırılıyor, ÇOCUK ve BOY, ÖK-SÜZ, annesiz kalıyor.
Hepsinin bağlantısı ve kökeni “OK” kelimesi.
Şimdi, OK kadın ise, YAY erkeği, KAGAN ‘ı anlatıyor, diyebiliriz
O halde, OK YAYDAN ÇIKTI, derken acaba yıllarca ve bilmeden hep “KADIN ERKEKTEN AYRILDI” mı diyorduk.
Ya da soy adı YAY, olanlar ile soy adı OK olanlar, soy adlarının anlamlarının kökenlerini ne kadar biliyorlar acaba?
Şaşırmayan bilemiyor.
En güzel insan şaşıran insandır.
Ana yurdun esarete düşmesi, aslında ana yurdun “anasız, ök-süz” kalmasıdır.
Coğrafi anlamından başka, hepimizin bir ana yurdu olduğuna inanıyorum. Kendi ana yurdunuz ök-süz kalmasın.
Muhabbetle,
Recep Babayiğit,
Gebze 31.01.2018
kaynağı değiştir]
Bu yazımızda isimlerin anlamını değil, kelimelerin etimolojilerini, kökenlerini irdeleyeceğiz.
Günlük konuşmada üzerinde pek durmadığımız, düşünmediğimiz kelimelerin anlam bakımından kökenlerini öğrendikçe ne kadar şaşırdığımızı biliyoruz.Zaten gerek Yurt Gezilerinde gerekse yazılarımızda ve yapmış olduğumuz sohbetlerde hep şaşırıyor, hep şaşırtıyoruz.
İnsan, şaşırmakla başlıyor öğrenmeye, bu ta ilk insandan bu yana böyledir.Şaşırmayan insan öğrenemiyor.
O halde, şaşırarak yazmaya başlayalım.OK
Ok, kelimesini bildiğimiz anlamda yayın gerilmesi ile atılan ucu sivri bir çubuk olarak tanımlayabiliriz.Ama, OK kelimesinin eski Türklerde sadece yayın attığı bir çubuktan ziyade, yay ile birlikte telaffuz edildiğinde OK – YAY, burada “yay” kelimesinin atan, yani gücü elinde bulunduran, “ok” kelimesinin ise, atılan, yani etkili olan ama, yay kadar gücü olmayan anlamlarına geldiğini buluruz.
Sembolik anlamlarından somut anlamlarına geçersek, bu sefer “YAY” kelimesinin KAGAN’ı, HÜKÜMDAR’ı, “OK” kelimesinin ise kabile başkanlarını, boy beylerini temsil ettiğini görürüz.Yani, burada OK kelimesi boylar, kabileler için kullanılmaktadır.
Nitekim, Çin kaynaklarından komşu Türk boyları, batıdaki Göktürler ‘den “on ok”, on boy diye söz edildiğini okuruz.Oğuz Kağan efsanesinde doğuya giden üç oğlu altın bir yay ve batıya giden üç oğlu ise gümüş üç ok bulurlar.
Yay, doğu kutsallığında güneşi ve yüceliği, hükümdarlığı, kağanlığı temsil ederken, oklar kağana bağlı boyları temsil eder.Altın ile gümüş, doğu ile batı arasındaki farkı YAY – OK kelimelerine yükleriz.
Kagan, savaş veya başka bir mesele için kabileleri, boyları toplamaya karar verdiğinde, boyların her birine birer “ok” gönderirdi. Ok-ların alındığını gören, kağan çağrının yerine ulaştığını yani, ok ile gönderilen bir tür mektubun “okunduğunu” görür, okunmuş oklara karşılık olarak boy beyleri ile kagan toplanırdı.BOZ-OK’ların yayı ve gücü, ÜÇ-OK’ ların ise boyları temsil ettiğini biliyoruz.
Burada kendi anlamından çıkarak, OK kelimesinin bir çağrı işareti, çağrı nesnesi olduğunu görüyoruz.OK kelimesi çağrı nesnesi haline gelmeden önce “boy” anlamındadır ve hala o anlamını korumaktadır.
O halde, boy anlamı olan bir nesnenin nasıl çağrı anlamı da olabiliyor?Eski Türklerde boylardaki ailelerin, geniş anlamda boy adlarının hep “anne - ana – kadın” soylu olduğunu biliyoruz.
Boylar kendi soylarını hep kadına dayandırıyor. Zira, savaşlar ve uzun sürgünler ve esaret erkeğin değil, kadının kalıcı olduğunu ve soyun devamının kadınla mümkün olduğunu ve soyların kadın ile anıldığını gösteriyor.O halde, soyun kadın – ana – anne ile çağrılmasının OK ile ne ilgisi var?
Şaşırmadan olmuyor.OK, eski Türkçe’ de geçtiği şekliyle “ÖG” kelimesi günümüz Türkçesinde “ana – anne” anlamına geliyor.
Çağrı anlamı olan OK kelimesi aslında, kadın soylu bir çağrı nesnesinin boylara ulaştırılması onları davete çağırması anlamına geliyor.
OK-UNTU
Bugün artık eski gelenekler şeklinde olmasa da yakın zamana kadar Anadolu’ da düğün – derneğe davet edilen kimselere şimdiki gibi matbaada bastırılmış “davetiyeler” gönderilmez, onlara davet edilenin ağırlığı, hatırı, nazı, cinsiyetine bağlı olarak her birine bir “okuntu” gönderilirdi.OK-UNTU ‘yu alan kişi davete icap eder, yani OK, yani yayın çekip attığı OK, yani dağıtılan OK-UNTU, okunmuş olurdu.
Düğünlerin hala sahibi ve çağıranı annelerdir, kadınlardır.Ancak, artık OK-UNTU sadece kelime olarak yaşasa da anlamı bilinmez olmuştur.
Düğün – dernek sahibi kadın olunca, OK’u da yani daveti de onun göndermesi gerekiyor ve yine şaşıracağımız OK-UNTU kelimesi ortaya çıkıyor.OK kelimesinin anlamını bilmezken, OKUNTU ne demek acaba, diye şaşırmazsak, bir şey öğrenemiyoruz.
Okuntuyu alan kişi de, kendi gönlüne göre düğüne bir şey alır getirir ve “senin çağrını” gördüm, der. Tıpkı, savaş veya başka bir şey için kagan’ın daveti üzerine, OK göndermesi üzerine ellerindeki silah ve savaşçı ile davete icap eden boy – kabile beylerinin yaptığı gibi.Aslında kökleri Sümer mitolojisine kadar giden ve aşkın oklarını atan EROS’ ların attığı OK’ lar ise “bir davet olduğu”, yazımızın pek de dışında sayılmazlar.
ÖK-SÜZ
OK kelimesinin Eski Türkçe’ de “anne – ana “anlamına geldiğini öğrendikten, OK-UNTU kelimesinin OK ile davet, anne tarafından davet, soyun kadını tarafından davet anlamına ulaştıktan sonra ÖK-SÜZ kelimesinin anlamının “anne-siz” anlamına geldiğini biliriz değil mi?Ama, yine de şaşırırız.
Günlük hayatta ÖK-SÜZ kelimesini çok kullanırız, ÖK-SÜZ çocuklarla da çok karşılaşırız, ama ÖK-SÜZ kelimesinin ilk hecesindeki ÖK kelimesinin “anne” anlamına geldiğini bilmek bizi şaşırtır ve buradan ÖK – SÜZ kelimesinin “anne-siz” anlamına geldiğine kolaylıkla ulaşırız.Ama, yine şaşırarak.
***//***OK, yaydan fırlıyor, çağrı, davet oluyor, OK-UNTU oluyor, sonra anne ölüyor, OK kırılıyor, ÇOCUK ve BOY, ÖK-SÜZ, annesiz kalıyor.
Hepsinin bağlantısı ve kökeni “OK” kelimesi.Şimdi, OK kadın ise, YAY erkeği, KAGAN ‘ı anlatıyor, diyebiliriz
O halde, OK YAYDAN ÇIKTI, derken acaba yıllarca ve bilmeden hep “KADIN ERKEKTEN AYRILDI” mı diyorduk.Ya da soy adı YAY, olanlar ile soy adı OK olanlar, soy adlarının anlamlarının kökenlerini ne kadar biliyorlar acaba?
Şaşırmayan bilemiyor.En güzel insan şaşıran insandır.
Ana yurdun esarete düşmesi, aslında ana yurdun “anasız, ök-süz” kalmasıdır.Coğrafi anlamından başka, hepimizin bir ana yurdu olduğuna inanıyorum. Kendi ana yurdunuz ök-süz kalmasın.
Muhabbetle,
Recep Babayiğit,Gebze 31.01.2018