Yaşam Boyu Gelişim John W Santrock Pdf Indir

Bölüm, s.

Gelişimde yaşam boyu bakış açısını tanımlayan özellikler nelerdir?

Gelişim Çok Boyutludur: Yaşınız ne olursa olsun, bedeniniz, zihniniz, duy¬gularınız ve ilişkileriniz
değişmekte ve birbirini etkilemektedir. Bölümün başlan¬gıcında tartışılan Ted Kaczynski'nin yani
Bombacının gelişimini düşünün. Şiddetli bir alerjik reaksiyon sebebiyle 6 aylıkken hastaneye yatırılmış
ve ebe¬veynlerinin ziyaret etmesine nadiren izin verilmiştir. Annesine göre, önceden mutlu bir
bebektir, ancak kendi içine kapanmış ve tepki vermez olmuştur. Ted büyüdükçe, şiddetli öfkenin eşlik
ettiği içe kapanma dönemleri olmuş ve annesine göre, oğlunun zihninin ve duygularının gelişimini
tamamen biyolojik bir olay bozmuştur.

Gelişim biyolojik, bilişsel ve sosyoduygusal boyutlardan oluşur. Bir boyutun içinde bile birçok bileşen
vardır- örneğin, dikkat, bellek, soyut düşünme, bilgi işleme hızı ve sosyal zekâ, bilişsel boyutun sadece
birkaç bileşenidir.
Gelişim Çok Yönlüdür: Yaşam boyunca bazı boyutlar veya bir boyutun bileşenleri genişler ve diğerleri
küçülür. Örneğin, bir dil (diye¬lim Türkçe) gelişimin erken döneminde kazandırsa ikinci veya üçüncü
dilleri (İngilizce veya Çince) kazanma kapasitesi gelişimin sonraki dönemlerinde, özellikle de ilk
çocukluktan sonra azalır (Levelt, ). Ergenlik döneminde, bireyler romantik ilişkiler kurdukça,
arkadaşla¬rıyla geçirdikleri zaman azalabilir. İleri yetişkinlikte, daha yaşlı erişkin-ler zihinsel olarak
karar verirken tecrübelerinden yararlandıkları için

daha akıllı hale gelebilirler, fakat hız gerektiren görevlerde, bilgiyi işlerken daha zayıf

performans gösterirler.

Gelişim Esnektir: On yaşındayken bile Ted Kaczynski fazlasıyla utangaçtı. Kaderi insanlardan ilelebet
rahatsızlık duymak mıydı? Gelişimciler, gelişimin farklı noktalarında insanların çeşitli açılardan ne
kadar esnek olduklarım tartışmaktadır. Esneklik, değişme kapasitesi anlamına gelir. Örneğin, siz
yetmişli ve seksenli yaşla-rınızdayken zihinsel becerilerinizi hala geliştirebilir misiniz? Veya bu zihinsel
bece¬riler siz otuzlu yaşlarınızdayken sabitlenip sonraki zihinsel gelişim imkânsız hale gelebilir mi?
Araştırmacılar daha yaşlı erişkinlerin bilişsel becerilerini, eğitimle ve daha iyi stratejiler geliştirerek
iyileştirilebileceklerini buldular (Boron, VVillis, & Schaie, ; Hillman, Erikson, & Kramer, ).
Bununla birlikte, yaşlandığımızda muhtemelen değişim kapasitemiz azalır (Baltes, Reuter-Lorenz, &
Rösler, ). Esneklik ve onu nelerin kısıtladığını inceleme, günümüz gelişim araştırmalarının temel
konularmdandır (Park Huang, ; Siegler ve diğerleri, ).

Gelişim Bilimi Çok Disiplinlidir: Psikologlar, sosyologlar, antropologlar, sinir-bilimciler ve tıp

araştırmacılarının hepsi ortak olarak yaşam boyu gelişimin sırlarını açığa çıkarmaya çalışırlar. Kalıtsal
özellikleriniz ve sağlığınız sizin zekânızı nasıl sınır¬lar? Tüm dünya genelinde yaşla birlikte zekâ ve
sosyal ilişkiler aynı şekilde mi değişir? Aileler ve okullar zekânın gelişimini nasıl etkiler? Bunlar,
disiplinleri kesiş¬tiren araştırma sorularına bazı örneklerdir.

Gelişim Bağlamsaldır: Tüm gelişim bir bağlam ya da ortam içinde yer alır. Bağlam olarak aileleri,
okulları, akran gruplarını, kiliseleri, şehirleri, mahal¬leleri, üniversite laboratuarlarını, ülkeleri ve
benzer ortamları sayabiliriz. Bu ortamların her biri tarihsel, ekonomik, sosyal ve kültürel faktörlerden
etkilenir (Goodnovv, ; Suarez-Orosco &■ Suarez-Orosco, ).

Bağlamlar, aynı bireyler gibi değişir. Bu yüzden bireyler, değişen dünyada değişen varlıklardır. Bu
değişimin bir sonucu olarak bağlamlar üç tür etki yaratır (Baltes, ); (1) Normatif, yaşa bağlı
etkiler, (2) normatif, tarihsel (kuşağa bağlı) etkiler ve (3) normatif olmayan etkiler ya da oldukça
bireysel yaşam olayları. Bu üç türün her biri gelişim üzerinde biyolojik veya çevresel etkiye sahip
olabilir. Nor¬matif yaşa bağlı etkiler belli bir yaş grubundaki tüm bireyler için benzerdir.

8
BÖLÜM 1 Giriş

gelişimle bağlantı

Orta Yaş: Orta yaştaki yetişkinlerin, yaşamın önceki dönemlerine göre belirgin olarak daha fazla
kayıpları olur. Bölüm, s.

■ta0k HM t;sf- ;;sz SK, sss. a: EKSE KKK ■■ ^m ^m 'n.n <■■?& *^

Bu etkiler, erinlik ve menopoz gibi biyolojik süreçleri içerir. Ayrıca formel eğitime başlama (çoğu
kültürde yaklaşık 6 yaşında) ve emeklilik (çoğu kültürde ellilerde ve altmışlarda gerçekleşir) gibi
çevresel ve sosyokültü¬rel süreçleri de içerir.

Normatif olmayan yaşam olayları, Ağustos 'deki Katrina kasırgası gibi olağanüstü koşulların,
kişinin yaşamında çok önemli etkileri ola¬bilir.

Normatif kuşağa bağlı etkiler, tarihsel koşullardan dolayı belli bir kuşağın insanlarında ortak olarak
gözlenir. Örneğin, ikinci dünya sava¬şından sonra hızla artan doğum oranı içinde yer alan bebekler
(baby boomers) gençliklerinde Küba'daki füze krizi, John F. Kennedy'nin öldü¬rülmesi ve Beatles'in
başarısı gibi deneyimleri paylaştılar. Normatif tarih¬sel etkilerin diğer örnekleri; 'lardaki büyük
ekonomik çöküş, 'lardaki II. Dünya savaşı, ve 70'lerin sivil haklar ve kadın hak¬ları
hareketleri, 11 Eylül 'deki terör saldırısı, 'larda bilgisayar¬ların ve cep telefonlarının günlük
hayata girmesi gibi büyük ekonomik, politik ve sosyal değişiklikleri içerir (Schaie, , a, b). Bir
nüfusun kültürel ve genetik yapılanmasmdaki uzun süreli değişiklikler de (göç ve doğurganlık
oranlarındaki değişme gibi) normatif tarihsel değişimin bir parçasıdır.

Normatif olmayan yaşam olayları, bireyin yaşamında önemli etkileri olan sıra dışı olaylardır. Bu olaylar
bütün insanların başına gelmez, fakat başa geldiğinde de insanlar üzerindeki etkileri farklı olur.
Örneğin, çocuk küçükken bir ebeveynin kaybı, erken ergenlikte gebelik, evi tahrip eden bir yangın,
piyangodan büyük ikra¬miyeyi kazanma veya umulmadık bir kariyer fırsatı elde etme bu tür etkiler
arasında sayılabilir.

Gelişim Büyüme, Sürdürme ve Kaybın Düzenlenmesini İçerir: Baltes ve arkadaşlarına göre ()
yaşamı yönetme, insan gelişiminin üç ana hedefi olan büyüme, sürdürme ve kaybın düzenlenmesi
arasındaki yarışma ve çatışmayı içerir. Bireyler orta ve ileri yetişkinliğe doğru yaş aldıkça, kapasiteyi
sürdürme ve kapasi¬tedeki kayıplara göre kendini düzenleme, büyümenin yerini alır. Bu yüzden, 75
yaşındaki bir adam kendi belleğini veya golf oyununu geliştirmeyi amaç edinmez, fakat bağımsızlığını
ve golf oynama yeteneğini sürdürmeyi amaçlayabilir. İleride, ve bölümlerde sürdürme ve
kaybı düzenleme konusundaki görüşleri daha geniş olarak tartışacağız.

Gelişim Biyoloji, Kültür ve Bireyin Ortak Ürünüdür: Gelişim, birlikte işleyen biyolojik, kültürel ve
bireysel faktörlerin ortak yapımıdır (Baltes, Reuter-Lorenz, & Rösler, ). Örneğin, beyin kültürü
şekillendirir, fakat beyin aynı zamanda kül¬türle ve kişinin sahip olduğu veya yaşadığı deneyimlerle
şekillenir. Bireysel faktörler açısından, biz genetik mirasımızın ve çevremizin bize verdiklerinin ötesine
gidebiliriz. Yaşamımızı en iyi noktaya getirecek şeyleri aktif bir şekilde çevremizden seçerek kendimize
özel bir gelişimsel yörünge oluşturabiliriz (Rathunde & Csikszentmihalyi, ).

BAZI ÇAĞDAŞ KONULAR

Bir gazete ya da dergiyi elinize aldığınızda şu başlıkları görebilirsiniz: "Politik Eği¬limler Genlerde Yazılı
Olabilir," "Anne, Çocuklarını Denize Atmakla Suçlandı" "Top¬lumsal Cinsiyet Ayrımcılığı Artıyor," "FDA
(Amerikan İlaç Birliği) DEHB (Dikkat Eksikliği Hiperaktivite Bozukluğu) İlaçları Konusunda
Uyardı","Zenci Hastalarda Kalp Krizinden Ölümler Daha Fazla," "Bir Testle, Alzheimer Hastalığı
Önceden Tah¬min Edilebilir." Yaşanı-boyu bakış açısını kullanan araştırmacılar bunları ve pek çok
diğer çağdaş konuyu incelemektedir. Yaşam boyu gelişimde sağlığın ve iyi olmanın, ebeveynliğin,
eğitimin ve sosyokültürel bağlamların oynadığı roller ve ayrıca bu konularla sosyal politikaların nasıl
ilişkili olduğu, bu kitabın özel olarak odaklandığı konulardır.

Bu dede ve torunun gelişimine, büyümeye karşı sürdürme ve düzenleme nasıl yansımış olabilir?

Normatif yaşa bağlı etkiler: Belirli bir yaş grubun¬daki bireyler için benzer olan etkilerdir.

Normatif kuşağa bağlı etkiler: Belirli bir kuşaktaki insanlarda tarihsel koşullardan ötürü ortak olan
etki¬lerdir.

Normatif olmayan yaşam olayları: Bireyin yaşamı üzerinde büyük etkisi olan olağandışı olaylardır.

KISIM 1 Yaşam Boyu Bakış Açısı 9

kariyerlerle bağlantı

Luis Vargas, Klinik Çocuk Psikologu

Luis Vargas, Klinik çocuk psikolojisi stajyerlik programı yöneticisi ve New Mexico Üniversitesi Sağlık
Bilimleri Merkezi, Psikiyatri bölümünde profesördür. Aynı zamanda New Mexico Üniversitesi Çocuk
Psikiyatri Merkezinde Psikoloji Birimi Yöneticisidir.

Vargas, Teksas St. Edvvards Üniversitesinden psikolojide lisans, Teksas Trinity Üniversitesinden
psikoloji de yüksek lisans ve Nebraska Üniversitesi-Lincoln'den klinik psikolojide doktora derecesini
almıştır.
Vargas'ın temel ilgileri kültürel konular, çocuklar, ergenler ve ailelerin değerlendirilmesi ve
tedavisidir. Kültüre duyarlı bir psikolojik hizmetin daha iyi yollarını bulmaya çalışmaktadır. Onun özel
ilgilerinden biri, suça yönelme ve madde kötüye kullanımında Latin kökenli gençlerin sağaltımıdır.

Luis Vargas (solda) bir terapi oturumunda.

Klinik psikolog ne yapar konusunda daha fazla bilgi için sayfa 46'da "Yaşam Boyu Gelişimde
Kariyerler" ekine bakınız.

Sağlık ve İyi-Olma (İyilik) Günümüzde sağlık otoriteleri sağlık ve iyilikte yaş. stilinin ve psikolojik
durumun gücünü kabul ediyorlar (Hahn, Payne, & Lucas, 20 Sparling & Redican, ). Bu kitabın her
bölümünde sağlık ve iyilik haliyle il tartışmalara yer verilmiştir.

Klinik psikologlar, insanlara kendi iyiliklerini geliştirmede yardımcı olan saj uzmanlarıdır. Bu yazının
Kariyerlerle Bağlantı bölümünde bir klinik psikologun sı karışmış veya madde bağımlısı ergenlere nasıl
yardım ettiğini okuyun.

Kültür: Davranış örüntüleri, inançlar ve bir grubun nesilden nesile geçen diğer bütün ürünleri.

Kültürler arası çalışmalar: Bir kültürü diğer bir kültür veya kültürlerle karşılaştırma. Böylece gelişimin
kültürler arasında ne derece benzer (evrensel) ve ne ölçüde kültüre özgü (yerel) olduğu konusunda
bilgi sağlamaktadır.

Etnik köken: Kültürel miras, ulusal özellikler, ırk, din ve dile dayanan özellik

Sosyoekonomik düzey: Benzer mesleki, eğitimsel ve ekonomik özelliklere sahip insanlar grubuna
işaret eder.

Toplumsal cinsiyet: insanların erkek ya da kadın olarak özellikleri.

Ebeveynlik ve Eğitim: İki gey sağlıklı bir aile oluşturabilir mi? Her iki ebeveyn ev dışında çalıştığında
çocuklar zarar görür mü? Birleşik Devletlerdeki okullar öğr< çilere okuma yazmayı ve aritmetiği
öğretme konusunda yeterli mi? Okulların son lan ve günümüz aileleri üzerindeki baskılarla ilgili olarak
bunlara benzer birçok sı duyuyoruz (Johnson ve diğerleri, ; McCombs, ). Daha sonraki
bölümleı çocuk bakımım, boşanmanın etkilerini ebeveynlik stillerini, çocuğa kötü muamelı
kuşaklararası ilişkileri, erken çocukluk eğitimini ve çocukluktaki yoksulluk ile eği arasındaki ilişkiyi, çift
dilli eğitimi, yaşam boyu öğrenmeyi geliştiren yeni eği çabaları ve ebeveynlik ve eğitimle ilişkili diğer
birçok konuyu analiz edeceğiz.
Sosyokültürel Bağlamlar ve Çeşitlilik: Sağlık, ebeveynlik ve eğitim, gelişil kendisi gibi kendi
sosyokültürel bağlamı tarafından şekillendirilmektedir. Bu bağlı analiz etmek için dört kavram
özellikle yararlıdır: Kültür, etnik köken, sosyoeko mik düzey ve toplumsal cinsiyet (gender).

10 BÖLÜM 1 Giriş

20

Siyasette kadınların varlığı bir kazanç olarak değil de daha çok bir yük olarak görülmektedir. Siyasi
süreçte kadınların rollerini güçlendirmek için ne yapılabilir?

iki Koreli çocuk, Birleşik Devletlervatandaşı oldukları günde. Asyalı Amerikalı ve Latin kökenli çocuklar,
Birleşik Devletlerde en hızlı büyüyen göçmen gruplardır. Gelişim dersinizde sınıftaki öğrenciler
arasında ne kadar çeşitlilik vardır? Onların büyürkenki deneyimleri seninkilerden ne kadar farklı ya da
benzerdir?

Yoksul

Yoksul olmayan

ŞEKİL

TUM DÜNYADA HİÇ OKULA (HERHANGİ TÜRDE) GİTMEMİŞ 7 İLE 18 YAŞ ARASINDAKİ ÇOCUKLARIN
YÜZDESİ: UNICEF (), tüm dünyadaki çocukların aldığı eğitimi incelediğinde, erkeklerden çok daha
fazla sayıda kızın hiç formel bir okul eğitimi almadığını bulmuştur.

Kültür, davranış örüntülerini, inançları ve belirli bir grup insanın bir kuşaktan diğerine geçen tüm diğer
ürünlerini kapsar. Kültür, uzun yıllar boyunca insanların etkileşimlerinden ortaya çıkar. Bir kültürel
grup, Birleşik Devletler kadar büyük veya izole bir Apalaş kasabası kadar küçük olabilir. Büyüklüğü ne
olursa olsun, grubun kültürü üyelerinin davranışım etkiler (Cole & Cagigas, ). Kültürler arası
çalışmalar iki veya daha fazla kültürün özelliklerini karşılaştırır. Bu kıyas¬lama gelişimin kültürler
arasında ne ölçüde benzer yani evrensel veya ne ölçüde kültüre özgü olduğu hakkında bilgi verir
(Goodnovv, ; Kitayma, ).
Etnik Köken ("ethnic" sözcüğü Yunanca "ulus" anlamındaki kelimeden gelir), dil, din, ırk, milliyet ve
kültürel mirası içine alır. Birleşik Devletlerde etnik gruplar çeşitlidir. Avrupa, Asya, Afrika ve Latin
kökenli Amerikalılar ve yerli Amerikalılar olmak üzere pek çok etnik grup vardır ve her bir etnik
grubun içinde de çeşitlilik vardır (Banks, ; Nieto, ).

Sosyoekonomik Düzey (SED) bireyin toplum içindeki mesleki, eğitimsel ve ekonomik özelliklerine göre
pozisyonunu ifade eder. Sosyoekonomik düzey, belli eşitsizlikleri ima eder. Kaynakları kontrol etme
yeteneğindeki ve toplumun imkân¬larından yararlanmadaki farklılıklar fırsat eşitsizliği yaratır.

Toplumsal Cinsiyet, insanları erkekler ve kadınlar olarak tanımlayan özellik¬lere karşılıktır.

Gelişimimizin bazı yönleri, kimliğimiz ve sosyal ilişkilerimizde top¬lumsal cinsiyetten daha önemlidir
(Best, ; Martin & Ruble, ).

Son yıllarda Birleşik Devletlerde sosyokültürel bağlam gittikçe daha çeşitlen¬mekte ve nüfusu,
öncekilere göre çok daha farklı kültürler ve etnik gruplar içer¬mektedir. Bu değişen demografik doku,
sadece çeşitliliğin ürettiği zenginliği getirmemekte, fakat aynı zamanda Amerikan rüyasını tüm
insanlara yaymada güç¬lükler yaratmaktadır (Bornstein & Cote, ; McLoyd ve diğerleri, ). Her
bölümde sosyokültürel bağlamları ve çeşitliliği tartışacağız.

Kültürler arası özel bir konu, tüm dünyada kadınların eğitim ve psikolojik koşul¬larıdır (UNICEF, ).
Yetersiz eğitim fırsatları, şiddet ve zihin sağlığı konuları pek çok kadının karşı karşıya kaldığı sorunların
sadece bir kaçıdır.

Doly Akter, Bangaldeş Daka'da varoşda, kanalizasyonları açık, çöplerin sokakta kokuştuğu ve
çocukların gıdasız kaldığı bir yerde yaşamaktadır. Bangaldeş'de genç kızların neredeyse üçte ikisi 18
yaşından önce evlendirilmektedir. Doly, UNICEF tarafından desteklenen bir kulüp oluşturdu ve üye
olan kızlar hane halklarının hijyen alışkanlıklarını kapı kapı dolaşarak takip ettiler. Bu izleme, ailelerin
hijyen alışkanlıklarını ve sağlıklarını iyileştirdi. Yine onun grubundaki kızlar, ebeveynlerle konuşup
onları ikna ederek birkaç kız çocuğunun erken yaşta evlendirilm¬esini engellediler. Mahallelerindeki
ebeveynlerle konuşarak okula devam etmenin önemini ve bunun kızlarının geleceğini nasıl iyi yönde
değiştireceğini anlattılar. Doly, UNICEF grubundaki kızların, kendi annelerine göre haklarının daha
fazla farkında olduklarını söylemektedir (UNICEF, ).

KISIM 1 Yaşam Boyu Bakış Açısı 11

10

30 40 50

Çocukların yüzdesi

60
20

Ailede kriz

^^^^

Çocuğun ayrılması

■■■■■

1*

Şiddete maruz kalma

49

Kalabalık

■PP 16

Aşırı gürültü

mmmmmg^

Evin kalitesinin düşük c 24

TT İması m Yoksul çocuklar

' m Orta gelir grubundan çocuklar

Şekil 'te görüldüğü gibi bir analiz, erkeklere göre kızların daha yüksek bir oranının hiçbir eğitim
almadığını ortaya koymuştur (UNICEF, ). Kadınların en az eğitim gördüğü ülkeler Afrika'dadır ve
hatta bazı böl¬gelerinde kızlar ve kadınlar hiç eğitim almamaktadır. Kanada, ABD ve Rusya, eğitimli
kadın oranlarının en yüksek olduğu ülkelerdir. Geliş¬mekte olan ülkelerde 25 yaş üstü kadınların %
67'si (erkeklerin %50'si) hiç okula gitmemiştir. yüzyılın başında tüm dünyada kızlardan 80 milyon
daha fazla erkek, ilk ve orta öğretimdeydi (United Nations, ).

73

Sosyal Politika: Sosyal politika, hükümetin, vatandaşlarının refa¬hını sağlamak ve iyileştirmek için
oluşturduğu eylem planıdır. Değer¬ler, ekonomi ve siyaset bir ulusun sosyal politikasını şekillendirir.
Siyaset yapanlar genellikle çocukların ve yaşlı erişkinlerin iyiliğini korumak için çok az şey
yapmaktadırlar ve yaşam boyu araştırmacılar: etkin sosyal politikalara yön verme ümidiyle giderek
daha fazla araş¬tırma yapmaktadırlar (Balsano, Theokas ve Bobek, ).

70

80

Bebek ölüm oranları, çocuklarda 5 yaş altında ölüm oranı ve yok¬sulluk içinde yaşayan veya kötü
beslenen çocukların oranı gibi istatistik¬ler, belli bir toplumda çocukların ne kadar iyi durumda
olduğum değerlendirme imkânı sağlayan ölçütlerdir (UNICEF, ). Çocuk hak¬larının yorulmaz
savunucusu olan Marian Wright Edelman'a göre bu gib göstergeler açısından Birleşik Devletler,
çocukların bakımında endüstri leşmiş ülkeler arasında en alt sıralarda yer almaktadır.

ŞEKİL

YOKSUL VE ORTA GELİR DÜZEYİNDEN ÇOCUKLAR ARASINDA ALTI STRES FAKTÖRÜNE MARUZ KALMA:
Yakın zamanda yapılan bir çalışma orta gelir düzeyinden ve yoksul çocukların altı farklı stres faktörüne
maruz kalmalarını inceledi (Evans & English, ). Yoksul çocuklar bu stresörlerin her birine daha
fazla maruz kalmaktadır.

Yoksulluk içinde büyüyen çocuklar özel bir ilgi alanıdır (McLoyd v<

diğerleri, ; Tamis-LeMonda & Mc Fadden, ). yılında Bir

leşik Devletler'deki çocukların yaklaşık % 'ü yoksulluk sınırımı

altındaki ailelerde yaşıyordu (Federal Interagency Forum on Child anc

Family Statistics, ). Bu oran, 'den itibaren artmıştır, faka

'deki % ile ulaştığı zirveden aşağıya inmiştir. Şekil 'de görül

düğü gibi, bir araştırmada, ABD'de, orta gelirli ailelere göre yoksul aile

lerdeki çocukların daha yüksek yüzdesinin ailede kriz, ebeveyndeı

ayrılma, şiddet, kalabalık, aşırı gürültü ve kötü ev şartlan gibi koşullard.

yaşadıkları bulunmuştur (Evans & English, ). Yakın zamandaki bir çalışmayı

göre, çocuklar yoksulluk içinde ne kadar çok yıl geçirirlerse stresin fizyolojik işaret

leri o kadar artmaktadır (Evans & Kim, ).

Sosyal politika: Ulusal hükümetin vatandaşlarının refahını iyileştirmek için oluşturduğu eylem planıdır.

Marian VVright Edelman, Çocukları Savunma Vakfının başkanı (sağlık hizmetini savunurken
görülmektedir çocuk haklarının yılmaz savunucusudur ve çocukların ihtiyaçlarına dikkat çekmeyi
başarmıştır. Bu ihtiyaçlı nelerdir?

12

BÖLÜM 1 Giriş

Aile Politikalarının Geliştirilmesi

Birleşik Devletlerde ulusal yönetim, eyalet yönetimleri ve şehir yöne¬timlerinin tümü çocukların
iyiliğini sağlamada bir rol oynarlar (Children's Defense Fund, ). Aileler çocuğun iyiliğini
sağlayamaz ya da tehlikeye atacak olurlarsa genellikle yönetimler yardım için adım atar. Ulusal
düzeyde ve eyaletlerde yasa koyucuların tartıştık¬ları konu, ebeveynlere yapılan yardımın çocuklara
bir faydasının olup olmadığıdır. Araştırmacılar belli politikaların etkilerini inceleyerek bu türden
sorulara yanıt bulmaya çalışmaktadır (McLoyd ve diğerleri, ).

Örneğin; Minnesota Aile Yatırım Programı -MAYP (Minnesota Family Investment Program-MFIP)
'larda yetişkinleri, sosyal yar¬dıma bağlı kalmaktan kurtarıp ücretli işte çalışmaya yönlendirmek
amacıyla planlandı. Programın anahtar noktası, yetişkinlerin, eğer çalışırlarsa çalışmadıkları duruma
göre daha fazla gelir sağlamasıydı. Yetişkinlerin gelirinin yükselmesi çocukları nasıl etkileyecekti?
MAYP'ın etkileriyle ilgili bir araştırmada, çalıştığı için geliri de artan yoksul ailelerde çocukların daha
fazla yarar sağladığı bulundu

(Gennetian & Miller, ). Çocukların okul başarısı arttı ve davranış bozuklukları azaldı. Çocuğa kötü
muamele ve çocuklar için diğer olumsuz sonuçlar açısından risk altında olan düşük gelirli ailelere
yö¬nelik hizmetlerin etkileriyle ilgili bir araştırma ise devam etmektedir (Minnesota Family
Investment Program, ).

Gelişim psikologları ve araştırmacılar, diğer hükümet politikala-rının etkilerini de araştırmaktadır.

Yoksul ailelerin iyiliklerini arttırmak için yollar aranmakta ve sosyal politikaları geliştirmek için öneriler
getirilmektedir (McLoyd ve diğerleri, )..

Daha önce yoksulluk içinde yaşayan çocukların fizyolojik stres düzeylerinin daha yüksek olduğunu
öğrendik. Bir çocu¬ğun stres düzeyi MAYP gibi bir uygulamadan nasıl etkilene¬bilir?

Şefkatli ebeveyn figürüyle yakın ilişkiler

Demokratik ebeveynlik: sıcaklık, yapı, yüksek beklentiler

Sosyoekonomik avantajlar

Geniş ve destekleyici aile bağlar

Aile dışından ilgili yetişkinlerle bağlar Yararlı kuruluşlarla bağlantıda olma iyi okullara devam etme

Yoksulluk içinde yaşayan çocukların ABD'deki oram % 'tür ve bu oran diğer endüstrileşmiş
ülkelerdekinden çok daha yüksektir. Örneğin, Kanada'da çocuk yok¬sulluk oranı % 9 ve İsveç'te %
2'dir.

Kaynak Özellikler

Bireyseliyi bir zihinsel işlevsellik

Sempatik, sosyal, uysal yaradılış

Oz güven, yüksek öz saygı

Yetenekler

inanç

Edelman, gelecek kuşağı oluşturacak olan çocuklara ebeveynlik yapmanın ve bakım vermenin
toplumumuzun en önemli görevi olduğunu ve bu konuyu geçmişte olduğundan çok daha ciddi olarak
ele almak zorunda olduğumuzu söylemektedir. Sosyal politikalar yoluyla çocukların yaşamını
geliştirmek için harcanan çabaları görmek için yukarıdaki "gelişimi yaşamla ilişkilendirme" bölü¬münü
okuyunuz.

Bazı çocuklar yoksulluk ve diğer zorluklara yenilmezler. Onlar daya¬nıklılık gösterirler (Gutman,
). Bölümün başındaki Alice Walker hakkındaki hikayeye dönüp düşünürsek ırkçılığa, yoksulluğa,
düşük sos¬yoekonomik düzeye ve gözündeki yaranın görüntüsünü bozmasına rağ¬men, başarılı bir
yazar ve eşitlik mücadelesinde önder olabildi.

Aile Dışı Bağlam

ŞEKİL

DAYANIKLI ÇOCUKLARIN VE İÇİNDE BULUNDUKLARI BAĞLAMLARIN ÖZELLİKLERİ

Çocukları, Alice Walker gibi dayanıklı kılan belirli özellikler var mıdır? Ya da Ted Kaczynski gibi
zekâsına ve eğitimine rağmen bir katil yapan başka özellikler var mıdır? Bu konudaki araştırmaları
inceledikten sonra Ann Masten ve çalışma arkadaşları (, , , a, b; Masten, Burt, 8-
Coatsvrorth, ; Masten ve diğerleri, a, b) şu sonuca vardılar; zihinsel işlevlerin iyi olması gibi
çok sayıda bireysel fak¬tör dayanıklılığı etkilemektedir. Ayrıca, Şekil 'de görüldüğü gibi onla¬rın
aileleri ve bulundukları diğer ortamlar da belirli özellikler göstermektedir. Örneğin, dayanıklı
çocukların, şefkatli bir ebeveyn fîgü-rüyle yakın ilişki içinde oldukları ve aile dışından bir yetişkinden
de ilgi gördükleri ve yakın bağlarının olduğu görülmektedir.

KISIM 1 Yaşam Boyu Bakış Açısı

13

ŞEKİL

40

YAŞLANAN AMERİKA: 65 yaş ve üzerindeki Amerikalıların sayısı 'den bu yana çarpıcı bi¬çimde
artmaktadır ve yılına kadar daha da artacağı tahmin edilmektedir. Önemli bir artış 85 ve
üzerindeki yaş grubunda ortaya çıkacaktır. Asır¬lıklar yani yaş ve üzerindeki yaşlı kişiler, Birle¬şik
Devletlerde en hızlı büyüyen yaş grubudur ve gelecek on yıllarda sayılarının artması beklenmek¬tedir
(Peris, ).

Maggie Kuhn, yılında beş yaşlı kadınla başlayan ve yaşlı yetişkinlerin sosyal koşullarını
iyileştirmeyi hedefleyen uluslararası destek grubu Gri Panterlerin kurucusudur.

Yıllar

Yaşam uzamının diğer ucundaki daha yaşlı yetişkinlerin iyiliğini sağlamak için de sosyal politikalar
gerekmektedir (Moody, ). Örneğin, sağlık hizmetlerinin maliyetinin gittikçe artması ve daha yaşlı
yetişkinlerin yeterli sağlık hizmetine ulaşamamaları temel sorunlardır (Ferrini & Ferrini, ). Bir
araştırma, sağlık hizmeti sisteminin yaşlı yetişkinler için pek çok alanda başarısız olduğunu
göster¬miştir (VVenger ve diğerleri, ). Örneğin, yaşlı erişkinler kalp hastalığı gibi genel sağlık
sorunlarında, kontrol amaçlı olarak önerilen sağlık hizmetini zamanın ancak % 52'sinde; yetersiz
beslenme ve Alzheimer hastalığı için ise zamanın % 31'inde alabilmişlerdir.

Yaşlı yetişkinlerin iyiliğini sağlamadaki bu sorunlar iki olgu nedeniyle artmak¬tadır. Birincisi; Şekil
'da görüldüğü gibi Birleşik Devletlerde yaşlı erişkinlerin sayısı çarpıcı olarak artmaktadır. İkincisi
ise; bu daha yaşlı Amerikalıların yüksek olasılıkla daha fazla toplumsal yardıma ihtiyaç duymalarıdır.
Daha önceki birkaç on yılla kıyaslandığında günümüzde Amerikalı yetişkinlerin evli olma olasılıkları
daha düşük, çocuksuz olma ve yalnız yaşıyor olma olasılıkları ise daha yüksektir. yüzyılda yaşlı
nüfus artmaya devam ettikçe, gittikçe artan sayıda yaşlı erişkin eşsiz ya da çocuksuz olarak geleneksel
destek kaynaklarından mahrum kalacaktır (Connidis, ). Bu bireylerin sosyal ilişkilere, sosyal
ağlara ve desteğe ihtiyacı olacaktır (Knight & Sayegh, ).

Gözgen Geçir Bağlantı Kur Yansıt

^™

Gelişimde yaşam boyu bakış açısının ayrıcı özelliklerini tartışır.

Gözden Geçir

• Gelişim kavramının anlamı nedir? Yaşam boyu gelişimin incelenmesi niçin önemlidir?

• Yaşam boyu bakış açısının temel özellikleri nelerdir? Bağlamsal etkilerin üç kaynağı nedir?

• Yaşam boyu gelişimde çağdaş konulardan bazıları nelerdir?

Bağlantı Kur

• Biyoloji, kültür ve bireysel yaşantıların

etkileşim halinde gelişimi nasıl etkilediğine

kitapta olmayan bir örnek veriniz.

Yansıt Kişisel Yaşam Yolculuğunuz

• Size çok az ya da şimdikinden oldukça farklı seçimler sunan bir kültürde yaşasaydınız gelişiminiz
nasıl olurdu, hayal ediniz. Eğer aileniz çok daha zengin veya çok daha fakir olsaydı gelişiminiz nasıl
farklı olurdu?

14

BÖLÜM 1 Giriş

2 Gelişimin Doğası

Biyolojik, Bilişsel ve Sosyo-Duygusal Süreçler

^™ Gelişimde en önemli süreçleri, dönemleri ve konuları tanımlar.

T

Yaşın Önemi

Gelişim Dönemleri

Gelişimsel Konuları

Bu bölümde, gelişimsel süreçler ve dönemlerin ne anlama geldiğini ve yaşın kav-ramlaştırılmasmdaki

çeşitliliği anlamaya çalışacağız. Temel gelişimsel konuları ve onları anlamak için kullanabileceğimiz
stratejileri inceleyeceğiz.

Eğer Alice Walker veya Ted Kaczynski'nin kendi yaşamları süresince nasıl ve niçin o şekilde
geliştiklerini anlamak isterseniz bunu nasıl yapacaksınız? Herhangi bir kişinin yaşamı boyunca ortaya
çıkan olayların kronolojik sırası, kolaylıkla kafa karıştırıcı ya da tekdüze olaylar silsilesi haline gelebilir.
Bir bireyin gelişimini tanımlama ve anlamada iki kavram; gelişimsel süreçler ve dönemler, bir çerçeve
oluşturmanıza yardımcı olur.

Biyolojik Süreçler

Sosyoduygusal süreçler

BİYOLOJİK, BİLİŞSEL VE SOSYO-DUYGUSAL SÜREÇLER

Bu bölümün başında gelişimi, döllenme ile başlayıp tüm yaşam boyunca süren değişme örüntüsü
olarak tanımladık. Bu örüntü, biyolojik, bilişsel ve sosyoduygusal süreçlerin bir ürünü olduğu için
karmaşıktır (Bkz. Şekil )

Biyolojik Süreçler: Bireyin fiziksel yapısında değişme yaratan süreçlerdir. Ebe¬veynlerden gelen
genler, beyin gelişimi, boy ve ağırlıkta artış, motor becerilerde değişim, beslenme, egzersiz, erinlikteki
hormonal değişiklikler ve kalp damar siste¬minde bozulmanın hepsi gelişimi etkileyen biyolojik
süreçlere örnektir.

Bilişsel Süreçler: Bireyin dil, düşünce ve zekâsmdaki değişiklikleri ifade eder. Kar¬yolanın üzerinde
asılı olan hareketli bir oyuncağı izleme, iki sözcüğü bir araya geti¬rerek bir cümle oluşturma, bir şiiri
ezberleme, bir film yıldızı olmanın nasıl bir şey olacağını hayal etme ve bulmaca çözmenin hepsi
bilişsel süreçleri içerir.

Sosyoduygusal Süreçler: Bireyin diğer insanlarla ilişkilerindeki, duygularmdaki ve kişiliğindeki

değişimleri içerir. Bir bebeğin ebeveyninin dokunuşuna gülümseye¬rek karşılık vermesi, bir çocuğun
oyun arkadaşına saldırganca bir davranışı, okul çağındaki çocukta girişkenliğin gelişimi, bir ergenin
mezuniyet balosundaki neşesi ve yaşlı bir çiftin duygusal yakınlığı (muhabbeti) gelişimde
sosyoduygusal süreçlerin rolünü yansıtır.

Biyolojik, Bilişsel ve Sosyoduygusal Süreçleri Bağlantılandırma: Biyolojik, Bilişsel ve Sosyoduygusal

süreçler, ayrılmaz bir şekilde birbirine geçmiş durumdadır (Diamond, ). Ebeveynin dokunuşuna
gülümseyerek tepki veren bir bebeği düşünün. Bu tepki, biyolojik süreçlere (dokunma ve dokunmaya
tepkinin fiziksel doğası), bilişsel süreçlere (kasıtlı davranışları anlama yeteneği) ve sosyoduygusal
süreçlere (gülümseme sıklıkla olumlu bir duyguyu yansıtır ve bizim diğer insanlarla olumlu bağlar
kurmamıza yardım eder) bağlıdır. Bu süreçler arasındaki bağlantı hiç¬bir yerde hızla gelişen şu iki
alandaki kadar belirgin değildir:

ŞEKİL

GELİŞİMSEL DEĞİŞİMLERDE YER ALAN SܬREÇLER: Bireyler gelişirken biyolojik, bilişsel ve sos-
yoduygusal süreçler etkileşim halindedir.

Bilişsel süreçler: Bireyin düşünce, zekâ ve dilindeki değişimler.

Biyolojik süreçler: Bireyin fiziksel doğasındaki deği¬şimler.

Sosyoduygusal süreçler: Bireyin diğer insanlarla ilişkilerindeki, duygularmdaki ve kişiliğindeki

deği¬şimler.

KISIM 1 Yaşam Boyu Bakış Açısı

15
Çocuklarımızın ÇOCUklarinin Bu kavramlaştırmada ana vurgu, üçüncü ve dördüncü çağlar
üzerinedir. Özeli

ÇOCUklan. Bizim Size baktığımız Ü^f, Çağ,d!kİ peylerin önceki kuşaklardaki atalarına göre
daha sağ

oldukları, daha aktıl ve üretken bir yaşam sürdürebileceklerim gösteren del

gibi geriye doğru bize bakin; biz artmaktadır. Bununla birlikte, yaşlılar 80'li yaşlarına ulaştıklarında,
özellikli

hayallerimiz Sayesinde birbirimizle 85 yaş ve yukarısında (4. çağ) sağlık ve iyilik birçok erişkinde
kötüleşmekti

bağlantıdayız. Eğer birbirimizi __.. . . . _.. . _.. „ .. .. .

7 Gelişim Dönemlerinin Birinden Diğerine Bağlantılar: insanın yaşam b

anlayabiliyorsak birbirimizin varlığım gelişim dönemleriyle ilgili olarak bir konunun daha
açıklanması gerekir. Biy hayal edebildiğimiz, kendimizi farklı jik, bilişsel ve sosyoduygusal süreçler
arasında bağlantılar olduğu gibi yaşam b

yaşlarda, ileride ya da geride ^f™ dön^eri arflnda da pek çok bağlantı vardır. Yaşam boyu gelişi

mcelenmesındekı anahtar yon, bir donemdeki gelişimin diğer bir donemle ı UUŞleyeDllCilğimiZ
içindir. bağlantılı olduğudur. Örneğin bireyler ergenlik dönemine ulaştığında, yaşamları

ROGER ROSENBLATT ° ana kadar yer alan pek çok gelişimi ve deneyimi düşünürler.
Örneğin, bir eı

Amerikalı yazar, yüzyıl ]az depresyona girdiğinde, onun depresyonu, yakın zamandaki ya da
şimdiki gelişin

olduğu gibi erken dönemdeki gelişimiyle de ilişkilendirilebilir mi? Kitap boyı gelişim dönemleri
arasındaki bu türden bağlantılara dikkat çekeceğiz. "Gelişi Bağlantı" başlıklı kutucuklar, şimdi
okuduğunuz materyali önceki ve sonraki! ilişkilendirmeniz için size rehber olacaktır.

YAŞIN ÖNEMİ

Gelişim dönemlerini betimlerken her bir dönem için yaklaşık yaş sınırını da belir Fakat bunun yanı sıra
aynı yaştaki bireylerin yetilerinde farlılıklar olduğum vurguladık ve yaşla ortaya çıkan değişmelerin
nasıl abartılabileceğini de gördük bireyi anlamaya çalışırken yaş ne kadar önemlidir?

Yaş ve Mutluluk: Yaşamda bir yaş, diğerinden daha iyi olabilir mi? Araştırmacıla soruya yanıt
aradıklarında tutarlı sonuçlar elde edemediler. Yetişkinlerle yapılan çalışmalarda mutluluğun yaşla
arttığı (Rodgers, ) ve bazılarında farklı yaşlar yetişkinlerin mutluluğunda bir fark olmadığı
(Inglehart, ) bulundu. Diğer araştırmalarda ise "U" şeklinde, en az mutluluğun yaşlarında
ortaya çıktığ eğri elde edildi (Mroczek & Kolarz, ). Bununla birlikte artan sayıda araştı sonucu, en
azından Birleşik Devletlerde yetişkinlerin yaşlandıkça daha m olduklarım göstermektedir (Charles,
Reynolds, & Gatz, ; Ehrlich & Isaacoı ). Geniş çaplı, 18 ila 88 yaşlan arasında yaklaşık
kişinin katıldığ çalışma, mutluluğun yaşla arttığını gösterdi (Yang, ). Örneğin 10'lu yaş] sonlarında
ve 20'li yaşların başlarında % 24 olan mutluluk oranıyla karşılaştırıldığ 88 yaşındakilerin % 33'ü
mutluydu. Niçin yaşlı insanlar, genç insanlar kadar I onlardan daha fazla yaşam doyumu ve mutluluk
bildirmektedir? Yaşlı yetişkinler, f sel problemlerdeki ve kayıplardaki artışa rağmen elde ettikleriyle
yetinebihnekted kendileri için önemli olan insanlarla daha iyi ilişkiler içindedirler, basan baskısını ( az
hissetmektedirler ve boş zaman faaliyetlerine daha fazla zaman ayırabilmekted Aynca, uzun yıllar
içinde edindikleri deneyimleri kullanarak içinde bulundu koşullara akıllıca uyum sağlayabilmektedirler
(Cornvvell, Schumm, & Laumann, 2 Ram ve diğerleri, ). Bir çalışmada, büyük doğum dalgasında
(baby boom) ila yıllan arasında doğan yetişkinlerin, daha önce doğan bireylere göre ı az
mutluluk bildirmelerinin nedeni, muhtemelen bu savaş sonrası kuşağın, < önceki kuşakların yaptığı
gibi yaşlan ilerlese de büyük isteklerini ve idealist umutl azaltmamalandır. Eninde sonunda
yaşlanacağımız için yaşlandığımızda büyük olas: gençken olduğu kadar hatta daha da fazla mutlu
olacağımızı bilmemiz iyidir.

Yaş Kavramları: Bazı yaşam boyu gelişim uzmanlanna göre takvim yaşı, bir ki: psikolojik gelişimini
anlama açısından çok da uygun değildir (Botvvinick, H Takvim yaşı, doğumdan başlayarak geçen
yıllann sayısıdır. Zaman, deneyimin bir göstergesi olduğu için herhangi bir şeyin nedeni olarak
gösterilemez. D; takvim yaşı, yaşı ölçmenin tek yolu değildir. Gelişimin farklı alanlan olduğu gibi, ele
almanm da farklı yollan vardır.

18

BÖLÜM 1 Giriş

(Solda) Pam McSvvain, 60 yaşında, 'da Tennesse Memphis'de yaşlılar olimpiyatında yarışırken;
(sağda) hareketsiz aşırı kilolu orta yaşta bir erkek. Pam McSvvain'in takvim yaşı daha fazla olmasına
rağmen biyolojik yaşı resimdeki orta yaş erkeğinden daha küçük olabilir mi?

Yaş, sadece takvim yaşı olarak değil, aynı zamanda biyolojik yaş, psikolojik yaş ve sosyal yaş olarak da
kavramlaştınlmaktadır (Hoyer ve Roodin, ). Biyolojik yaş, kişinin biyolojik sağlığının yaşıdır.
Biyolojik yaşı belirlemek, kişinin hayati organlarının işlev görme kapasitelerini bilmeyi gerektirir
(VVestendorp & Kirkvvood, ). Bir kişinin bu tür kapasitesi kendisiyle kıyaslanabilir yaşta olan
diğerlerinin -kinden daha iyi veya daha kötü olabilir. Kişinin biyolojik yaşı ne kadar küçükse, kronolojik
yaşı önemli olmaksızın daha uzun yaşayacağı beklenir.

Eğer kaç yaşında olduğunu bilmezsen kaç yaşında olurdun?

—SATCHEL PAİGE
Amerikalı beyzbol oyuncusu, yüzyıl

Psikolojik yaş ise aynı kronolojik yaştaki diğer bireylere kıyasla bir bireyin uyum sağlama kapasitesidir.
Bu nedenle öğrenmeyi sürdüren yaşlı erişkinler, öğrenmeye devam etmeyen yaşıtlarına göre daha
esnek, daha güdülü ve olumlu kişilik özelliklerine sahip oldukları ve ayrıca duygularım kontrol
edebildikleri ve sağ¬lıklı düşünebildikleri için daha uyumlu davranışlar gösterirler (Deep, Vahia, &
Jeste, ; Park & Huang, ). Yetmiş yıl boyunca 'den fazla bireyi inceleyen boylamsal bir
çalışmada, kişilik özelliği olarak özdisiplinin (örneğin düzenli, dikkatli ve disiplinli olmanın) çocukluktan
ileri yetişkinliğe düşük ölüm riskini yordadığı gösterilmiştir (Martin, Friedman, & Schvvartz, ).

Sosyal yaş bir kişinin yaşıyla bağlantılı olan sosyal rolleri ve beklentileri ifade eder (Phillipson & Baars,
). "Anne" rolünü ve o role eşlik eden davranışları düşünün (Hoyer & Roodin, ). Yetişkin bir
kadının davranışını önceden tahmin etmede, onun 3 yaşında bir çocuğunun olduğunu bilmek, 20 ya
da 30 yaşında olduğunu bilmekten çok daha önemli olabiür.

Yaşam boyu gelişim uzmanı Bernice Neugarten () Amerikan toplumunda takvim yaşının gittikçe
daha elverişsiz bir niteleme olduğunu savunmaktadır. Ger¬çekten de 28 yaşında bir belediye başkam,
35 yaşında bir büyükanne, 65 yaşında bir okulöncesi çocuk babası, 55 yaşında işe giren bir dul hanım
ve 70 yaşında bir öğrenci, artık yaşam olaylarının uygun zamanlaması hakkında eski varsayımların
yaşantımıza yön vermediğini göstermektedir. Evlenme, çocuk sahibi olma ve emekli olma gibi belirli
yaşam olaylarının ne zaman olması gerektiği konusunda ise hala bazı beklentilerimiz vardır. Bununla
birlikte, toplumumuzda takvim yaşı, bu yaşam olaylarını daha az doğrulukla yordar hale geldi. Dahası,
günümüz dünyasında, nasıl yakınlık kuracağımız, başarı ya da başarısızlıkla nasıl başa çıkacağımız gibi
konular yaşam boyunca tekrar tekrar karşımıza çıkmaktadır.

Yaşam boyu bakış açısına göre, bir bireyin tam bir yaş profili sadece takvim yaşını değil keza biyolojik
yaşı, psikolojik yaşı ve sosyal yaşı da içerir. Örneğin,

KISIM 1 Yaşam Boyu Bakış Açısı

19

-*►

gelişimle bağlantı

Kalıtım ve Çevre: Belli genler belli çevre¬sel deneyimlerle bağlantılı olabilir mi? 2. Bölüm, s.

Gelişimde erken ve geç deneyim konularının doğası nedir?

gelişimle bağlantı
Kişilik: insanlar yetişkinlik yıllarına doğru ilerlerken kişilik ne kadar değişir? Bölüm, s.

< ■-.

Kalıtım-çevre tartışması: Gelişimin öncelikli olarak kalıtımdan mı çevreden mi etkilendiği tartışmasıdır.

Kalıtım organizmanın biyolojik mirasını ifade ederken, çevre çevresel deneyimleri ifade eder. "Kalıtım
destek¬çileri" biyolojik mirasın, "çevre destekçileri" ise çevresel deneyimlerin gelişim üzerinde en
önemli etkiye sahip olduğunu iddia etmektedir.

Durağaniık-değişme konusu: Ne ölçüde, önceki de-neyimlerimizle uyumlu biri olarak geliştiğimizle

(dura¬ğanlık) ya da ne ölçüde önceki gelişim dönemlerinde olduğumuzdan farklı biri olarak (değişim)
geliştiği¬mizle ilgilidir.

70 yaşında (takvim yaşı) bir adamın fiziksel sağlığı yerinde olabilir (biyolojik yaş), bellek problemleri
yaşayabilir ve eşinin yakın zamanda hastaneye yatmış olması¬nın getirdiği sıkıntılarla iyi bir şekilde
baş edemeyebilir (psikolojik yaş) ve düzenli olarak golf oynadığı birçok arkadaşı olabilir (sosyal yaş).

GELİŞİMSEL KONULAR

Ted Kaczynski bir katil olarak mı doğdu veya onun hayatı mı onu buna dönüş-türdü? Kendisine göre,
çocukluğu, yaşadığı güçlüklerin kökenini oluşturmaktaydı. Bir erkek çocuğunun bedeninde bir dahi
olarak büyüdü ve diğer çocuklarla asla anlaşamadı. Onun küçük yaşlardaki deneyimleri daha sonraki
yaşamını belirledi mi? Sizin yaşamınız boyunca yolculuğunuz önceden planlandığı gibi miydi yoksa
deneyimleriniz sizin yolunuzu değiştirdi mi? Yolculuğunuzda erken yaşantılarınız sonrakilerden daha
önemli miydi? Sizin yolculuğunuz belli yerlerde durarak bir asansörle gökdelene çıkmak gibi mi yoksa
yumuşak gelgitlerle bir nehirde gemiyle yol almak gibi mi? Bu sorular, gelişimin doğasıyla ilgili üç
konuya işaret eder: Kalıtım ve çevrenin oynadığı roller, durağanlık ve değişme, süreklilik ve
süreksizlik.

Kalıtım ve Çevre: Kalıtım-çevre konusu, gelişimin kalıtım ve çevre¬den etkilenme derecesiyle ilgilidir.
Kalıtım yani doğuştan getirdiğimiz I donanım, bir organizmanın biyolojik mirasını; çevre yani
edindiğimiz donanım ise organizmanın çevresel deneyimini ifade eder. Kalıtımın rolünü
vurgulayanlara göre, ayçiçeği bitkisinin çevre koşulları nedeniyle zayıf kalmadıkça düzenli bir şekilde
gelişmesi gibi insan da düzenli bir şekilde büyür. Evrimsel ve genetik temel, büyüme ve gelişimde
ortak özellikleri üretir (Brooker, ; Raven, ). Konuşmadan önce yürürüz, iki kelimeden önce
tek kelime söyleriz, bebeklik döneminde hızlı, erken çocuklukta daha yavaş büyürüz, erin¬likte
cinsiyet hormonlarının hızlı salmışını yaşarız, ileri ergenlik ve ilk yetişkinlikte fiziksel kuvvetin zirvesine
ulaşırız ve daha sonra bu kuvvetimiz azalır. Kalıtımın önemini savunanlar, psikolojik açıdan yararsız
veya düş¬manca olan aşırı uçta çevrelerin gelişimi baskıladığını kabul ederler. Bununla birlikte, temel
büyüme eğilimlerinin insanlarda genetik olarak programlanmış olduğuna inanırlar (Mader, ).

Öte yandan diğer psikologlar gelişimde çevrenin veya çevresel deneyimlerin önemini vurgularlar
(Kopp, ; Sandler, Wolchik, Schoenfelder, ). Deneyim¬ler, kişinin biyolojik çevresinden
(beslenme, tıbbi bakım, ilaçlar ve fiziksel kazalar) sosyal çevresine (aile, akranlar, okullar, toplum,
medya ve kültür) kadar her şeyi içine alır.
Durağanlık ve Değişme: Misafirler geldiğinde koltuğun arkasına saklanan utan¬gaç bir çocuk,
büyüdüğünde okul eğlencelerinde hiç dansa kaldırılmayan bir genç kız mı olur yoksa bu çocuk sosyal
ve konuşkan bir birey olabilir mi? Eğlenceye düşkün ve gamsız bir ergen, yetişkin olduğunda sabah 9
akşam 5 mesaisi olan biı işte zorluk çeker mi? Bu sorular durağaniık-değişme konusunu yansıtır ve
yaşamır ilk yıllarında ortaya çıkan kişilik özelliklerinin yaşam boyunca ne ölçüde devan edeceği ya da
değişeceğiyle ilgili bilgi verir.

Gelişimde durağanlığı vurgulayan birçok gelişimci, durağanlığın kalıtımın v< yaşamın erken
dönemlerindeki deneyimin bir sonucu olduğunu öne sürer, Örne ğin, eğer bir birey, tüm yaşamı
boyunca utangaç ise (Ted Kaczynski gibi) bı durağanlık, muhtemelen bebek veya küçük bir çocukken
insanlarla etkileşimindi yaşadığı büyük strese ve kalıtıma bağlıdır.

Değişimi vurgulayan gelişimciler ise daha sonraki deneyimlerin bireyd değişme yaratabildiği yönünde
daha iyimser bir görüşe sahiptirler. Yaşam-boyı bakış açısında esnekliğin, diğer bir deyişle değişme
potansiyelinin, yaşam boyunc mümkün olduğunu hatırlayalım. Paul Baltes () gibi uzmanlar,
ilerleye

20 BÖLÜM 1 Giriş

Süreklilik

yaşla birlikte ve yaşlılıkta yeni bilgiler öğrenme anlamında değişim gösterme kapasitesinin daha az
olduğunu kabul ederler. Ancak, birçok yaşlı yetişkin, daha önce öğrendiklerini uygulamada iyi olmaya
devam eder.

Yaşamın erken ve geç dönemlerinde elde edilen deneyimlerin rolleri, durağan-lık-değişme konusunun
bir yönü olarak uzun zamandır hararetli biçimde tartışıl¬maktadır (Phillips ve Lovvenstein, ;
Schaie, a, b). Bazıları, bebeklerin, yaşamın ilk yılında veya sonrasında sıcak ve sevecen bir bakım
almazlarsa gelişim¬lerinin asla sağlıklı olmayacağını öne sürer (Berlin, Cassidy & Appleyard, ).
Geç deneyimi savunanlar ise çocukların gelişim sürecinde kolayca şekillendirilebilir oldu¬ğunu
düşünürler ve daha sonraki (geç dönemdeki) duyarlı bakımı, erken yaşlardaki duyarlı bakım kadar
önemli kabul ederler (Siegler ve diğerleri, ).

Süreklilik ve Süreksizlik: Gelişimsel değişimler derece derece (tedrici) mi yoksa aniden mi ortaya
çıkar? Bir an için kendi gelişiminizi düşünün. Adım adım gelişerek mi bugünkü halinize geldiniz? Yoksa
büyürken ani ve belirgin değişimler yaşadınız mı? Çoğunlukla, çevreyi savunan gelişimciler, gelişimi
derece derece olan, sürekli bir süreç olarak tanımlarlar. Kalıtımı vurgulayanlar ise gelişimi, genellikle
farklı dönemlerden oluşan bir dizi olarak tanımlarlar.

Süreklilik süreksizlik konusu, gelişimin ne ölçüde tedrici ve birikimli (sürek-lilik) veya ne ölçüde
dönemler halinde (süreksizlik) bir değişim içerdiğiyle ilgilidir. Sürekliliği ele alırsak, bir meşe fidanının
kocaman bir meşe ağacı olarak büyümesi bir örnektir (Bkz. Şekil ). Benzer şekilde, çocuğun ilk
sözcüğü, her ne kadar ani beliren ve süreksiz bir olay gibi görünse de gerçekte haftalar ve aylarca
süren büyüme ve alıştırmaların bir sonucudur. Erinlik de ani gibi görülebilir, fakat birkaç yıl devam
eden tedrici bir sürecin sonucudur.

Süreksizlik ise, bir böceğin önce tırtıldan bir kozaya ondan da kelebek haline gelişi gibi değişim,
niceliksel olmaktan çok niteliksel olarak farklı evreler dizisi şek-linde gerçekleşir. Benzer şekilde, bir
çocuk dünya hakkında soyut düşünemezken birden bire bunu yapabilir hale gelir. Bu, niceliksel ve
sürekli bir değişimden ziyade niteliksel ve süreksiz bir gelişimsel değişimdir.

Gelişimsel Konuların Değerlendirilmesi: Yaşam-boyu gelişimcilerinin pek çoğu, gelişimin tümüyle

kalıtımsal veya çevresel, tümüyle durağan veya değişken ve tümüyle sürekli veya süreksiz olmadığım
kabul ederler (Staudinger & Gluck, ). Kalıtım ve çevre, durağanlık ve değişme, süreklilik ve
süreksizlik, yaşam boyu geli-şimi birlikte tanımlarlar.

Her ne kadar çoğu gelişimci bu üç önemli konuda aşırı uçlarda yer almasa da, bu faktörlerin her
birinin gelişimi ne kadar güçlü bir şekilde etkilediği heyecanla tartışılmaktadır (Goldsmith, ;
Phillips ve Lovvenstein, ).

Süreksizlik

ŞEKİL

GELİŞİMDE SÜREKLİLİK VE SÜREKSİZLİK:

Gelişimimiz bir meşe fidanından kocaman bir meşe ağacına doğru derece derece (tedrici) midir?
Yoksa an¬iden kelebeğe dönüşen bir tırtılınki gibi midir?

Süreklilik-süreksizlik konusu: Gelişimin ne ölçüde tedrici ve birikimli (süreklilik) veya birbirinden farklı
dönemler (süreksizlik) halinde ortaya çıkan bir deği¬şim olduğuna odaklanır.

Gözgen Geçir Bağlantı Kur Yansıt

^™

Gelişimde en önemli süreçleri, dönemleri ve konulan tanımlar.

Gözden Geçir

• Üç temel gelişimsel süreç nedir?

• Sekiz temel gelişimsel dönem nedir?

• Yaş gelişimle nasıl bağlantılıdır?

• Üç temel gelişimsel konu nedir?

Bağlantı Kur

- Önceki bölümde biyolojik, bilişsel ve sosyo-duygusal süreçleri tartıştık. Bu süreçlerde yer alan hangi
kavramlar, bu bölümde tartışılan kalıtım çevre konusundakilere benzerdir?

Yansıt Kişisel Yaşam Yolculuğum

• Sizin için kendinizi en iyi hissedeceğiniz bir; olduğunu ya da olacağını düşünüyor mu; nuz? Eğer
öyleyse bu hangi yaştı ya da haı yaş olacak? Niçin?

KISIM 1 Yaşam Boyu Bakış Açısı 21

3 Gelişim Kuramları

^W insan gelişimiyle ilgili temel kuramları açıklar.

Psikanalitik Kuramlar Davranışsal ve Sosyal Bilişsel Kuramlar Ekolojik Kuramlar

Bilişsel Kuramlar

Etolojik Kuram

Eklektik Kuramsal Yönelim

Sigmund Freud, psikanalitik kuramın önde gelen mimarı. Freud bireyin kişiliğinin oluşumunu nasıl
tanımlar?

Bilimsel yöntem: Doğru bilgiye ulaşmak için kul¬lanılan bir yaklaşım. Şu adımları içerir: (1) Problemi
kavramsallaştırma, (2) veri toplama, (3) sonuç çıkarma ve (4) araştırma sonuçlarını ve ku¬ramı gözden
geçirme.

Kuram: Olayları açıklamaya ve yordamalar yap¬maya yardımcı olan, birbirleriyle bağlantılı ve uyumlu
düşünceler seti.

Hipotezler: Doğruluğu sınanabilen belirli varsa-yım ve yordamalar.

Psikanalitik kuramlar: Gelişimi temel olarak bi-linçdışıyla ve duygularla açıklar. Davranış yalnızca
yüzeysel bir özelliktir ve davranışı anlamak için zihnin sembolik işleyişi analiz edilmelidir. Ebeveynlerle
yaşanan erken dönem deneyimler vurgulanmaktadır.

Gelişimde kalıtım ve çevrenin, durağanlık ve değişmenin ve süreklilik ve süreksiz ligin rolleri

hakkındaki soruları nasıl cevaplayabiliriz? Örneğin, yaşlılıkta bellekti ortaya çıkan bozulmanın önlenip
önlenemeyeceğini, ihmale uğramış bir çocukt; yaratılan hasarı özel bir bakımın onarıp
onaramayacağım nasıl belirleyebiliriz? Bilim sel yöntem, bu türden soruları yanıtlamak için en iyi
araçtır.

İyi bir kuram kadar kullanışlı bir şey yoktur.

Bilimsel yöntem esas olarak dört aşamalı bir süreçtir: (1) İncelenecek olaı problem veya süreci
kavramlaştırma, (2) araştırma bilgisini (veriyi) toplama, (3 veriyi analiz etme ve (4) sonuç çıkarma.

İlk adımda araştırmacılar incelenecek problemi formüle etmek için genel

likle kuramlardan yararlanırlar ve hipotezler geliştirirler. Kuram, bir ola}

—KURT LEVVİN

Amerikalı Sosyal Psikolog, yüzyıl

açıklamaya ve yordamalar yapmaya yardımcı olan birbiriyle uyumlu ve bağ

lantılı fikirler topluluğudur. Kuram, sınanabilir belirli iddialar ve yordamala

yani hipotezler öne sürebilir. Örneğin, akıl hocalığı (koçluk) üzerine bir kuran

bir yetişkinden alman uzun süreli destek ve rehberliğin yoksul bir çevreden gele:

çocukların yaşamında bir fark yarattığını, çünkü çocuklara, koçun davranışlarını v

stratejilerini gözleme ve taklit etme için fırsat yaratıldığını öne sürebilir.

Bu bölüm, gelişimi açıklamada beş temel kuramsal yaklaşımın anahtar yönleriı ele alır. Bu kuramlar,
psikanalitik, bilişsel, davranışsal ve sosyal bilişsel, etolojik v ekolojik kuramlardır. Her biri yaşam boyu
gelişim bilmecesinin anlaşılmasına önem katkılarda bulunur. Kuramlar gelişimin belli yönleri üzerinde
birbirleriyle uyuşmasak da içerdikleri fikirlerin pek çoğu birbirine zıt olmaktan çok birbirini
tamamlayıcıdı Hepsi birlikte, yaşam boyu gelişimi bütün zenginliğiyle tam olarak anlamamızı sağla

PSİKANALİTİK KURAMLAR

Psikanalitik kuramlar, gelişimi esas olarak bilinçdışı (farkmdalık ötesi) ve büyt ölçüde duygu ağırlıklı bir
içerikle tanımlarlar. Psikanalitik kuramlar, davranışı yüzeysel bir özellik olduğunu, gelişimi gerçek
şekilde anlamanın davranışın sembı lik anlamlarım ve zihnin derinliklerindeki işleyişi analiz etmeyi
gerektirdiğini vu gularlar. Bu kuramlar ayrıca ebeveynlerle erken dönemdeki etkileşimin, gelişir büyük
ölçüde şekillendirdiğini vurgular. Psikanalitik kuramların temeli, Sigmur Freud'un ()
kuramıdır ve kuramda bu özelliklerin altı çizilmektedir.

Freud'un Kuramı: Freud, hastalarını dinledikçe, sorguladıkça ve analiz ettikçe onl rm sorunlarının
hayatlarının ilk yıllarındaki deneyimlerin sonucu olduğuna inanı Çocuklar büyüdükçe haz odaklarının
ve cinsel dürtülerinin ağızdan anüse ve < sonunda genital organlara kaydığını düşündü ve bu süreçte
psikanalitik gelişimin b evresinden geçtiğimizi öne sürdü: Oral, anal, fallik, latent (gizil) ve genital (Bkz.
Şel ). Freud'a () göre bizim yetişkin kişiliğimiz her bir dönemdeki haz kaynakl; ve gerçeğin
talepleri arasındaki çatışmaları nasıl çözdüğümüze göre belirlenir.

Freud'un kuramı, birçok psikanalitik kuramcı tarafından yeniden ele alınar büyük ölçüde
değiştirilmiştir. Günümüz psikanalitik kuramcılarının çoğu, Freud'u cinsel dürtüleri aşırı derecede
vurguladığında birleşirler ve bireyin gelişiminin bel leyicisi olarak kültürel deneyimleri daha öne
çıkarırlar. Bilinçdışı düşünce, merkı bir tema olarak kalmakta; fakat düşünce, Freud'un
öngördüğünden daha büyük 1 rol oynamaktadır. Bundan sonra, Freud'un fikirlerinin önemli bir
yenileyicisi ol Erik Erikson'm görüşlerinden söz edeceğiz.

22 BÖLÜM -1 Giriş

Oral Dönem

(,5 yaş)

Bebeğin haz odağı ağzıdır.

Çocuğun haz odağı anüstür.

(1, yaş)
Fallik Dönem

Çocuğun haz odağı cinsel organlarıdır.

( yaş)

Çocuk, cinsel ilgilerini bastırır ve sosyal ve zihinsel beceriler geliştirir.

(6 yaş-erinlik)

Genital Dönem

Cinselliğin yeniden uyandığı zamandır, cinsel hazzın kaynağı aile dışından biri olur.

(erinlik ve sonrası)

ŞEKİL

FREUD'UN DÖNEMLERİ: Freud cinsel motivasyonu vurguladığı için onun gelişim dönemleri,
psikoseksüel dönemler olarak bilinir. Ona göre herhangi bir dönemde haz gereksinimi, gereğinden az
ya da aşırı doyurulduğunda birey, gelişimin o döneminde kalır, o döneme sabitlenir.

Erikson'ın Psikososyal Kuramı: Erik Erikson (), Freud'un katkılarım kabul etmiş fakat insan
gelişiminin bazı önemli boyutlarını yanlış değerlendirdiğini düşünmüştür. Öncelikle Erikson, Freud'un
savunduğu gibi psikoseksüel dönemler yerine psikososyal dönemler içinde geliştiğimizi öne
sürmüştür. Freud'a göre, insan davranışının asıl güdüsü, cinsel doğada iken Erikson'a göre sosyal
doğadadır ve diğer insanlarla birlikte olma isteğini yansıtır. Freud'a göre bizim temel kişiliğimiz
yaşamın ilk 5 yılında şekillenirken, Erikson'a göre, gelişimsel değişim tüm yaşam boyunca devam eder.
Dolayısıyla, bu bölümde daha önce tanımlanan erkene karşı geç dene¬yimler konusunda, Freud erken
deneyimleri, sonraki deneyimlerden çok daha önemli görürken Erikson, hem erken hem de geç
deneyimlerin önemini vurgu¬lamıştır.

Erikson'ın kuramında gelişim, yaşamımız boyunca 8 dönemde ortaya çıkar (Bkz.Şekil ). Her
dönemde, o döneme özgü gelişimsel bir görev kişiyi çözmesi gereken bir krizle yüzleştirir. Erikson'a
göre bu kriz bir felaket değil¬dir; fakat hem potansiyelin genişlemesi, hem de kırılganlığın artmasıyla
kendini gösteren bir dönüm noktasıdır. Birey bu krizleri ne kadar başarılı bir şekilde çözerse o kadar
sağlıklı bir gelişim gösterecektir.

Güvene karşı güvensizlik, Erikson'ın ilk psikososyal dönemidir ve yaşamın ilk yılında deneyimlenir.
Bebeklikte güven, dünyanın iyi ve yaşanası bir yer olduğu şeklinde yaşam boyu süren bir beklentiye
yol açar.
Özerkliğe karşı utanç ve kuşku, Erikson'ın ikinci gelişim dönemidir. Bu dönem bebekliğin sonuyla
okulöncesi dönemin başı arasmda yer alır ( yaş). Bebekler, bakıcılanna güven kazandıktan sonra
kendi davranışlarının kendilerine ait olduğunu keşfetmeye başlarlar. Bağımsızlık veya özerklik
duygulan göstererek iradelerini ortaya koyarlar. Eğer bebekler ve yeni yürümeye başlayan çocuklar,
çok fazla engellenir veya çok sertçe cezalandırılırlarsa, büyük olasılıkla bir kuşku ve utanç duygusu
geliştirirler.

Girişimciliğe karşı suçluluk, Erikson'un üçüncü gelişim evresidir ve okulöncesi yıl¬larda ortaya çıkar.
Çocukların sosyal dünyaları genişledikçe, aktif, sorumlu ve amaca yönelik davranmayı gerektiren yeni
güçlüklerle yüz yüze gelirler. Eğer çocuk sorum-suzsa ve çocukta çok fazla derecede kaygı yaratılmışsa
suçluluk duygusu oluşabilir.

Çalışkanlığa karşı aşağılık duygusu, Erikson'ın dördüncü gelişim evresidir ve yakla¬şık olarak ilkokul
yıllarını kapsar. Çocuklar, bu dönemde enerjilerini, bilgilerini ve zihinsel becerilerini geliştirmeye
yönlendirmelidirler. Olumsuz sonuçlar, çocukta aşa¬ğılık duygusu yani yetersizlik ve verimsizlik hissi
geliştirebilir.

Ergenlik yıllarında, bireyler, kim olduklarını, ne olacaklarını ve yaşamda ne yöne gideceklerini bulmaya
çalışırlar. Bu, Erikson'ın beşinci gelişim dönemi, kimlik kazan¬maya karşı rol karmaşası. Eğer ergenler
sağlıklı bir şekilde rollerini keşfeder ve yaşamda izleyecekleri olumlu bir yörünge belirlerlerse olumlu
bir kimlik kazanırlar; eğer bunu başaramazlarsa, kimlik karmaşası egemen olur.

Yakınlığa karşı yalıtılmıştık, Erikson'ın altıncı gelişim dönemidir ve bireyin ilk yetiş¬kinlik yıllarını
kapsar. Bu dönemde bireylerin gelişimsel görevi, yakın ilişkiler kur¬madır. Eğer genç yetişkinler,
sağlıklı arkadaşlıklar ve biriyle yakın ilişki kurabilirse yakınlık başarılmış olacak değilse dönem,
yalıtılmışlıkla sonuçlanacaktır.

Erik Erikson bir sanatçı olan eşi Joan ile. Erikson, yüzyılın en önemli gelişim kuramlarından birinin
sahi-bidir. Erikson'ın kuramına göre hangi dönemdesiniz? Erikson'ın bu döneme ait tanımlaması size
uyuyor mu?

i gelişimle bağlantı

Kültür: Bir ergenin etnik kimliğini ne be¬lirler? Bölüm, s.

<

Erikson'ın kuramı: insan gelişimini sekiz dönem içinde ele alır. Her dönem, bireyleri, çözmeleri
gere¬ken bir kriz ile yüz yüze getiren özgün bir gelişimsel görev içerir..
KISIM 1 Yaşam Boyu Bakış Açısı

23

Gelişimsel Periyot

ileri yetişkinlik (60 yaş ve sonrası)

Erikson'ın Dönemleri

Benlik

bütünlüğüne karşı umutsuzluk

Orta yetişkinlik (40'lar'ler)

Üreticiliğe

karşı

verimsizlik

ilk yetişkinlik (20'ler - 30'lar)

Yakınlığa karşı yalıtılmışlık

Kimlik kazanmaya karşı rol karmaşası

Ergenlik

( yaş arası)

Çalışkanlığa karşı aşağılık duygusu

Orta ve ileri çocukluk (ilkokul yılları, 6 yaş ile erinlik arası)

Girişimciliğe karşı suçluluk

Özerkliğe karşı utanç ve kuşku

Güvene karşı güvensizlik ilk çocukluk (okulöncesi yıllar, yaşları arası)

Bebeklik
(1 -3 yaş arası)

Bebeklik (ilk yıl)

ŞEKİL

ERİKSON'IN YAŞAM BOYU SEKİZ DÖNEMİ:

Freud gibi Erikson da bireylerin birbirinden farklı ve evrensel nitelikte olan gelişim dönemlerinden
geçti-ğini öne sürmüştür. Bu bölümde tartışılan süreklilik süreksizlik meselesinde her iki kuramda
tartışmanın süreksizlik tarafında yer alır. Dikkat edin, Erikson'ın ilk dört döneminin zamanlaması
Freud'un dönemlerine benzerdir, insanların gelişim dönemlerinden geçerek geliştiğini söylemenin
doğurgulan nelerdir?

Piaget'nin kuramı: Çocukların, dünyaya ilişkin anla-yışlarını etkin bir biçimde oluşturduklarını ve
bilişsel gelişimin dört aşamasından geçtiklerini belirtir.

Üreticiliğe karşı verimsizlik, Erikson'ın yedinci gelişim dönemi orta yaşta gerçek¬leşir. Erikson'a göre
üretkenlik, sonraki kuşağın yararlı bir yaşam geliştirme ve sür¬dürmesine yardımcı olma, bu konuya
ilgi göstermedir. Bir sonraki kuşağa yardım için yapılan hiçbir şey olmadığını hissetme ise
verimsizliktir.

Benlik bütünlüğüne karşı umutsuzluk, Erikson'ın sekizinci ve son gelişim dönemi¬dir ve bireyler bu
dönemi ileri yetişkinlikte yaşarlar. Bu dönemde kişi geçmişi düşü¬nür. Eğer kişinin gözden geçirdiği
geçmişi iyi geçirilmiş bir hayatı ortaya koyuyorsa, benlik bütünlüğü başanlacaktır; eğer değilse, geriye
doğru göz atmalar muhtemelen kuşku ve üzüntüyü yani Erikson'ın tanımladığı umutsuzluğu
yaratacaktır.

Psikanalitik Kuramları Değerlendirme: Psikanalitik kuramların katkıları, geli¬şimsel çerçeveye, aile

ilişkilerine ve zihnin bilinçdışı yönüne vurguyu içerir. Eleşti¬riler ise bilimsel desteğin olmayışını,
cinselliğe aşırı vurguyu ve oldukça olumsuz bir insan imgesini kapsar.

BİLİŞSEL KURAMLAR

Psikanalitik kuramlar, bilinçdışımn önemini vurgularken bilişsel kuramlar bilinçli düşünceyi vurgular.
Üç önemli bilişsel kuram; Piaget'nin bilişsel gelişim kuramı, Vygotsky'nin sosyokültürel,bilişsel kuramı
ve bilgi işleme kuramıdır.

Piaget'nin Bilişsel Gelişim Kuramı: Piaget'nin kuramında çocuklar, aktif olarak dünyayı anlamaya ve
anlamlandırmaya çalışırken bilişsel gelişimin dört döneminden geçerler. Dünyanın bilişsel olarak
yapılandırılmasında iki süreç yer alır: Örgütleme ve uyum sağlama (adaptasyon). Dünyayı
anlamlandırırken deneyimlerimizi düzen¬leriz. (Carpendale, Muller & Bibok, ). Örneğin, önemli
düşünceleri daha az önemli olanlardan ayırırız ve bir düşünceyi diğeriyle ilişkilendiririz. Ayrıca
gözlem¬lerimizi ve deneyimlerimizi organize ederken yeni çevresel koşullara kendimizi uydurarak
uyum sağlarız (Brynes, ).

Piaget () dünyayı anlarken dört ayrı dönemden

geçtiğimizi kabul eder (Bkz. Şekil ). Her bir dönem

yaşa-bağımlıdır ve dünyayı anlamanın farklı yollarından ve

farklı düşünce biçimlerinden oluşur. Bu yüzden Piaget'ye

() göre, çocuğun bir dönemdeki bilişi diğeriyle

kıyaslandığında niteliksel olarak farklıdır. Piaget'nin dört

dönemden oluşan bilişsel gelişimi nedir?

• Duyumotor dönem, doğumdan başlayarak 2 yaşma kadar sürer ve Piaget'nin ilk dönemidir.
Bu dönemde bebek, duyusal deneyimlerini (görme ve işitme gibi) fiziksel, motor eylemlerle koordine
ederek dünyayı anlamaya çalıştığı için dönem, duyumotor terimiyle anılır.

• îşlem-öncesi dönem, yaşları arasındaki dönem¬dir ve Piaget'nin ikinci dönemidir. Bu

dönemde çocuk basit biçimde duyusal bilgiyi fiziksel eylemle ilişkilendirerek dünyayı anlamanın
ötesine geçer ve dünyayı kelimelerle, imgelerle ve çizimlerle temsil eder. Ancak, Piaget'ye göre,
okulöncesi çocuklar onun "işlem" dediği yetenekten yoksundur. İşlem-ler, çocukların daha önce
fiziksel olarak yaptıklarını zihinsel olarak yapmalarına imkân veren içselleşti-

Pıaget, İsviçreli unlu gelişim rilmiş zihinsel eylemlerdir. Örneğin iki çubuğun

psikologu. Çocukların zihin

gelişimi konusunda sahip

olduğumuzdüşünceleri değiştirdi.

Piaget'in teorisindeki temel

kavramlar nelerdir?

24

BÖLÜM 1 Giriş

Somut İşlemler Dönemi

Çocuk artık somut olaylar hakkında mantıksal olarak akıl yürütebilir ve nesneleri farklı gruplar halinde
sınıflayabilir.
Yaş Arası

Duyumotor Dönem

Bebek, duyusal deneyimleriyle fiziksel hareketlerini birleştirerek dünya hakkında bir anlayış geliştirir.
Doğumda var olan refleksler ve dürtüsel hareketlerden dönemin sonuna doğru beliren sembolik
düşünceye doğru ilerler.

Doğumdan 2 Yaşa Kadar

İşlem öncesi Dönem

Çocuk dünyayı sözcükler ve imgelerle temsil etmeye başlar Bu sözcükler ve imgeler artan sembolik
düşünceyi yansıtır. Çocuk, duyusal deneyimle fiziksel hareketi birleştirmenin ötesine geçer.

2 - 7 Yaş Arası

Soyut İşlemler Dönemi

Ergen daha soyut, idealist ve mantıksal şekilde akıl yürütebilir.

11 Yaş ve Yetişkinlik Boyunca

ŞEKİL

PİAGET'NİN DÖRT BİLİŞSEL GELİŞİM DÖNEMİ: Piaget'ye göre bilişsel gelişim dönemlerini belirleyen,
bir çocuğun ne kadar bildiği değil nasıl düşündüğüdür.

uzunluğunu kıyaslayarak hangisinin daha uzun olduğuna karar vermek için çubukları yerinden
oynatmadan sadece gözünüzde yan yana olarak canlandırırsanız bir somut işlem kullanıyor olursunuz.

• Somut işlemler dönemi, yaklaşık olarak 7 yaşından 11 yaşma kadar sürer ve Piaget'nin bilişsel
gelişim dönemlerinin üçüncüsüdür. Bu dönemde çocuklar, nesnelerle işlem yapabilirler, eğer belirli ve
somut örnekler içeriyorsa mantıksal olarak akıl yürütebilirler. Örneğin, somut işlemlerle düşünen
çocuklar, çok soyut olduğu için bir cebir denkleminin çözümündeki gerekli adımları zihin¬lerinde
imgeleyemezler.

• Soyut işlemler dönemi, Piaget'nin bilişsel gelişim dönemlerinin sonuncusudur; yaşları
arasında görülür ve tüm yetişkinlik süresince devam eder. Bu dönemde bireyler somut deneyimlerin
ötesine geçerek soyut ve daha mantıksal terimlerle düşünürler. Daha soyut düşünmenin bir parçası
olarak ergenler ideal koşulların hayallerini kurarlar. İdeal bir ebeveynin ne olduğunu düşünür ve kendi
ebeveynlerini bu ideal olanla karşılaştırırlar. Onlar gelecekteki olasılıkları düşünmeye başlarlar ve
kendi geleceklerinde olabileceklerle büyülenirler. Prob¬lemleri çözerken daha sistematik olurlar, bir
şeyin niçin o şekilde gerçekleştiği konusunda hipotezler geliştirebilirler ve bu hipotezleri test
edebilirler. İleride 5, 7, 9, ve bölümlerde Piaget'nin bilişsel gelişim kuramını incelemeye devam
edeceğiz.

Vygotsky'nin Sosyokültürel Bilişsel Kuramı: Piaget gibi, Rus gelişimci Lev Vygotsky de ()
çocukların aktif bir şekilde kendi bilgilerini yapılandırdık¬larını savundu. Ancak, Vygotsky (),
bilişsel gelişimde sosyal etkileşimlere ve kültüre Piaget'nin verdiğinden çok daha önemli bir rol verdi.
Vygotsky'nin kuramı,

kültürün ve sosyal etkileşimlerin bilişsel gelişime nasıl yön verdiğini vurgulayan sosyokültürel bilişsel
bir kuramdır.

Lev Vygotsky, Piaget ile aynı yılda doğdu, fakat çok daha önce, 37 yaşında öldü. Günümüzde
Vygotsky'nin sosoyokültürel bilişsel kuramına büyük bir ilgi vardır. Vygotsky'nin kuramının bazı temel
özellikleri nelerdir?

KISIM 1 Yaşam Boyu Bakış Açısı

25

İlk bilgisayarlar, bilgi işleme kuramının "kurucuları" olarak kabul edilebilir. Bu kuramın gelişmesinde
pek çok faktör etkili olması-na rağmen hiçbiri, bilgisayar kadar önemli değildir. Psikologlar,
bilgisayarlara yürütülen mantıksal işlemlerin insan zihninin işleyişi hakkında ipuçları verip
veremeyeceğini merak etmeye başladılar. Bilgisayarın donanımıyla beyin arasında ve bilgisaya¬rın
yazılımıyla biliş arasında analojiler kurdular.

B. F. Skinner, yeni aletler yapmaktan hoşlanan bir mucitti. İki kızından küçüğü olan Deborah,
babasının, bebeğin çevresini tümüyle kontrol etmek amacıyla icat ettiği kapalı bir karyolada büyüdü.
Karyola ses¬ten yalıtılmıştı ve ısısı kontrol edilmekteydi. Debbie, fotoğrafta anne ve babasıyla birlikte
görülüyor. Kendisi şimdi Londra da yaşayan evli ve başarılı bir sanatçıdır. Skinner'ın karyolası hakkında
ne düşünüyor¬sunuz?

Vygotsky'nin kuramı: Sosyokültürel bilişsel kuram, kültürün ve sos-yal etkileşimlerin bilişsel gelişimi
nasıl yönlendirdiğini açıklar.

Bilgi işleme kuramı: Bireylerin bilgiyi kullanabildiğini, izleyebildiğini ve bilgi hakkında strateji
oluşturabildiğini savunur. Düşünme ve bel-lek süreçleri, kuramın merkezindedir.

Vygotsky, çocuğun gelişimini sosyal ve kültürel etkinlikler içinde tanımlamıştır (Gauvain & Parke,
). Ona göre bilişsel gelişim, dil, matematik sistemler ve bellek stratejileri gibi toplumun icatlarını
kullanmayı öğrenmektir. Bu nedenle çocuk sayı saymayı, bir kültürde bilgisayar yardımıyla, bir
diğerinde ise boncukları kullanarak öğrenebilir. Vygotsky'ye göre, çocuğun bilişsel gelişimi, kendinden
daha becerikli akranlarıyla ve erişkinlerle olan sosyal etkileşiminden ayrılamaz (Holz-man, ). Bu
etkileşim sayesinde çocuklar, kendi kültürlerine uyum sağlamalarını ve bu kültürde başarılı olmalarım
sağlayacak araçları kullanmayı öğrenirler (Gauvain ve Parke, ). Yedinci bölümde Vygotsky'nin
kuramını temel alan öğrenme ve öğretmeyle ilgili görüşleri inceleyeceğiz.

Bilgi İşleme Kuramı: Bilgi işleme kuramına göre, bireyler, bilgiyi ustalıkla kullanır, izler ve hakkında
stratejiler geliştirir. Piaget'nir kuramından farklı olarak, fakat Vygotsky'nin kuramına benzer şekilde
bilgi işleme kuramı, gelişimi dönemler halinde tanımlamaz. Onun yerine bu kurama göre bireyler,
bilgiyi işlemek için derece derece artan bir kapa¬site geliştirirler ve bu kapasite onların giderek daha
karmaşık bilgi v< becerileri kazanmalarına olanak sağlar (Sternberg, a, b).

Çocukların bilgi işleme süreçleri konusunda önde gelen uzmanlardar biri olan Robert Siegler'a (,
) göre düşünme, bilgiyi işlemedir Diğer bir deyişle bireyler, bilgiyi algıladığında, kodladığmda,
temsi ettiğinde, depoladığında ve geri çağırdığında aslında düşünmektedirleı Siegler'a göre gelişimin
önemli bir yönü, bilgiyi işlemede iyi stratejiler öğrenmektir. Örneğin, daha iyi bir okuyucu olmak için
öğrenilmesi ger eken, okunmakta olan materyalin anahtar temalarını izlemek olabilir.

Bilişsel Kuramları Değerlendirme: Bilişsel kuramların katkısı, gelişim bakışlarının olumlu olması ve
anlayış kazanmanın aktif olara] yapılandırılmasına olan vurgudur. Eleştiriler, Piaget'nin dönemlerini]
geçerliğiyle ilgili endişeleri ve bireysel farklılıklara çok az ilgi gösterilin esini içerir.

DAVRANIŞSAL VE SOSYAL BİLİŞSEL KURAMLAR

Davranışçılık, esas olarak doğrudan gözleyebildiğimizi ve ölçebildiğimi: bilimsel olarak

araştırabileceğimizi savunur. Davranışsal geleneğin dişindi gelişimin çevresel deneyimler yoluyla
öğrenilebilen gözlenebilir b: davranış olduğu düşüncesi ortaya atıldı (Klein, ). Bu bölümde dab
önce tartışılan süreklilik süreksizlik meselesi bağlamında davranışsal v sosyal bilişsel kuramlar
gelişimde sürekliliği vurgular ve gelişimin dönen ler halinde olmadığını öne sürerler. Davranışçılığın iki
kuramını inceleyt lim. Skinner'in edimsel koşullama ve Bandura'nm sosyal bilişsel kuram

Skinner'ın Operant Şartlanması: B. F. skinner'a () gör operant şartlanmayla, bir davranışın
sonuçları, o davranışın yenide ortaya çıkma olasılığmdaki değişimi yaratır. Bir davranışın arkasında
ödüllendirici bir uyaran gelirse o davranışın tekrarlanma olasılığı arta oysa cezalandırıcı bir uyarıcının
izlediği davranış daha zayıf olasılık tekrarlanır. Örneğin, çocuk bir şey yaptıktan sonra erişkin or
gülümsediğinde, çocuk yüksek olasılıkla o davranışı tekrarlar. Oy yetişkinin, davranışı onaylamadığını
belirten bir bakışı, çocuğun davranışı tekrarlama olasılığını azaltır.

26 BÖLÜM 1 Giriş

Skinner'a () göre, ödüller ve cezalar gelişimi şekillendirir ve gelişimin ana kavramı, düşünceler ve
duygular değil, davranıştır. Skinner için gelişim, ödül ve cezaların ortaya çıkardığı davranışsal değişim
örüntülerinden ibarettir. Örneğin, Skinner, bir çocuğun, utangaç olmayı büyürken edindiği
deneyimlerin bir sonucu olarak öğrendiğini söyleyebilir. Bu nedenle çevreyi değiştirme, utangaç
kişinin daha sosyal olmasına yardımcı olabilir.

Bandura'nın Sosyal Bilişsel Kuramı: Bazı psikologlar, gelişimin çevresel etkileşimlerden güçlü bir
şekilde etkilendiği ve öğrenilmiş olduğu yönündeki davranışçı anlayışla görüş birliği içindedir. Ancak,
Skinner'dan farklı olarak gelişimi kavramada bilişi de önemli bir faktör olarak görürler (Mischel, ).
Sosyal bilişsel kurama göre davranış, çevre ve biliş gelişimin anahtar kavramlarıdır. Amerikalı psikolog
Albert Bandura ( ) sosyal bilişsel kuramın mimarıdır.

Bandura (, , , , , a, b) bilişsel süreçlerin çevreyle ve davranışla önemli
bağlantıları olduğunu vurgular. Onun ilk araştırma programı, ağırlıklı olarak gözlem yoluyla
öğrenmeye (taklit veya model alma da denir) yani başkasının ne yaptığını gözleyerek öğrenmeye
odaklanmıştır. Örneğin, küçük bir çocuk babasının başka birine öfkeyle bağırdığını ve insanlara kötü
davrandığını gözleyebilir; daha sonra bu çocuk babasının davranışına benzer özellikler göstererek
akranlarına oldukça saldırganca davranır. Sosyal bilişsel kuramcılar, insanların, başkalarını
gözlemleyerek oldukça geniş bir yelpazede davranışlar, düşünceler ve duygular kazandıklarını ve bu
gözlemlerin yaşam-boyu gelişimin önemli bir kısmını oluşturduğunu vurgulamaktadırlar.

Bandura'nın gözlem yoluyla öğrenme yaklaşımında bilişsel olan nedir? Ona göre, insanlar diğerlerinin
davranışını bilişsel olarak temsil ederler ve sonra bu davranışı benimseyebilirler.

Bandura'nın (, , , , a, b) en yeni öğrenme ve gelişim modeli üç öge içerir:
Davranış, kişi/biliş ve çevre. Bir bireyin başarısını kontrol edebileceğine olan güveni kişi öğesine bir
örnek, stratejiler ise biliş öğesine örnektir. Şekil 'de görüldüğü gibi, bu üç öge etkileşimsel şekilde
işlev görür.
Davranışsal ve Sosyal Bilişsel Kuramların Değerlendirilmesi: Davranışsal ve sosyal bilişsel kuramların
katkıları, bilimsel araştırmaya ve davranışın çevresel belir¬leyicilerine yaptıkları vurgudur. Eleştiriler,
Skinner'm görüşünde bilişe çok az vurgu olması ve gelişimsel değişime verilen önemin az olmasıdır.

ETOLOJİK KURAM

Etoloji, davranışın biyolojiden kuvvetli bir şekilde etkilendiğini ve evrimle bağlantısını vurgular ve
kritik veya hassas dönemleri öne çıkarır. Bu dönemler, belli zaman aralıklarıdır ve etolojistlere göre
belirli deneyimlerin olmasının veya olmamasının bireyler üzerinde uzun süreli etkisi vardır.

Avrupalı zoolog Konrad Lorenz'in ( ) etolojinin önem kazanmasına önemli katkısı olmuştur.
Lorenz (), çok bilinen araştırmasında yumurtadan çıkar çıkmaz annesini izleyen boz kazların
davranışını araştırmak için bir kazın yumurtalarını ikiye ayırmıştır. Bir grup yumurta için kaz kuluçkaya
yatarken diğer grup yumurta inkübatörde kuluçkaya bırakılmıştır. Sonunda birinci gruptaki kaz
yavruları yumurtadan çıkar çıkmaz önceden tahmin edildiği gibi davranmışlar; annelerini izlemişlerdir.
Yumurtadan çıkınca Lorenzi gören diğer gruptakiler ise anneleriymiş gibi her yere onun peşinden
gitmişlerdir. Lorenz, kaz yavrularını işaretlemiş ve sonra her iki grubu bir kutuya koymuştur. Anne kaz
ve 'anne' Lorenz ayakta kutunun önünde durmuş ve kutu boşaltıldığında her grubun doğruca kendi
annesine gittiği görülmüştür. Lorenz, bu sürece basımlama (imprinting) (Basımlama, bazı hayvan
türlerinde görülen ilkel bir bağlanma biçimi) adını vermiştir. Basımlama, görülen ilk hareketli nesneye
bağlanmayı içeren hızlı ve doğuştan öğrenilmiş bir davranıştır.

Albert Bandura, sosyal bilişsel kuramın önde gelen mimarlarından biridir. Bandura'nın kuramı
Skinner'm kuramından nasıl farklılaşır?

Davranış

w*

Çevre

Kişi/ Bilişsel

ŞEKİL

BANDURAN1N SOSYAL BİLİŞSEL MODELİ: (

işaretleri, davranış, kişi/biliş ve çevre arasında ilişkilerin tek yönlüden ziyade nasıl karşılı olduğunu
göstermektedir. Kişi/bilişsel terimi, biliş: süreçlere (örneğin düşünme ve planlamaya) kişisel
özelliklere (örneğin, deneyimlerinizi kont edebileceğine olan inancınıza) karşılıktır.

gelişimle bağlantı

Başarı: Banduraya göre öz yetkin çocukların başarısındaki anahtar kişi; bilişsel faktördür. Bölüm, s.

^

Sosyal bilişsel kuram: Gelişimde anahtar faktc olarak davranışı, çevreyi ve bilişi vurgulayan p< loğların
görüşü.

Etoloji: Davranışın biyolojiden son derece etkile ğini vurgular, evrimle bağlantılıdır ve kritik ve hı
dönemleri öne çıkarır.

KISIM 1 Yaşam Boyu Bakış Açısı

' w*~~

gelişimle bağlantı

Bağlanma: Bebekler, bakıcılarına bağ-lanma geliştirirken bir dizi aşamadan ge- s çerler. 6. Bölüm,
s.

^ ->

gelişimle bağlantı

Ebeveynlik: Ebeveyn-çocuk ilişkileri ve ço¬

cukların akran ilişkileri nasıl bağlantılıdır?

8. Bölüm, s. I

Bronfenbrenner'in ekolojik kuramı:

Bronfenbrenner'in ekolojik (çevresel sistemler) kuramı beş çevresel sistem üzerine odaklanır:
Mikrosistem, mezosistem, ekosistem, makrosistem ve kronosistem.

Konrad Lorenz, hayvan davranışının önde gelen araştırıcısı, basımlanmış üç boz kaz tarafından suda,
izlenmektedir. Lorenz'in kazlarla yaptığı deneyi anlatınız. Aynı deneyin insan yavrularıyla yapıldığında
a) sonucu vereceğini düşünür müsünüz? Açıklayınız.

John Bovvlby (, ), etolojik kuramı, insan davranışına uygulaı Bowlby, bu önemli uygulama
sonunda yaşamın ilk yılında bir bakıcıya bağlam tüm yaşam boyunca önemli sonuçları olacağım öne
sürmüştür. Bu görüşe göre bağlanma olumlu ve güvenli ise kişi muhtemelen çocukluk ve
erişkinliğinde o bir gelişim gösterecektir. Eğer bağlanma olumsuz ve güvensiz ise, yaşam-boyı şim
muhtemelen ideal olmayacaktır. Bebeklerde bağlanma kavramını, 6. bö' ayrıntılı olarak inceleyeceğiz.
Lorenz'e göre, basımlamamn, hayvanın yaşamının belirli ve çok erken bir minde gerçekleşmesi gerekir
ve eğer böyle olmazsa basımlama hiç oluşmaya Bu önemli zaman dilimi, kritik dönem olarak
adlandırılır. Bununla ilişkili diğe ram, hassas dönem kavramıdır. Bovvlby'ye göre sosyal ilişkilerin ideal
olarak g için bağlanmanın oluşması gereken bebeklikteki zaman dilimi hassas döneı örnek olabilir.

Gelişimin biyolojik temellerini vurgulayan diğer bir kuram evrimsel psikı ve 2. bölümde, gelişimde
kalıtımın rolüyle ilgili görüşlerle birlikte anlatıl; Ayrıca, yaşlanmayla ilgili birçok biyolojik kuramı da
bölümde inceleyece

Etolojik Kuramın Değerlendirilmesi: Etolojik kuramın katkıları, gelişimin sel ve biyolojik temellerine
odaklanması ve doğal ortamlarda dikkatli göz kullanmış olmasıdır. Eleştiriler ise biyolojik temellerin
çok fazla vurgulanr kritik ve hassas dönem kavramlarının çok katı olabileceğiyle ilgilidir.

EKOLOJİK KURAM

Etolojik kuramlar biyolojik faktörleri vurgularken, ekolojik kuram çevresel fa vurgular. Yaşam-boyu
gelişimi anlamada önemli doğurguları olan bir ekolojik Uri Bronfenbrenner () tarafından
geliştirilmiştir. Bronfenbreı ekolojik kuramı (Bronfenbrenner, , 2İ)04; Bronfenbrenner & Morri:
), gelişimin, birkaç çevresel sistemin etkisini yansıttığı iddiasındadır. Ku çevresel sistem tanımlar:
mikrosistem, mezosistem, egzosistem, makrosistem nosistem (Bkz. Şekil ).

Mikrosistem, bireyin içinde yaşadığı ortamdır. Bu ortam, kişinin ailesi, al okulu ve mahallesi gibi
bağlamları içerir. Sosyal aktörlerle örneğin ebevt akranlarla ve öğretmenlerle doğrudan etkileşimler
bu mikrosistem içinde geı Birey bu ortamlardaki deneyimlerin pasif bir alıcısı değil, aynı zamanda or
yapılandırılmasına yardım eden kişidir.

Mezosistem, mikrosistemler arasındaki ilişkileri veya bağlamlar arasındaki tıları içerir. Örnek olarak,
ailedeki deneyimlerle okul deneyimleri arasındaki ailedeki deneyimlerin akran deneyimleriyle ilişkisi
verilebilir. Örneğin, eb rince reddedilmiş bir çocuk öğretmenleriyle olumlu ilişkiler geliştirmede
çekebilir.

28

BÖLÜM 1 Giriş

*
%

Okul

Akranlar --^<K

Zaman

Yaşam olayları için

zaman ve sosyotarihsel

koşullar

Urie Bronfenbrenner, bugün gittikçe daha fazla ilgi çeken ekolojik sistemler yaklaşımını geliştirmiştir.
Kuram, çocuğun yaşadığı çevrenin mikro ve makro boyutlarının birlikte önemini vurgulamaktadır.

Makro Sistem

ötürün tutumlar, ve ideo/oy^

Egzosistem Mezosistem Mikrosistem

&p

İP'

^e

Aile

Birey Cinsiyet Yaş Sağlık vb.

Ekosistem kişinin aktif rolünün olmadığı bir sosyal ortamla kişinin yakın bağlamı ara-sındaki
bağlantılardan oluşur. Örneğin, evde bir kocanın veya çocuğun yaşantıları, anne-nin iş yaşantısından
etkilenebilir. Anne, işinde daha çok seyahati gerektiren bir terfi alabilir ve bu durum, kocasıyla
çatışmasını artırabilir ve çocuğuyla da etkileşimini değiş-tirebilir.

Sağlık hizmetleri

>*«-

Makrosistem ise kişilerin içinde yaşadık-ları kültürdür. Bölümde daha önce kültürün bir grup insanın,
davranış örüntülerine, inançlarına ve nesilden nesile geçen diğer tüm ürünlerine karşılık olarak
kullanıldığını hatırlayın. Keza, bir kültürün diğer bir veya birkaç kültürle karşılaştırılmasını sağlayan
kültürler arası çalışmaların, gelişimin ne derece genel olduğu hakkında bilgi sağladı-ğını da hatırlayın.

Kronosistem
ı süresince geçişlerin

I olayların örüntülenmesi;

yotarihsel koşullar

ŞEKİL

GELİŞİMDE BRONFENBRENNER'İN EKOLOJİK KURAMI: Bronfenbrenner'in ekolojik kuramı beş çevresel

sistemden oluşur: Mikrosistem, mezosistem, ekosistem, makrosistem ve kronosistem.

Kronosistem, sosyotarihsel koşulların, yaşam boyu geçişlerin ve çevresel olayların nasıl bir örüntü
içinde gerçekleştiğidir. Örneğin, boşanma bir geçiştir. Araştırmacı-lar, boşanma sonrasındaki ilk yıl
içinde boşanmanın çocuklar üzerindeki olumsuz etkilerinin zirve yaptığını (Hetherington, , ),
boşanmadan iki yıl sonra ise ilişkilerin daha durağanlaştığını bulmuşlar¬dır. Sosyotarihsel koşullara bir
örnek olarak da 'lardan bu yana kadınlara kariyer yapmaları için tanınan fırsatların ne kadar
arttığını düşünün.

Bronfenbrenner (, Bronfenbrenner ve Morris, ) sonradan kuramına biyolojik etkileri de

eklemiş ve kuramını biyoekolojik kuram olarak tanımlamıştır. Buna rağmen kuramda hâlâ ekolojik,
çevresel bağlamlar baskındır (Ceci, ).

Ekolojik Kuramın Değerlendirilmesi: Kuramın katkısı, çevresel sistemlerin makro ve mikro boyutlarının
sistematik olarak incelenmesi ve çevresel sistemler arasındaki bağlantılara dikkat çekmesidir.
Bronfenbrenner'in kuramının daha ileri düzeyde katkısı komşular, din, okul ve işyeri gibi çocuğun
gelişiminde etkili olan aile dışı sosyal bağlamlara geniş çaplı vurgu yapmasıdır (Gauvin ve Parke,
). Eleştiriler ise biyolojik faktörlere yeteri kadar dikkat çekmemesi ve bilişsel faktörlere çok az
vurgu yapmasıdır.

EKLEKTİK KURAMSAL YÖNELİM

Bu bölümde tanımlanan kuramların hiçbiri yaşam-boyu gelişimin karmaşıklığını tüm yönleriyle

açıklayamaz, fakat her biri gelişimi anlamamıza katkıda bulunur. Psikanalitik kuram bilinçdışı zihni en
iyi açıklar. Erikson'm kuramı yetişkin gelişimindeki değişmeleri en iyi şekilde tanımlar. Piaget'nin,
Vygotsky'nin görüşleri ve bilgi işleme kuramları bilişsel gelişimin en eksiksiz tanımlamasını sağlar.
Davranışsal, sosyal bilişsel ve ekolojik kuramlar gelişimin çevresel belirleyicilerini incelemede en ehil
olanlardır. Etolojik kuramlar ise gelişimde biyolojinin rolünü ve hassas dönemlerin önemini vurgular.

KISIM 1 Yaşam Boyu Bakış Açısı

29

KURAM
KONULAR

Süreklilik/süreksizlik erken ve geç deneyimler

Biyolojik ve çevresel faktörler

Psikanalitik

Dönemler arasında süreksizlik; erken deneyimler ve sonraki gelişim arasında süreklilik; erken
deneyimlerin önemi; gelişimin ileri dönemlerindeki değişimler Erikson'ın kuramında vurgulandı.

Freud'un erken dönem aile deneyimleriyle etkileşim hâlindeki biyolojik belirleyiciliği; Erikson'ın daha
dengeli biyolojik-kültürel etkileşim bakış açısı

Piaget'nin kuramında dönemler arasında süreksizlik; Piaget'nin ve Vygotsky'nın kuramlarında erken

deneyimlerle sonraki gelişim arasında süreklilik; Vygotsky'nin ve bilgi işleme kuramında dönem yok.

Süreklilik (dönem yok); gelişim her noktasındaki deneyim önemli

Süreksizlik fakat dönem yok; kritik veya hassas dönemlere vurgu; erken deneyimler çok önemli

Bilişsel

Davranışsal ve sosyal bilişsel

Etolojik Ekolojik
Piaget'nin vurgusu etkileşim ve uyum üzerinedir; çevre bilişsel yapıların gelişmesi için ortam sağlar;
Bilgi işleme yaklaşımı bu konu üzerind etraflıca durmaz fakat temelde biyolojik ve çevresel faktörlerin
etkileşimini vurgular.

Her iki görüşte de çevre, davranışın nedenidir.

Güçlü biyolojik bakış

Süreklilik/süreksizliğe çok az ilgi; durağanlıktan çok değişime vurgu Güçlü çevresel bakış

ŞEKİL

YAŞAM BOYU GELİŞİMDE KURAMLARIN KARŞILAŞTIRILMASI

Eklektik kuramsal yönelim: Herhangi bir kuramsal yaklaşımı izleyen değil, aksine her bir kuramdan en
iyi olanı seçen yönelimdir.

Kısaca, her ne kadar kuramlar yararlı bir yol gösterici ise de, gelişimi açıklama için tek bir kurama
güvenmek muhtemelen bir hatadır. Bu kitabın kurams; yönelimi eklektiktir. Eklektik yaklaşım,
herhangi bir kuramı izlemek yerine h< kuramın en iyi olduğu düşünülen özelliklerini seçer. Bu şekilde
siz, farklı vars; yımları olan, farklı görgül problemleri vurgulayan ve bilgiyi keşfetmek için farl
stratejiler kullanan farklı kuramcıları dikkate alarak gelişimi gerçekten var olduj şekliyle görebilirsiniz.
Şekil , çocukların gelişiminde önemli gelişimsel konula nasıl ele aldığına bağlı olarak temel
kuramsal yaklaşımları karşılaştırmaktadır.

Gözgen Geçir Bağlantı Kur Yansıt

«fi

İnsan gelişimiyle ilgili temel kuramları açıklar.

Gözden Geçir

• Bilimsel yöntemin dört adımı nedir? Kuram ve hipotezler nasıl tanımlanabilir? iki temel
psikanalitik kuram nedir? Psikanalitik kuramların katkısı ve bu kuramlara eleştiriler Tielerdir?

• Uç temel bilişsel kuram nedir? Bilişsel kuramların katkıları ve bu kuramlara eleştiriler

nelerdir?
• İki temel davranışsal ve sosyal bilişsel kuramlar hangileridir? Davranışsal ve sosyal bilişsel
kuramların katkıları ve bu kuramlara eleştiriler nelerdir?

• Etolojik kuramın doğası nedir? Kuramın katkıları ve bu kurama eleştiriler nelerdir?

• Ekolojik kuramı tanımlayan özellikler nelerdi Kuramın katkıları ve bu kurama eleştiriler

nelerdir?

• Eklektik kuramsal yönelim nedir?

Bağlantı Kur

Bu bölüm, çocuk ihmalinin verdiği hasarın özel bir bakımla onarılıp onarılamayacağı sorusuyla
başlamıştı. Bu soru, incelenen farl kuramlar kullanılarak nasıl farklı şekillerde yanıtlanabilir?

Yansıt Kişisel Yaşam Yolculuğum

• Yaşam boyu gelişim kuramlarından hangisi

sizin gelişiminizi en iyi açıkladığını

düşünüyorsunuz? Niçin?

Eğer araştırmacılar ve akademisyenler eklektik yönelimi benimserlerse bir kurar bir özelliğinin
diğerinden daha iyi olduğunu nasıl belirlerler? Bu bölümün ilk I mmda tartışılan bilimsel yöntem
rehber olur. Bilimsel araştırmalar yoluyla kura larm özellikleri test edilebilir ve düzeltilebilir.

30

BÖLÜM 1 Giriş

4 Yaşam BoyU GelİŞİmde Araştırma ^ff Yaşam boyu gelişim araştırmalarının nasıl yapıldığını

açıklar.

Veri Toplama Yöntemleri

Yanlılığı Azaltma

Araştırmanın Zaman Uzamı

v_

Araştırma Desenleri

Etiğe Uygun Araştırma

y y

Genel olarak yaşam-boyu gelişim araştırmalarında, bazısı burada tanımlanmış olan kuramlardan
türetilmiş hipotezler test edilir. Araştırma sayesinde yeni veriye göre kuramda değişiklik yapılır ve
zaman zaman da yeni kuramlar doğar. Yaşam-boyu gelişim hakkında veri nasıl toplanır? Yaşam-boyu
gelişimi incelemek için ne türden araştırma desenleri kullanılır? Yaşam-boyu gelişim araştırmalarında
karşılaşılan bazı etik sorunlar nelerdir?

Bilim, günlük düşünceyi arıtır.

—ALBERT EİNSTEİN

Almanya doğumlu Amerikalı Fizikçi, yüzyıl

VERİ TOPLAMA YÖNTEMLERİ

İster bebeklerde bağlanmayı, ister çocuğun bilişsel becerilerim ya da yaşlı yetişkin¬lerin sosyal
ilişkilerini araştırmayla ilgilenelim, veri toplamada kullanılan birçok yön¬tem arasından seçim yaparız
(Graziano & Raulin, ). Aşağıda gözlem ile başlayarak sıklıkla kullanılan ölçme ya da veri toplama
işlemlerine değineceğiz.

Gözlem: Bilimsel gözlem, önemli becerilere sahip olmayı gerektirir (Mc Burney ve White, ). Etkili
gözlemlerde bulunmak için araştırmacı sistematik davranmak zorundadır. Öncelikle ne aradığımız
hakkında fikir sahibi olmamız gerekir. Kimi gözleyeceğimizi, ne zaman ve nerede gözleyeceğimizi,
gözlemlerin nasıl yapılacağını ve nasıl kaydedileceğini bilmeliyiz.

Gözlemleri nerede yapmalıyız? İki seçeneğimiz var: Laboratuar ve günlük hayat.

Bilimsel bir gözlem yaptığımızda bizim araştırmamızın odağında olmayan fakat davranışı belirleyen
belli faktörleri kontrol etmemiz gerekir (Mc Millian ve Wergin, ). Bu nedenle yaşam-boyu
gelişimde bazı araştırmalar, laboratuar gibi "ger¬çek dünya"nm kompleks faktörlerinin bulunmadığı
kontrollü bir ortamda yürütü¬lür. Örneğin, çocukların, diğer insanları saldırganca davranırken
gördüklerinde nasıl tepki verdiklerini gözlemek istediğinizi varsayın. Eğer siz, çocukları evlerinde veya
okulda gözlerseniz, çocukların gözledikleri saldırganlığın ne kadar olduğu, ne türde olduğu, kimin
saldırgan davranışını gördüğü ve diğer insanların çocuğa nasıl

Çocuklarla gözlemsel araştırma yürütmede bazı önemli stratejiler nelerdir?

Laboratuar: "Gerçek dünya'tiaki pek çok karmaşık etkenin yer almasının önlendiği kontrollü ortam.

KISIM 1 Yaşam Boyu Bakış Açısı 31

30

ŞEKİL

BİLİM MÜZESİNDE EBEVEYNLERİN KIZ VE ER-KEK ÇOCUKLARINA BİLİMİ AÇIKLAMALARI: Ço-cukların

bilim müzesinde yapılan bir doğal gözlem araştırmasında, ebeveynler erkek çocuklarına bilimi, kızlara
göre üç kat daha fazla açıklamışlardır (Crowley ve diğerleri, ). Bu cinsiyet farkı, annenin, babanın
ya da her iki ebeveynin birlikte çocukla yaptığı konuş¬malarda elde edilmiş; fakat en fazla fark
babaların kız ve erkekçocuklarıyla olan konuşmaları arasında olmuş¬tur.

Doğal gözlem: Davranışı gerçek dünya ortamında gözlemlemek.

Standart test: Uygulama ve puanlanma işlemleri tek tip olan bir test. Standartlaştırılmış birçok test,
kişinin performansını diğerlerinin performanslarıyla karşı¬laştı rabilmeye olanak sağlar.

32

BÖLÜM 1 Giriş

davrandvğıyla ilgili olarak hiçbir kontrolünüz olmayacaktır. Tersine, eğer çocuklan laboratuarda
gözlerseniz, bunları ve diğer faktörleri kontrol edebildiğiniz için göz-lemlerinizi nasıl
yorumlayacağınızdan daha emin olursunuz.
Laboratuar araştırmasının aşağıda belirtilen bazı kusurları vardır:

1- Katılanların araştırmada olduklarını bilmeksizin araştırmayı sürdürmek nere-deyse

imkânsızdır.

2- Laboratuar ortamı doğal değildir ve bu sebeple katılanların doğal olmayan şekilde

davranmalarına yol açabilir.

3- Üniversite laboratuarına gelmeye istekli olan insanlar, toplumdaki farklı sosyal çevreleri
temsil etmeyebilir.

4- Üniversite ortamına ve "bilime yardımcı olma" düşüncesine aşina olmayanlar laboratuar

ortamından korkabilirler.

Doğal gözlem bazen laboratuarda elde edemeyeceğimiz içgörüyü sağlar (Plano Clark ve Creswell,
). Doğal gözlem, durumu kontrol etmek veya manipule etmek için hiç çaba harcamadan
davranışı, gerçek-dünya ortamlarında gözlemek anlamına gelir. Yaşam-boyu araştırmacıları, doğal
gözlemlerini, insanların yaşadıklan ve sık olarak bulundukları sportif olaylar, çocuk-bakım merkezleri,
işyerleri, büyük alışveriş merkezleri gibi yerlerde yürütürler.

Doğal gözlem, bilim müzesinde çocuklarla yapılan konuşmaları incelemek ama¬cıyla bir çalışmada
kullanıldı (Crovvley ve diğerleri, ). Çocuklarıyla müzeyi gezen ebeveynler, kız çocuklarından daha
fazla erkek çocuklarıyla açıklayıcı tarzda konuşmalar yaptılar. Bu bulgu erkek çocuklarının kızlara göre
bilimle daha çok ilgilenmeleri konusunda toplumsal cinsiyet yanlılığına işaret etmektedir (Bkz. Şekil
).

Anket ve Görüşme: Bazen insanlar hakkında bilgi almanın en iyi ve en hızlı yolu onlara bir konuda soru
sormaktır. Bir teknik de onlarla doğrudan görüşme yapmak¬tır. Bunlardan biri, pek çok kişiden bilgi
alınması gerektiğinde özellikle yararlı olan ve bazen anket olarak da anılan yöntemdir (Gay, Mills ve
Airasian, ). Belirli bir konuda insanların tutum ve inançlarını kendilerinin büdirimiyle
öğrenebilmek için standart bir soru seti kullanılır. İyi bir ankette, sorular, kişilerin yanıtlarının belirsiz
olmasına fırsat vermeyecek şekilde açık ve yansızdır.

Anketler ve görüşmeler, dini inançlardan cinsel alışkanlıklara ve silah kontro¬lüne veya okulların nasıl
iyileştirilebileceğine kadar çok çeşitli konulara ilişkin tutumları incelemek için kullanılabilir. Anketler
ve görüşmeler yüz yüze, telefonda ve internet üzerinden yürütülebilir.

Anket ve görüşmelerin sorunlu yanı, katılanların gerçek olarak ne düşündükle¬rini veya hissettiklerini
söylemekten daha çok sosyal olarak kabul edilebilir veya arzu edilebilir yönde yanıt verme
eğilimleridir (Cresvvell, ). Örneğin, bir anket veya görüşmede bazı bireyler, kullanıcı oldukları
halde madde kullanmadıklarını söyleyebilirler.

Standart Test: Standardize bir testin uygulama ve puanlama işlemleri tek tiptir. Böyle standart bir test
bir kişinin performansının, diğer bireylerinkiyle kıyaslanabil-mesine olanak verir ve böylece insanlar
arasındaki bireysel farklılıklar hakkında bilgi sağlar. Bir örnek, 9. bölümde tanımlanan Stanford-Binet
zekâ testidir. Sizin bu test¬teki puanınız, performansınızın testi alan diğer binlerce kişininkiyle
kıyaslandığında nasıl olduğunu gösterir (Bart ve Peterson, ).
Standard testlere yapılan bir eleştiri, bir kişinin davranışının tutarlı ve değişmez olduğunun
varsayılmasıdır. Nitekim standart testlerin geliştirilmesinde iki asıl hedef olan kişilik ve zekâ, duruma
göre değişkenlik gösterebilir. Örneğin, bir kişi işyeri ortamında uygulanan standart bir testte kötü bir
performans gösterebilirken daha az kaygılı olduğu ev ortamında çok daha yüksek bir puan alabilir.

Vaka Çalışması: Bir vaka çalışması, tek bir bireyin yoğun bir şekilde derinlem¬esine incelenmesidir.
Vaka çalışması esas olarak ya pratik veya etik sebeplerle, kişinin hayatının özgün yönleri diğer
kişilerde tekrarlanamadığı ve sınanamadığı zaman zihin sağlığı uzmanlarınca yapılır. Vaka çalışması bir
kişinin deneyimleri hakkında bilgi sağlar; araştırmacı kişinin zihni, davranışı veya diğer özel liklerini
anlamasına katkı sağlayacak şekilde bireyin yaşamının neredeyse her yönüne odaklanabilir. Bir
araştırıcı vaka çalışması için görüşmeler yoluyla ve tıbbi kayıtlardan bilgi toplayabilir. Daha sonraki
bölümlerde, şiddetli epilepsi ataklarının sonlandırılması için 7 yaşındayken beyninin sol tarafının
büyük bir kısmı çıkarılmış olan Michael Rehbein gibi gerçek vaka çalışmalarını tartışacağız.

Bir vaka çalışması kişinin hayatının etkili ve geniş kapsamlı bir betimlemesini sağlayabilir, fakat bu
bilgiden genelleme yaparken dikkatli olmalıyız. Vaka çalışmasının öznesi olan kişi özgündür; genetik
yapısı ve kişisel geçmişiyle kimseye benzemez. Ayrıca, vaka çalışmalarının güvenirliği bilinmezlik içerir.
Vaka çalışmaları yapan araştırıcılar, diğer uzmanların kendi gözlem veya bulgularıyla uyuşma gösterip
göstermediğini nadiren kontrol ederler.

Mahatma Gandhi, yüzyılın ortasında Hindistan'ın ruhani lide¬riydi. Erik Erikson, Gandhi'nin
yaşamını kapsamlı bir vaka çalışma¬sıyla inceleyerek kimlik gelişimine katkıda bulunan faktörleri
belirlemek istemiştir. Vaka çalışması yaklaşımının bazı sınırlılıkları nelerdir?

Fizyolojik Ölçümler: Araştırmacılar, tüm yaşamın farklı noktalarındaki gelişimi incelerken gittikçe daha
çok olarak fizyolojik ölçümler kullanıyorlar. Örneğin, erinlik dönemi ilerledikçe, belirli hormonların
kandaki düzeyleri artar. Bu hormon değişimlerinin doğasını belirlemek için araştırmacılar, gönüllü
ergenlerden alman kan örneklerini incelemektedir (Susman ve Dom, ).

Gittikçe daha sık olarak kullanılmakta olan diğer bir fizyolojik ölçüm de, beyin tarama ya da nörolojik
görüntülemedir. Özellikle elektromanyetik dalgaların, kişinin beyin dokusunun ve onun biyokimyasal
aktivitesinin görüntülerini ortaya koyduğu fonksiyonel manyetik rezonans görüntüleme (fMRI) sıklıkla
kullanılmaktadır (Nel-son, ). Daha ileri bölümlerde, nörolojik görüntüleme ve diğer fizyolojik
ölçüm¬ler hakkında daha ayrıntılı açıklamalar yer alacak.

ARAŞTIRMA DESENLERİ

Yaşam-boyu gelişim konusunda araştırma yaparken bir veri toplama yöntemine ek olarak bir de
araştırma desenine ihtiyacınız olacaktır. Üç temel araştırma türü vardır: Betimleyici, korelasyonel ve
deneysel.
Betimleyici Araştırma: Tartıştığımız tüm veri toplama yöntemleri, betimleyici araştırmalarda
kullanılabilir; burada amaç davranışı gözlemek ve kaydetmektir. Örneğin, bir araştırmacı insanların
birbirine karşı ne ölçüde yardımsever ya da saldırganca davrandığını gözleyebilir. Betimleyici
araştırma bir olaya neyin sebep olduğunu göstermez; fakat insanların davranışı hakkında önemli
bilgiler sağlayabilir (Leedy ve Ormrod, ; Stake, ).

Korelasyonel Araştırma: Betimleyici araştırmanın tersine, korelasyonel araştırma, olayı betimlemenin

ötesine geçer; insanların nasıl davranacağını önceden tahmin etmemize yani yordamamıza yardımcı
olacak bilgi sağlar. Kore¬lasyonel araştırmada amaç iki veya daha fazla olay veya özellik arasındaki
ilişkinin kuvvetini tanımlamaktır. îki olay ne kadar kuvvetli olarak ilişkili ya da bağlantılı ise bir olaydan
diğerini o kadar güçlü biçimde yordayabiliriz (Kiess ve Gren, ).

Örneğin, izin verici ebeveynlerin çocuklanmn öz kontrollerinin daha zayıf olup olmadığını araştırmak
için ebeveynlerin izin verici davranışlarını ve çocuklanmn öz kontrolünü dikkatli bir şekilde kaydetmek
zorundayız. İzin vericiliği daha yüksek

Bu fMRI taraması, 51 yaşında bir erkeğin beyin zarındaki atrofiyi (körelme) göstermektedir. Beyin
zarında kö-relme, Alzheimer hastalığı ve felç gibi bozukluklarda ortaya çıkmaktadır. Üst beyin zarı
bölgesi, düşünme ve planlama gibi yüksek beyin fonksiyonlarının yer aldığı bölgedir ve koyu kırmızı
renktedir. fMRI gibi nörolojik görüntüleme teknikleri, araştırmacıların insanlar büyür¬ken ve
yaşlanırken ve aynı zamanda Alzheimer hastalığı ve felç gibi yaşlanmayla bağlantılı hastalıklarda,
beynin nasıl fonksiyon gösterdiğini öğrenmelerine yardımcı olmaktadır.

Vaka çalışması: Tek bir bireyin yoğun bir şekilde de¬rinlemesine incelenmesidir.

Betimsel araştırma: Davranışı gözleme ve kay¬detme amacı taşır.

Korelasyonel araştırma: Amaç, iki ya da daha fazla olay veya özellik arasındaki ilişkinin gücünü
betimle-mektir.

KISIM 1 Yaşam Boyu Bakış Açısı 33

Çocuklarda öz kontrol eksikliği

Gözlenen İlişki: izin verici ebeveynlik arttıkça çocukların öz kontrolü azalır.

n^k

Gözlenen bu ilişki için olası açıklamalar

izin verici ebeveynlik Neden o

Neden olur

Çocuklarda öz kontrol eksikliği

Neden olur

Genetik eğilimler veya yoksulluk gibi üçüncü bir faktör

İzin verici ebeveynlik

Çocuklarda öz kontrol eksikliği ve izin verici ebeveynlik

iki olay arasında gözlenen i bir olayın ikinci bir olaya neden olduğu sonucunu çıkarmak için
kullanılamaz. Diğer olasılıklar, ikinci olayın birinciye neden olabileceği ya da üçüncü bir olayın diğer iki
olay arasındaki ilişkiye yol açtığıdır.

ŞEKİL

KORELASYONEL VERİNİN OLASI AÇIKLAMALARI

olan annelerin çocuklarının öz kontrolünün daha az olduğunu gözleyebilirsiniz. Asıl gereken, sayısal
bir ölçüm verebilmek için bu verileri istatistik olarak analiz etmek¬tir. İstatistik analiz sonucunda elde
edilen bu sayısal değere korelasyon katsayısı denir ve iki değişken arasındaki ilişkinin derecesini
tanımlamak için kullanılır. Kore¬lasyon katsayısı + ve arasında değişir. Negatif bir sayı ters
ilişki demektir. Bu örnekte, izin verici ebeveynlikle çocuğun öz kontrolü arasında ters bir ilişki, diyelim
'a yakm bir korelasyon katsayısı bulunabilir. Bu durumun tersine, ebev¬eynin çocuklarını izlemesi
ile çocuğun öz-kontrolü arasında + değerinde pozitif bir korelasyon saptanabilir.

İki değişken arasında ne kadar yüksek bir korelasyon katsayısı (pozitif veya negatif) saptanırsa, o
kadar kuvvetli bir ilişki vardır. İki değişken arasında hiç bir bağlantı olmadığında korelasyon katsayısı
"0" dır. Korelasyonun gücünü belirlemede korelasyonun pozitif veya negatif olmasını göz ardı
ettiğimiz için olan bir kore¬lasyon, +'lik bir korelasyondan daha kuvvetlidir.
İlişki, nedenselliğe eşit olmadığı için dikkatli olmamız gerekir. Verdiğimiz örnek¬teki korelasyonel
bulgu, izin verici ebeveynliğin çocukta düşük öz-kontrole neden olduğu anlamına gelmez. Öyle de
olabilirdi, fakat aynı zamanda şu anlama da gele-bilir; öz kontrolü düşük bir çocuğa sahip olan
ebeveyn, umutsuzlukla onu kontrol etmekten vazgeçmiş olabilir. Aynı zamanda, bu ilişki, kalıtım veya
yoksulluk gibi başka bir faktörün, izin verici ebeveynlik ve çocukta düşük öz kontrol arasındaki
korelasyona neden olduğu anlamına da gelebilir. Şekil korelasyonel bulgunun olası yorumlarını
göstermektedir.

Korelasyon katsayısı: iki değişken arasındaki ilişki-nin derecesini belirtmek için kullanılan, istatistiksel
analizlere dayalı sayı.

Deney: Bütün diğer faktörler sabit tutulurken, ince-lenen davranışı etkilediğine inanılan bir ya da
birkaç faktörün manipüle edildiği, dikkatli biçimde düzen-lenmiş bir işlemdir.

Deneysel Araştırma: Nedenselliği araştırmak için araştırmacılar deneysel araştırmaya başvururlar. Bir
deney, tüm diğer faktörler sabit tutulurken incelenen davranışı etkilediğine inanılan bir veya daha
fazla faktörün manipüle edildiği (değişimlendiği) dikkatle planlanmış bir işlemdir. Eğer incelenen
davranış, bir faktöı manipüle edildiğinde değişirse, bu faktörün davranıştaki değişmenin nedeni
olduğunu söyleyebiliriz. Diğer bir deyişle deney, neden sonuç ilişkisini göstermektedir. Manipük
edilen faktör neden; manipülasyon nedeniyle değişen davranış ise sonuçtur. Deney¬sel olmayan
araştırma yöntemleri (betimleyici ve korelasyonel araştırma) neder sonuç ilişkisini gösteremez.
Çünkü, bu araştırmalar, kontrollü bir manipülasyon içer memektedir (Graziano ve Raulin, ).

Bağımsız ve Bağımlı Değişkenler: Deneylerde iki tür değişebilir faktör veya değişkeı vardır: Bağımsız ve
bağımlı değişken. Bağımsız değişken manipüle edilen, etkili olaı deneysel faktör, yani potansiyel bir
nedendir. Bu değişken, etkisini belirleme amacıyL diğer faktörlerden bağımsız olarak manipüle
edilebildiği için "Bağımsız" etiket kullanılır. Bir deneyde bir ya da birkaç bağımsız değişken olabilir.

Bağımlı değişken, bir deneyde bağımsız değişkendeki değişime tepki olara] değişebilen bir faktördür.
Araştırmacılar, bağımsız değişkeni manipüle ettiklerind yol açacağı her hangi bir sonucu görmek için
bağımlı değişkeni ölçerler.

34
BÖLÜM 1 Giriş

Bağımsız değişken

Bağımlı değişken

Örneğin, bir kadının hamileliğinde her gün meditasyon yaparak doğacak bebeğinin nefes alma ve
uyku örüntülerini değiştirip değiştire¬meyeceğini belirlemek için bir çalışma yaptığınızı varsayın. Bu
durumda belirli miktarda ve tipte meditasyon yapan bir grup hamile kadının ve meditasyon
yapmayan diğer bir grup hamile kadının bulunması gerekir. Burada meditasyon bağımsız bir
değişkendir. Bebek doğduğunda, onun nefes alma ve uyuma örüntülerini gözlemlemeli ve
ölçmelisiniz. Bu örüntüler, sizin manipülasyonunuz sonucu değişen faktör, yani bağımlı değişkendir.

Deney ve Kontrol Grupları: Deneylerde, bir veya daha fazla deney grubu ve bir ya da birkaç kontrol
grubu yer alır. Deney grubu, deneyimleri manipüle edilen gruptur. Kontrol grubu ise deney grubuna
mümkün olduğunca benzeyen bir kıyaslama grubudur ve manipüle edilen faktör (bağımsız değişken)
hariç, deney grubuyla tüm yönlerden aynı muame¬leye maruz bırakılır. Kontrol grubu,
manipülasyonun yarattığı etkiyi görmek için yapılan karşılaştırmalarda temel düzey olarak işlev görür.

Seçkisiz atama her bir katılımcının deney veya kontrol grubundan hangisine yerleştirileceğine karar
vermede önemli bir ilkedir. Seçkisiz atama, araştırmacının, katılımcıları deney ve kontrol gruplarına
rasgele atadığı anlamını taşır. Bu ilke, deneyin sonucunun, gruplar arasında daha önceden var olan
herhangi bir farklılık sebebiyle oluşma olasılığını azaltır (Mitchell ve Jolley, ). Hamile kadınlarda
meditasyonun, yenidoğanm nefes alma ve uyuma örüntülerine etkileriyle ilgili örnekte, seçkisiz
atamayla hamile kadınların yarısını birkaç haftalık meditasyon grubuna, diğer yarısını ise aynı süre
içinde meditasyon almayan gruba (kontrol grubu) atamaksınız. Şekil , deneysel araştırmanın
doğasını göstermektedir.

Katılımcılar deney ve kontrol gruplarına seçkisiz olarak atanır.

Deney grubu (aerobik egzersiz)

Kontrol grubu (aerobik egzerszi yok)

Yenidoğanm soluma ve uyku örüntüleri

ŞEKİL

DENEYSEL ARAŞTIRMANIN İLKELERİ: Gebe kadınlarda aerobik egzersizin, yeni doğanın soluk alma ve
uyku örüntülerine etkilerini incelemek için deneysel bir çalışma yapmaya karar verdiğinizi düşü¬nün.
Gebe kadınları deney ve kontrol gruplarına seçkisiz olarak ata-malısınız. Deney grubundaki kadınlar,
belirli sayıda seans ve hafta boyunca aerobik egzersize katılmalı, kontrol grubundakiler ise
katıl¬mamalı. Daha sonra bebekler doğduğunda, onların uyku ve soluk alıp verme örüntülerini
değerlendirmelisiniz. Eğer deney grubundaki an-nelerin bebeklerinin uyku ve soluma örüntüleri,
kontrol grubuna göre daha olumluysa, aerobik egzersizin olumlu etkiye neden olduğu so¬nucunu
çıkarabilirsiniz.

ARAŞTIRMANIN ZAMAN UZAMI

Yaşam-boyu gelişim araştırmacıları, yaş ile diğer değişkenler arasındaki ilişkinin ince¬lenmesine özel
bir ilgi gösterirler. Birkaç seçenek vardır. Araştırmacılar, farklı yaşlardaki farklı bireyleri inceleyebilir ve
birbirleriyle karşılaştırabilirler ya da aynı bireyleri geçen zaman içinde yaşları ilerledikçe
inceleyebilirler.

Enlemesine Kesitsel Yaklaşım: Bu yaklaşım farklı yaşlardaki bireyleri eş zamanlı olarak kıyaslayan bir
araştırma stratejisidir. Tipik bir enlemesine kesitsel çalışma üç grup çocuğu içine alabilir: 5
yaşındakiler, 8 yaşındakiler ve 11 yaşındakiler. Diğer bir çalışma ise 15 yaşında, 25 yaşında ve 45
yaşında olan gruplardan oluşabilir. Bu gruplar, çeşitli bağımlı değişkenler açısından kıyaslanabilir: ZB,
bellek, akran ilişkileri, ebeveyne bağlanma, hormonal değişimler ve bunun gibi. Bunların hepsi kısa bir
sürede gerçekleştirilebilir. Bazı çalışmalarda veri, tek bir günde toplanabilir. Yüzlerce katılımcıyı içeren
geniş kapsamlı enlemesine kesitsel çalışmalarda bile veri toplamanın tamamlanması birkaç aydan
daha uzun sürmez.

Enlemesine kesitsel araştırmanın asıl avantajı, araştırıcıların bireylerin büyümel¬erini veya

yaşlanmalarını beklemek zorunda olmamalarıdır. Etkili bir yöntem olmasına rağmen, enlemesine
kesitsel yaklaşımın sakıncaları vardır. Bireylerin nasü değiştiğini göstermez veya bireysel özelliklerinin
durağanlığı hakkında hiç bilgi ver¬mez. Gelişimdeki artışları ve azalmaları yani büyüme ve gelişimin
tepelerini ve vadilerini gizleyebilir. Örneğin, yaşam doyumunu inceleyen enlemesine kesitsel bir
çalışma, ortalama artış ve azalmayı ortaya koyabilir, fakat yetişkin bireylerin yaşam doyumunun yıllar
içinde nasıl kuvvetlendiğini ve zayıfladığını göstermez. Ayrıca ilk yetişkinlikte yaşam doyumunu
olumlu ya da olumsuz algılayan aynı yetişkinlerin orta-yaşlı veya yaşlı olduklarında yaşam doyumunda
diğerlerine göre kendi göreceli yerlerini sürdürüp sürdürmediklerini de gösteremez.

Enlemesine kesitsel yaklaşım: Farklı yaşlardaki bi¬reylerin bir kez karşılaştırıldığı bir araştırma
strateji¬sidir.

KISIM 1 Yaşam Boyu Bakış Açısı

35
Doğum zamanı etkileri, bir kişinin doğduğu zamana, devre ve kuşağa bağlıdır, fakat bireyin takvim
yaşına bağlı değildir. Bir an için büyük çöküş yıllarında ya da günümüzde yetiştiğinizi düşünün.
Yaşamınızın bu zaman dilimlerinden hangisinde geçtiğine bağlı olarak gelişiminiz nasıl farklı olabilirdi?
Aynı soruya yanıtınız anne babanız ya da büyükanne ve büyük babanız için nasıl olurdu?

. >.

gelişimle bağlantı

Zekâ: Doğum zamanına bağlı etkiler, farklı

zamanlarda doğan insanların zekâlarındaki

faklılıkları açıklamaya yardım eder. Bölüm, s.

^

Gelişimde yaşam boyu bakış açısını tanımlayan özellikler nelerdir?

Gelişim Çok Boyutludur: Yaşınız ne olursa olsun, bedeniniz, zihniniz, duy¬gularınız ve ilişkileriniz değişmekte ve birbirini etkilemektedir. Bölümün başlan¬gıcında tartışılan Ted Kaczynski'nin yani Bombacının gelişimini düşünün. Şiddetli bir alerjik reaksiyon sebebiyle 6 aylıkken hastaneye yatırılmış ve ebe¬veynlerinin ziyaret etmesine nadiren izin verilmiştir. Annesine göre, önceden mutlu bir bebektir, ancak kendi içine kapanmış ve tepki vermez olmuştur. Ted büyüdükçe, şiddetli öfkenin eşlik ettiği içe kapanma dönemleri olmuş ve annesine göre, oğlunun zihninin ve duygularının gelişimini tamamen biyolojik bir olay bozmuştur. Gelişim biyolojik, bilişsel ve sosyoduygusal boyutlardan oluşur. Bir boyutun içinde bile birçok bileşen vardır- örneğin, dikkat, bellek, soyut düşünme, bilgi işleme hızı ve sosyal zekâ, bilişsel boyutun sadece birkaç bileşenidir.

Gelişim Çok Yönlüdür: Yaşam boyunca bazı boyutlar veya bir boyutun bileşenleri genişler ve diğerleri küçülür. Örneğin, bir dil (diye¬lim Türkçe) gelişimin erken döneminde kazandırsa ikinci veya üçüncü dilleri (İngilizce veya Çince) kazanma kapasitesi gelişimin sonraki dönemlerinde, özellikle de ilk çocukluktan sonra azalır (Levelt, ). Ergenlik döneminde, bireyler romantik ilişkiler kurdukça, arkadaşla¬rıyla geçirdikleri zaman azalabilir. İleri yetişkinlikte, daha yaşlı erişkin-ler zihinsel olarak karar verirken tecrübelerinden yararlandıkları için daha akıllı hale gelebilirler, fakat hız gerektiren görevlerde, bilgiyi işlerken daha zayıf performans gösterirler. Gelişim Esnektir: On yaşındayken bile Ted Kaczynski fazlasıyla utangaçtı. Kaderi insanlardan ilelebet rahatsızlık duymak mıydı? Gelişimciler, gelişimin farklı noktalarında insanların çeşitli açılardan ne kadar esnek olduklarım tartışmaktadır. Esneklik, değişme kapasitesi anlamına gelir. Örneğin, siz yetmişli ve seksenli yaşla-rınızdayken zihinsel becerilerinizi hala geliştirebilir misiniz? Veya bu zihinsel bece¬riler siz otuzlu yaşlarınızdayken sabitlenip sonraki zihinsel gelişim imkânsız hale gelebilir mi? Araştırmacılar daha yaşlı erişkinlerin bilişsel becerilerini, eğitimle ve daha iyi stratejiler geliştirerek iyileştirilebileceklerini buldular (Boron, VVillis, & Schaie, ; Hillman, Erikson, & Kramer, ). Bununla birlikte, yaşlandığımızda muhtemelen değişim kapasitemiz azalır (Baltes, Reuter-Lorenz, & Rösler, ). Esneklik ve onu nelerin kısıtladığını inceleme, günümüz gelişim araştırmalarının temel konularmdandır (Park Huang, ; Siegler ve diğerleri, ). Gelişim Bilimi Çok Disiplinlidir: Psikologlar, sosyologlar, antropologlar, sinir-bilimciler ve tıp araştırmacılarının hepsi ortak olarak yaşam boyu gelişimin sırlarını açığa çıkarmaya çalışırlar. Kalıtsal özellikleriniz ve sağlığınız sizin zekânızı nasıl sınır¬lar? Tüm dünya genelinde yaşla birlikte zekâ ve sosyal ilişkiler aynı şekilde mi değişir? Aileler ve okullar zekânın gelişimini nasıl etkiler? Bunlar, disiplinleri kesiş¬tiren araştırma sorularına bazı örneklerdir. Gelişim Bağlamsaldır: Tüm gelişim bir bağlam ya da ortam içinde yer alır. Bağlam olarak aileleri, okulları, akran gruplarını, kiliseleri, şehirleri, mahal¬leleri, üniversite laboratuarlarını, ülkeleri ve benzer ortamları sayabiliriz. Bu ortamların her biri tarihsel, ekonomik, sosyal ve kültürel faktörlerden etkilenir (Goodnovv, ; Suarez-Orosco &■ Suarez-Orosco, ). Bağlamlar, aynı bireyler gibi değişir. Bu yüzden bireyler, değişen dünyada değişen varlıklardır. Bu değişimin bir sonucu olarak bağlamlar üç tür etki yaratır (Baltes, ); (1) Normatif, yaşa bağlı etkiler, (2) normatif, tarihsel (kuşağa bağlı) etkiler ve (3) normatif olmayan etkiler ya da oldukça bireysel yaşam olayları. Bu üç türün her biri gelişim üzerinde biyolojik veya çevresel etkiye sahip olabilir. Nor¬matif yaşa bağlı etkiler belli bir yaş grubundaki tüm bireyler için benzerdir.

8

BÖLÜM 1

Giriş

gelişimle bağlantı Orta Yaş: Orta yaştaki yetişkinlerin, yaşamın önceki dönemlerine göre belirgin olarak daha fazla kayıpları olur. Bölüm, s. ■ta0k HM t;sf- ;;sz SK, sss. a: EKSE KKK ■■

^m ^m 'n.n

gelişimle bağlantı ! Ebeveynlik: Ebeveyn-çocuk ilişkileri ve ço¬ cukların akran ilişkileri nasıl bağlantılıdır? 8. Bölüm, s.

I

Bronfenbrenner'in ekolojik kuramı: Bronfenbrenner'in ekolojik (çevresel sistemler) kuramı beş çevresel sistem üzerine odaklanır: Mikrosistem, mezosistem, ekosistem, makrosistem ve kronosistem.

Konrad Lorenz, hayvan davranışının önde gelen araştırıcısı, basımlanmış üç boz kaz tarafından suda, izlenmektedir. Lorenz'in kazlarla yaptığı deneyi anlatınız. Aynı deneyin insan yavrularıyla yapıldığında a) sonucu vereceğini düşünür müsünüz? Açıklayınız.

John Bovvlby (, ), etolojik kuramı, insan davranışına uygulaı Bowlby, bu önemli uygulama sonunda yaşamın ilk yılında bir bakıcıya bağlam tüm yaşam boyunca önemli sonuçları olacağım öne sürmüştür. Bu görüşe göre bağlanma olumlu ve güvenli ise kişi muhtemelen çocukluk ve erişkinliğinde o bir gelişim gösterecektir. Eğer bağlanma olumsuz ve güvensiz ise, yaşam-boyı şim muhtemelen ideal olmayacaktır. Bebeklerde bağlanma kavramını, 6. bö' ayrıntılı olarak inceleyeceğiz.

Lorenz'e göre, basımlamamn, hayvanın yaşamının belirli ve çok erken bir minde gerçekleşmesi gerekir ve eğer böyle olmazsa basımlama hiç oluşmaya Bu önemli zaman dilimi, kritik dönem olarak adlandırılır. Bununla ilişkili diğe ram, hassas dönem kavramıdır. Bovvlby'ye göre sosyal ilişkilerin ideal olarak g için bağlanmanın oluşması gereken bebeklikteki zaman dilimi hassas döneı örnek olabilir. Gelişimin biyolojik temellerini vurgulayan diğer bir kuram evrimsel psikı ve 2. bölümde, gelişimde kalıtımın rolüyle ilgili görüşlerle birlikte anlatıl; Ayrıca, yaşlanmayla ilgili birçok biyolojik kuramı da bölümde inceleyece Etolojik Kuramın Değerlendirilmesi: Etolojik kuramın katkıları, gelişimin sel ve biyolojik temellerine odaklanması ve doğal ortamlarda dikkatli göz kullanmış olmasıdır. Eleştiriler ise biyolojik temellerin çok fazla vurgulanr kritik ve hassas dönem kavramlarının çok katı olabileceğiyle ilgilidir. EKOLOJİK KURAM Etolojik kuramlar biyolojik faktörleri vurgularken, ekolojik kuram çevresel fa vurgular. Yaşam-boyu gelişimi anlamada önemli doğurguları olan bir ekolojik Uri Bronfenbrenner () tarafından geliştirilmiştir. Bronfenbreı ekolojik kuramı (Bronfenbrenner, , 2İ)04; Bronfenbrenner & Morri: ), gelişimin, birkaç çevresel sistemin etkisini yansıttığı iddiasındadır. Ku çevresel sistem tanımlar: mikrosistem, mezosistem, egzosistem, makrosistem nosistem (Bkz. Şekil ). Mikrosistem, bireyin içinde yaşadığı ortamdır. Bu ortam, kişinin ailesi, al okulu ve mahallesi gibi bağlamları içerir. Sosyal aktörlerle örneğin ebevt akranlarla ve öğretmenlerle doğrudan etkileşimler bu mikrosistem içinde geı Birey bu ortamlardaki deneyimlerin pasif bir alıcısı değil, aynı zamanda or yapılandırılmasına yardım eden kişidir. Mezosistem, mikrosistemler arasındaki ilişkileri veya bağlamlar arasındaki tıları içerir. Örnek olarak, ailedeki deneyimlerle okul deneyimleri arasındaki ailedeki deneyimlerin akran deneyimleriyle ilişkisi verilebilir. Örneğin, eb rince reddedilmiş bir çocuk öğretmenleriyle olumlu ilişkiler geliştirmede çekebilir.

28

BÖLÜM 1

*

Giriş

% X Okul Akranlar

--^

KISIM 1

Yaşam Boyu Bakış Açısı

/

öğrenme hedeflerinize ulaşın

1 Yaşam Boyu Bakış Açısı

^W

Gelişimde yaşam boyu bakış açısının ayrıcı özelliklerini tartışır.

Yaşam Boyu Gelişimi incelemenin Önemi Yaşam Boyu Bakış Açısının Özelliklen Bazı Çağdaş Konular

Gelişim, döllenme ile başlayan ve yaşam boyu devam eden değişim örüntüsüe Büyüme ve bozulmayı birlikte içerir. Yaşam boyu gelişimi inceleme, bizi, çocukl; sorumluluğunu almaya hazırlar, kendi yaşamımız hakkında içgörü kazandırır ve } landığımızda yaşamımızın nasıl olacağıyla ilgili bilgiler sağlar. Yaşam boyu bakış açısı şu temel kavramları içerir: Gelişim yaşam boyudur, çok bo] ludur, çok yönlüdür ve esnektir; çok disiplinli bir çalışma alanıdır; bağlamsal büyüme, sürdürme ve kaybın düzenlenmesini içerir. Ayrıca biyolojik, kültürel bireysel faktörlerin birlikte bir sonucudur. Bağlamsal etkiler üçe ayrılır; (1) norrr yaşa bağlı etkiler, (2) normatif kuşağa bağlı etkiler ve (3) normatif olmayan ya; olayları. Sağlık ve iyilik, ebeveynlik, eğitim, sosyokültürel bağlamlar ve çeşitlilik ile so: politikalar, yaşam boyu gelişimle yakından bağlantılı çağdaş konulardır. Sosyokülf bağlamın önemli boyutları kültür, etnik

köken, sosyoekonomik düzey ve toplur cinsiyettir. Çocuklar ve yaşlılara ilişkin konularda sosyal politikalara olan ilgi artn tadır.

r 2 Gelişimin Doğası

^W

Gelişiminde en önemli süreçleri, dönemleri ve konuları tanımlar.

Biyolojik, Bilişsel ve Sosyo-duygusal Süreçler Gelişim Dönemleri Yaşın Önemi *-— (

Gelişimsel Konular

Üç temel gelişimsel süreç biyolojik, bilişsel ve sosyoduygusal süreçlerdir. Geli boyunca bu süreçler arasındaki yoğun bağlantılar sürer. Yaşam uzamı genel olarak şu periyotlarda ele alınır: Doğum öncesi, bebeklik, çocukluk, orta ve ileri çocukluk, ergenlik, ilk yetişkinlik, orta yetişkinlik ve ileri yi kinlik. Son zamanlarda yaşam boyu gelişimcileri, insanın yaşam uzamını dört halinde, özellikle de üçüncü ve dördüncü çağlara ve gençyaşlı ile en yaşlı-yaşlı sındaki ayırıma vurgu yaparak tanımlamaktadır. Yaşam boyu gelişimin önemli yönü, gelişim dönemleri arasında bağlantılar içermesidir. Bazı yaşam boyu gelişim uzmanlarına göre, takvim yaşına yapılan vurgu çok fazlı Ergenlikten yetişkinliğe kadar olan kapsamlı çalışmalarda insanlar, yaşamın bir d< minde diğerinden daha mutlu olmadıklarını bildirmişlerdir. Biz, yaşı, genellikle vim yaşı olarak düşünürüz, fakat yaşın etraflı bir değerlendirmesi, kronoL biyolojik, psikolojik ve sosyal yaşın birlikte ele alınmasını gerektirir. Neugarten'a g yetişkin gelişimi söz konusu olduğunda takvim yaşının zayıf bir yordayıcı olacağ topluma doğru gidiyoruz.

Kalıtım-çevre konusu, gelişimin ne ölçüde biyolojik mirastan (kalıtımdan) vt ölçüde çevreden edindiğimiz deneyimlerle belirlendiği üzerine odaklanır. Durağaı değişme konusu, bizim ne ölçüde önceki deneyimlerimize uygun ve tutarlı bici veya ne ölçüde daha önce kim olduğumuzdan tamamen farklı olarak geliştiğiı odaklanır. Durağanlık-değişme konusunun özel bir yönü, gelişimde erken ya da deneyimlerin ne derecede rol oynadığıdır. Gelişimciler, gelişimin sürekli (de derece ve birikimli bir değişim) veya süreksiz (ani ve dönemler halinde) olarak taı lamaktadır. Çoğu gelişimci, kalıtım-çevre, durağanlık-değişme ve süreklilik-süreks konularında aşırı uçlarda yer almanın akıllıca olmadığını bilmektedir. Bu ortak a yısa rağmen anılan konularda hararetli tartışmalar hala sürmektedir.

42

BÖLÜM 1

Giriş

3 Gelişim Kuramları

insan gelişimiyle ilgili temel kuramları açıklar.

1

Psikanalitik Kuramlar Bilişsel Kuramlar Davranışsal ve Sosyal Bilişsel Kuramları Etolojik Kuram Ekolojik Kuram Eklektik Kuramsal Yönelim

Bilimsel yöntem dört ana adımdan oluşur: (1) Bir sorunu kavramlaştırma, (2) veri toplama, (3) veriyi analiz etme ve (4) sonuç çıkarma. Kuram genellikle bir sorunun kavramsallaştırılmasıyla ilgilidir. Bir kuram, olayı açıklamaya ve yordamalar yapmaya yardım eden birbiriyle ilişkili ve uyumlu fikirler bütünüdür. Hipotezler, genellikle kuramdan türetilen ve test edilebilen belli iddialar ve yordamalardır. Psikanalitik kuramlara göre gelişim esas olarak bilinçdışı zihne bağlıdır ve duygu ağırlıklıdır. Freud ayrıca bireylerin beş psikoseksüel dönemden geçtiğini öne sürer. Erikson'ın kura¬mında gelişimin sekiz psikososyal dönemi yer alır: Güvene karşı güvensizlik, özerkliğe karşı utanç ve kuşku, girişimciliğe karşı suçluluk, çalışkanlığa karşı aşağılık duygusu, kimlik kazanmaya karşı rol karmaşası, yakınlığa karşı yalıtılmışlık, üreticiliğe karşı verimsizlik ve benlik bütünlüğüne karşı umutsuzluk. Psikanalitik kuramların katkı-ları, gelişimsel çerçeveye, aile ilişkilerine ve zihnin bilinçdışı yönüne yapılan vurgu¬dur. Eleştiriler ise bilimsel desteğin olmaması, cinselliğe aşırı vurgu ve insan imgesinin çok olumsuz olması gibi konulan kapsar. Üç ana bilişsel teori (Piaget'nin, Vygotstky'nin ve Bilgi İşlem Modeli) bulunmakta¬dır. Bilişsel teoriler düşünme, akıl yürütme, dil ve diğer bilişsel süreçlere vurgu yaparlar. Piaget çocukların dünyaya uyum sağlama sürecinde kullandıkları bilişle-riyle ilgili bilişsel gelişim teorisini geliştirmiştir. Piaget'nin teorisinde çocuk dört bilişsel gelişim evresinden geçer. Bunlar sensorimotor, işlem öncesi, somut işlemler ve soyut işlemler dönemidir. Vygotsky'nin sosyo kültürel teorisi sosyal çevrenin ve kültürün zihinsel gelişime nasıl kılavuzluk yaptığına vurgu yapar. Bilgi işlem yak¬laşımı (bilgi işleme, depolama, geri getirme) bilişsel süreçlere vurgu yapar. Bilişsel teorilerin katkısı anlamın aktif yapılandırılması görüşü ve gelişimde olumlu bir bakış açısını savunmasıdır. Bireysel farklılıklara çok az dikkat etmesi de eleştirilen yön-lerindedir. İki temel davranışsal ve sosyal bilişsel kuram Skinner'in operam (Edimsel) şartlanma ve Bandura'mn sosyal bilişsel kuramıdır. Operam şartlanmada, bir davranışın sonuç-lan, o davranışın yeniden ortaya çıkma olasılığını değiştirmektedir. Bandura'mn sos-yal bilişsel kuramında, gözlem yoluyla öğrenme yaşam boyu gelişimin asıl noktasıdır. Bandura kişi/biliş, davranış ve çevre arasındaki karşılıklı etkileşimleri vurgular. Dav-ranışsal ve sosyal bilişsel kuramların katkıları, bilimsel araştırmaya ve davranışın çev-resel belirleyicilerine yaptıkları vurgudur. Eleştiriler, Skinner'in görüşünde bilişe çok az vurgu yapılması ve gelişimsel değişime verilen önemin az olmasıdır. Etoloji, davranışın biyolojiden kuvvetle etkilendiğini söyler, evrimle ilişkilidir ve kri-tik veya hassas dönemler, kuramı tanımlayan kavramlardır. Etolojik kuramın katkı¬ları, gelişimin evrimsel ve biyolojik temellerine odaklanması ve doğal ortamlarda dikkatli gözlemleri kullanmış olmasıdır. Eleştiriler ise biyolojik temellerin çok fazla vurgulanması ve kritik ve hassas dönem kavramlarının çok katı olabileceğiyle ilgilidir. Ekolojik kuram, çevresel bağlamları vurgular. Bronfenbrenner'in gelişimin çevresel sistemleri görüşünde beş çevresel sistem yer alır: Mikrosistem, mezosistem, ekosistem, makrosistem ve kronosistem. Kuramın katkısı, çevresel sistemlerin makro ve mikro boyutlarının sistematik olarak incelenmesi ve çevresel sistemler arasındaki bağlantı¬lara dikkat çekmesidir. Eleştiriler ise biyolojik faktörlere yeteri kadar dikkat çekme¬mesi ve bilişsel faktörlere çok az vurgu yapmasıdır. Eklektik kuramsal yönelim, kuramsal yaklaşımların herhangi birini izlemez; daha ziyade her kuramdan en iyi olanı seçer.

Yaşam boyu gelişim araştırmalarının nasıl yapıldığını açıklar. Yaşam boyu gelişimde veri toplama yöntemleri şunlardır: Gözlem (laboratuarda ya da doğal ortamda), anket (soru formu) veya görüşme, standart test uygulama, vaka çalışması ve psikolojik ölçümler. Veri Toplama Yöntemleri 4 Yaşam Boyu Gelişimde Araştırma KISIM 1

Yaşam Boyu Bakış Açısı

^ 43

Araştırma Desenleri Araştırmanın Zaman Uzamı Etiğe Uygun Araştırma Yanlılığı Azaltma

Uç temel araştırma deseni betimsel, korelasyonel ve deneysel desenlerdir. Betimleyici araştırma davranışı gözleme ve kaydetmeyi amaçlar. Korelasyonel araştırmada amaç, iki veya daha fazla olay ya da özellik arasındaki ilişkinin gücünü betimlemektir. Deneysel araştırmada neden sonuç ilişkisini ortaya koymak için bir deney yapılır. Bağımsız değişken manipüle edilen, etkili olan asıl deneysel faktördür. Bağımlı değiş¬ken, bir deneyde bağımsız değişkendeki değişime bağlı olarak değişim gösteren (gös-terebilecek olan) faktördür. Deneylerde bir ya da daha fazla deney ve kontrol grupları yer alır. Seçkisiz atamada, deneyci katılımcıları deney ve kontrol gruplarına tamamen şansa bağlı olarak dağıtır. Araştırmacılar araştırmalarının zaman uzamına karar verdiklerinde araştırmalarının enlemesine kesitsel ya da boylamsal olmasına da karar vermiş olurlar. Yaşam boyu araştırmacıları, özellikle, doğum zamanının (kohort) etkileriyle ilgilenmektedirler. Araştırmacının etik sorumlulukları, katılımcıları bilgilendirerek onaylarını almayı, giz¬liliği garanti etmeyi, araştırmanın amacı ve katılımcı üzerindeki potansiyel etkiler hakkında katılımcılara bilgi vermeyi ve katılımcıları gereksiz yere kandırmaktar kaçınmayı içerir. Araştırmacılar, toplumsal cinsiyet, kültürel ve etnik köken gibi çeşitli yanlılıklara karş uyanık olmalıdırlar. Araştırmayı kadın ve erkekler için eşit kılmak üzere her türli çaba gösterilmelidir. Araştırmaya farklı etnik kökenlerden gelen bireylerin katılım olmasına dikkat edilmelidir. Bir etnik grubun farklı üyeleri hakkında aşırı genelleme lere yer verilmemelidir.

anahtar kelimeler

betimsel araştırma 33 bilgi işleme kuramı 26 bilimsel yöntem 22 bilişsel süreçler 15 biyolojik süreçler 15 boylamsal yaklaşım 36 bronfenbrenner'in ekolojik kuramı 28 deney 34 doğal gözlem 32 doğum zamanı (kohort) etkileri 36

durağanlık değişme konusu 20 eklektik kuramsal yönelim 31 enlemesine kesitsel yaklaşım 35 Erikson'ın kuramı 23 etnik etiketleme 39 etnik köken 10 etoloji 27 gelişim 6 hipotez 22 kalıtım çevre konusu 20 korelasyon katsayısı 34

korelasyonel araştırma 33 kuram 22 kültür 10 kültürler arası çalışmalar 10 laboratuar 31 normatif kuşağa bağlı etkiler 9 normatif olmayan yaşam olayları 9 normatif yaşa bağlı etkiler 9 Piaget'nin kuramı 24 psikanalitik kuramlar 22

sosyal bilişsel kuram 27 sosyal politika 12 sosyoduygusal süreçler 15 sosyoekonomik düzey 10 standart test 32 süreklilik süreksizlik konusu 21 toplumsal cinsiyet 10 vaka çalışması 33 Vygotsky'nin kuramı 26 yaşam boyu bakış açısı 6

anahtar kişiler

Albert Bandura 27 B. F. Skinner 26 Bernice Neugarten 19 Edelman 12

Erik Erikson 23 Jean Piaget 24 John Bowlby 28 Konrad Lorenz 27

Lev Vygotsky 25 Marian Wright Paul Baltes 7 Robert Siegler 26

Ross Parke and Raymonc Buriel 40 Sigmund Freud 22 Urie Bronfenbrenner 28

44

BÖLÜM 1

Giriş

EK Yaşam Boyu Gelişimde Kariyerler

Yaşam boyu gelişim alanı şaşılacak kadar çok sayıda meslek imkânı sunar ve bu meslek¬lerde mesleki doyum yüksektir. Üniversite profesörleri yaşam boyu gelişimin farklı alan-larıyla ilgili dersler verirler. Öğretmenler, ço¬cuk ve ergenlere bilgi, anlayış ve beceri kazandırırlar. Danışmanlar, klinik psikologlar, hemşireler ve doktorlar, farklı yaşlardan bi-reylere yaşamla daha etkili olarak baş etme¬leri ve daha sağlıklı olmaları için yardımcı olurlar. Bunlar ve yaşam boyu gelişimle ilgili pek çok meslek, ödüllendiricidir. Yaşam boyu geli-şim alanında çalışarak insanlara yaşamlarını daha iyi kılmalarına yardımcı olabilir, kendi¬nizi ve diğer insanları daha iyi anlayabilir, alandaki bilginizi geliştirebilir, tüm bunları yaparken de hoşça vakit geçirebilirsiniz.

Ya¬şam boyu gelişimle ilgili mesleklerin çoğunda oldukça iyi kazanılır. Örneğin, Birleşik Dev¬letlerde psikologların maaşı ortalamanın üze¬rindedir. Eğer yaşam boyu gelişimde kariyer yap-mayı düşünürseniz, bebeklerle mi, çocuklarla mı, ergenlerle mi yoksa yaşlılarla mı çalışmak istersiniz? Bunu anlamak için farklı yaşlardan insanlarla vakit geçirmeye çalışın. Onların davranışlarını gözleyin ve onlarla yaşamları hakkında konuşun ve hangi yaş grubuyla ça-lışmak istediğinizi düşünün. Yaşam boyu gelişimde farklı işlerde çalı¬şan insanlarla da konuşmak isteyebilirsiniz. Örneğin eğer, okul danışmam olmakla ilgile¬niyorsanız bir okulu arayıp okul danışmanın¬dan randevu alabilir ve işiyle ilgili sormak istediklerinizi sorabilirsiniz. Hemşire olarak çalışacaksanız da bir hemşireyle konuşmayı deneyebilirsiniz. Yaşam boyu gelişim alanındaki meslek¬leri keşfetmenin bir diğer yolu, üniversitede okurken böyle bir işte bir süre çalışmaktır. Bazı üniversitelerde bu amaçla staj imkânları mevcuttur. Bu imkânlardan yararlanırsanız, eğitiminize devam etmek istediğinizde lisan-süstü eğitim için hangi alanı seçeceğiniz ko-nusunda size yardımı dokunur. Yaşam boyu gelişimdeki bazı meslekler için lisansüstü ya da daha ileri bir derece gerekli değildir; fakat bir dereceniz olursa hem iş imkânlarınız hem de geliriniz artabilir. Eğer lisansüstü eğitim

yapmak istiyorsanız ilgileriniz konusunda bir ya da daha fazla hocanızla konuşun, akade¬mik ortalamanızı yüksek tutmaya çalışın, ilgi¬nize uygun dersler alın ve uygun bir zamanda "Graduate Record Examination-GRE" (Türkiye'de ALES) sınavına girmeniz gerekti-ğini unutmayın. Aşağıda, dört alandaki (eğitim/araştırma; klinik/danışma; tıbbi/ hemşirelik/fiziksel geli¬şim ve aileler/ilişkiler) farklı mesleklerin pro¬fili verilecektir. Bu meslek profilleri, size sadece yaşam boyu gelişim alanındaki kariyer fırsatlarım tanıtmakla kalmaz aynı zamanda mesleklerin çeşitliliği hakkında da bir fikir ve-rir. Her meslek için işi tanımlayacağız ve gere-ken eğitimin süresini ve doğasını açıklayacağız. Her meslekle ilgili bilginin sonunda yer alan sayfa numaraları o meslekte çalışan biriyle il¬gili olan Kariyerlerle bağlantı kutucuğuna işaret etmektedir. Tüm mesleklerle ilgili daha ayrın¬tılı bilgi ise bu kitabın Web sayfasında veril-mektedir. EĞİTİM/ARAŞTIRMA Yaşam boyu gelişimde çoğu meslek, eğitim ya da araştırma alanıyla ilgilidir. Fırsatlar, üniver-sitede öğretim üyesi olmaktan okulöncesi öğ-retmenliği ve okul psikologluğuna kadar değişebilmektedir. Üniversite Öğretim Üyesi (Profesör) Profesörler, çok farklı türde üniversite ve ens-titülerde, yüksek lisans ve doktora programla-rında, lisans programlarında ve iki yıllık meslek yüksek okullarında yaşam boyu geli¬şim alanında dersler verirler. Yaşam boyu geli¬şim dersleri, üniversite ve enstitülerin çok farklı programlarında, örneğin, psikoloji, eği¬tim, çocuk ve aile çalışmaları, sosyal çalışma ve tıpta verilmektedir. Ders vermenin yanı sıra öğretim üyeleri araştırma yapabilir, öğren¬cilere önerilerde bulunabilir ve onların araştır¬malarını yönetebilir ve akademik kurullarda görev alabilirler. Lisansüstü programları olan

üniversitelerde araştırma yapmak profesörün iş tanımının bir parçasıdır, fakat bazı üniversi-telerde öğretim üyeleri sadece ders verirler. Bir lisans programında yaşam boyu geli¬şim dersi vermek için genellikle yüksek lisans ve doktora derecesine gerek vardır. Bir dok¬tora derecesi almak için genel olarak dört ya

da altı yıllık; yüksek lisans derecesi için de iki yıllık bir lisansüstü eğitim gerekir. Lisansüstü eğitim, bu düzeyde dersler almayı, araştırma yapmayı öğrenmeyi ve mesleki toplantılara (kongrelere) katılmayı ve bilimsel bildiri sun-mayı içerir. Lisansüstü öğrencilerinin çoğu, yetkin bir eğitmen ve araştırmacı olmalarını sağlayacak şekilde öğretim ya da araştırma asistanı olarak profesörüyle birlikte usta çırak ilişkisi içinde çalışırlar. Profesörlerle İlgili profili s. ve s. 'ü okuyabilirsiniz. Araştırmacı Bazı bireyler, yaşam boyu gelişim alanında araştırmacı pozisyonunda çalışır. Bir üniversi-tede, Ulusal Akıl Sağlığı Enstitüsü gibi devlete ait bir kurumda veya özel bir kurumda araştır-macı olabilirler. Araştırma soruları üretirler, araştırmaları planlarlar ve yürütürler ve ge-nellikle araştırmalarım bilimsel bir dergide ya-yınlamaya çalışırlar. Bir araştırmacı sıklıkla başka araştırmacılarla ortak çalışır. Araştırma-cılardan biri zamanının çoğunu laboratuarda geçirirken, diğeri alanda, örneğin, okullarda veya hastanelerde çalışabilir. Yaşam boyu geli-şim araştırmacılarının çoğu ya yüksek lisans ya da doktora derecesine sahiptir. İlkokul veya Ortaokul Öğretmeni İlköğretim ve ortaöğretim öğretmenleri, alan-larıyla ilgili dersleri verir, program hazırlar, test uygular, öğrencileri değerlendirir, ebe¬veynlerle görüşmeler yapar ve mesleki çalışma gruplarına katılırlar. Genellikle bir ya da daha fazla konuda ders verirler. İlkokul veya ortao¬kul öğretmeni olmak için en az lisans derecesi gerekmektedir. Eğitim, süpervizyon altında ders verme uygulamalarını ve eğitim odaklı çok çeşitli dersleri içerir. Özel Eğitim Öğretmeni Özel eğitim öğretmenleri, zihinsel gerilik, se-rebral palzi ve DEHB gibi engeli olan çocuk¬larla ya da üstün çocuklarla yakından ilgilenen ve onlarla zaman geçiren öğretmenlerdir. Özel eğitim öğretmenleri çocuğa en uygun eğitim programını oluşturabilmek için çocuğun sınıf öğretmeniyle ve anne babasıyla birlikte çalışır-lar. Özel eğitim öğretmenleri, genellikle lisans eğitimlerinin üzerine özel eğitimde yüksek li-sans derecesi alırlar.

45

f

Hastanelerde, rehabilitasyon merkezlerinde, yerel idareye ait kuruluşlarda, gençliği ko¬ruma amaçlı programlarda ve diğer benzeri ortamlarda çalışırlar. Rekreasyon terapisti ol¬mak için boş zaman çalışmalarıyla ilgili ve te-rapötik rekreasyona odaklanan dersleri içeren bir lisans derecesi gereklidir; ayrıca anatomi, özel eğitim ve psikoloji dersleri almış olmanın yararı vardır. Genellikle çalışmak için ulusal bir sertifika gerekir. Odyolog Odyologlar, işitme kaybının derecesini ve denge sorunlarını değerlendirir ve belirlerler. Klinikte ve ayrıca bir doktorla birlikte özel bir muayenehanede, bir hastanede veya tıp fakül-telerinde çalışabilirler. Bir odyolog, işitme biliminde lisans dere¬cesine sahip olmalı ve süpervizyon altında de¬neyim kazanmış olmalıdır. Bazı odyologlar lisansüstü ve doktora derecesi almak için eği-time devam ederler. Konuşma Terapisti Konuşma terapistleri, konuşma ve dil sorunla-rını belirler, değerlendirir ve tedavi ederler. Doktorlar, psikologlar, sosyal çalışmacılar ve di-ğer sağlık profesyonelleriyle birlikte bir ekip olarak konuşma ve dil sorunlarıyla birlikte psi¬kolojik ve fiziksel sorunları da olan bireylere yardım ederler. Bazı konuşma terapistleri, be¬lirli bir yaş ya da belirli tipte konuşma bozuk¬luğu üzerine uzmanlaşırlar. Konuşma terapisti, bir tür iletişim bozukluğu alanında veya ko-nuşma ve işitme biliminde en az lisans derece¬sine sahiptir. Özel olarak, hastanelerde, tıp fakültelerinde ve devlet kuruluşlarında çalışabilirler. Genetik Danışmanlar Genetik danışmanlar, genetik hastalıklar açı-sından risk altında olan aileleri belirler ve da-nışmanlık hizmeti verirler. Sağlık ekibinin bir üyesi olarak çalışırlar; çeşitli kalıtsal koşullar

açısından risk taşıyan veya genetik bozukluğu ya da kusuru olan aile üyelerine bilgi ve destek sağlarlar. Ayrıca diğer sağlık profesyonelleri ve halk için kaynak kişi ve eğitici olarak da hiz¬met ederler. Genetik danışmanların hemen hemen yarısı üniversitelerin tıp merkezle-rinde; dörtte biri de özel hastanelerde çalışırlar. Genetik danışmanlar, tıbbi genetik ve da-nışmanlıkta uzmanlık derecesine ve deneyime sahiptirler. Çoğu genetik danışman bu alana, biyoloji, genetik, psikoloji, hemşirelik, halk sağlığı veya sosyal çalışma gibi bir disiplinde lisans eğitimini tamamladıktan sonra girmek-tedir. Sayfa 65'de bir genetik danışmanın profilini görebilirsiniz. Aileler/İlişkiler Yaşam boyu gelişimle ilişkili pek çok meslek ve iş, ilişki sorunları ve ailelerle çalışmaya odak¬lanır. Bu meslekler, evde sağlık yardımcılığın¬dan, evlilik ve aile terapistliğine kadar uzanır. Evde Sağlık Hizmeti Yardımcısı Evde sağlık yardımcıları, temel öz bakım gö-revlerinde yaşlılara yardım ederek onlara ev-lerinde hizmet sunar. Bu pozisyon için üniversite eğitimi gerekli değildir, sadece ilgili bir kurumun sağladığı kısa bir eğitim söz ko-nusudur.

Çocuk Esirgeme Çalışmacısı Her eyalet çocuk esirgeme hizmetleri, çocuk esirgeme ve bakımı çalışanlarını istihdam eder. Onlar çocukların haklarını korur, herhangi bir kötü muameleyi saptar ve eğer gerekirse ço¬cukları ailenin elinden alabilirler. Bir çocuk sosyal çalışmacısı, sosyal çalışma alanında en az lisans derecesine sahip olmalıdır. Çocuk Yaşam Uzmanı Çocuk yaşam uzmanları, çocuğun hastaneye yatması gerektiğinde çocuklarla ve onlann ai¬leleriyle çalışır. Çocuğun hareketlerini izler,

stresini azaltmanın yollarını arar ve çocuğa mümkün olduğunca hastane yaşamıyla baş et¬mesi ve eğlenmesi için yardım eder. Çocuk ya-şam uzmanları, ebeveyn eğitimi verebilir ve çocuğun gelişimine, mizacına ve tıbbi plana uygun bireysel bir müdahale geliştirebilir. Ay¬rıca sosyal destek sağlamak için hazırdır. Ço¬cuk yaşam uzmanları lisans derecesine sahiptir. Çocuk gelişimi ve eğitimi alanında ve ek olarak çocuk yaşam programıyla ilgili ders¬ler almışlardır. Sayfa 'de bir çocuk ya¬şam uzmanının profilini okuyabilirsiniz. Aile ve Evlilik Terapisti Evlilik ve aile terapistleri, psikolojik sorunları olan çoğu bireyin, bu sorunlarının çözümünde aile veya evlilik ilişkileri bağlamında sağlanan bir terapiden daha fazla yarar sağlayacakları ilkesinden hareketle çalışırlar. Evlilik ve aile terapistleri evlilik terapisi, evli olmayan birey¬ler için çift terapisi ve bir ailenin iki ya da daha fazla üyesi için aile terapisi uygularlar. Evlilik ve aile terapistleri, yüksek lisans veya doktora derecesine sahiptir. Klinik psiko-logun eğitimine benzer bir lisansüstü eğitim alırlar, fakat asıl odaklanılan evlilik ve aile iliş-kileridir. Çoğu eyalette aile ve evlilik terapisti olarak çalışmak için lisans almak gereklidir. Sayfa 'de bir evlilik ve aile terapistinin profilini görebilirsiniz. Diğer Meslekler Yukarıda değinilen meslekler, gelişim psikolojisi bilgisinin sizi hazırladığı mesleklerin sadece bir kaçıdır. Kariyerlerle bağlantı bölümleri, bebek değerlendirme uzmanı (s. ), çocuk bakım yöneticisi (s. ), oyuncak tasarımcısı (s. ), sağlık psikologu (s. ), üniversite/mesleki danışman (s. ), ebeveyn danışmam (s. ), ve evde tedavi hemşiresi (s. ) gibi diğer bazı meslekleri kapsamaktadır. İnsan gelişimim bil¬meyi gerektiren başka hangi meslekler olduğunu düşünüyorsunuz?

48

EK

kısım iki Yaşayan yüz doksan üç tür maymun ve ape vardır. Bunlardan yüz doksan ikisi tüylerle kaplıdır. Kendine homo sapiens diyen çıplak maymunlar istisnadır. —DESMOND MORRİS ingiliz Zoolojist, yüzyıl Başlangıçlar Hayatın ritmi ve anlamı başlangıçları kapsar. Basit bir başlangıçtan sonsuz sayıda yapı gelişir, büyür ve olgunlaşır. Bu canlı neydi, nedir ve ne olacaktır. Kısım 2'de, 'Biyolojik Başlangıçlar'ı (Bölüm 2 ) ve Doğum Öncesi Gelişim ve Doğum'u (Bölüm 3) okuyacaksınız. 50

bölüm 2 , BİYOLOJİK BAŞLANGIÇLAR J

İS "S c o

1 Evrimsel Bakış Açısı Öğrenme Hedefi 1 Evrimsel bakış açısını yaşam boyu gelişimde tartışır. Doğal Seçilim ve Uyum Sağlayıcı Davranış Evrimsel Psikoloji 2 Gelişimin Genetik Temelleri Öğrenme Hedefi 2 Genlerin ne olduğunu ve insan gelişimini nasıl etkilediklerini açıklar.

işbirlikçi Gen Genler ve Kromozomlar Genetik İlkeler Kromozomal ve Gene Bağlı Anomaliler

3 Üreme İle İlgili Güçlükler ve Seçimler Öğrenme Hedefi 3 Üreme ile ilgili bazı önemli güçlük ve seçimleri tanımlar. Doğum Öncesi Tanı Testleri Kısırlık ve Üreme Teknolojisi Evlat Edinme

4 Kalıtım ve Çevre Etkileşimi: Kalıtım - Çevre Tartışması Öğrenme Hedefi 4 Kalıtım ve çevrenin gelişimde bireysel farklılıkların nedenleri olarak nasıl etkileştiklerini açıklar. Davranış Genetiği Kalıtım - Çevre İlişkileri Paylaşılan ve Paylaşılmayan Çevresel Deneyimler Epigenetik Görüş ve Gen X Çevre (G X Ç) Etkileşimi Kalıtım Çevre Etkileşimi Hakkında Sonuçlar

J im Springer ve Jim Lewis tek yumurta ikizleridir. 4 haftalıkken birbirlerinden ayrılmışlar ve 39 yaşına gelene kadar birbirlerini görmemişlerdir. Her ikisi de yan zamanlı

şerif yardımcısı olarak çalışmakta, tatillerini Florida'da geçirmekte ve Chevrolet marka araba kullanmaktadır. Her ikisinin de Toy adında köpekleri vardır ve Betty adındaki kadınlarla evlenip boşanmışlardır. İkizlerden biri oğlunun adını James Allan, diğeri ise James Alan koymuştur. Her ikisi de matematiği sevmekte fakat imlâdan hoşlanmamakta, marangozluk ve teknik çizimden zevk almaktadırlar ve her ikisinin de tırnak yeme alışkanlığı vardır, ikisinin de alkol ve sigara alışkanlıkları neredeyse aynıdır, hemoroitleri vardır ve her ikisi de gelişimlerinin yaklaşık aynı döneminde 5 kilo almışlardır, ikisinin de başı ilk kez 18 yaşında ağrımıştır ve yine her ikisi de benzer uyku alışkanlıklarına sahiptirler. Jim ve Jim'in arasında bazı farklılıklar da bulunmaktadır. Bir tanesinin saçı alnına düşerken diğeri geriye taramaktadır ve favorileri vardır. Bir tanesi kendisini en iyi sözlü olarak ifade ederken diğeri yazma konusunda daha yeteneklidir. Ama profilleri dikkat çekecek derecede benzerdir. Daphne ve Barbara adındaki diğer tek yumurta ikizleri ise, tekrar bir araya geldikten sonra sürekli birbirlerini güldürdükleri için "kıkırdayan kardeşler" olarak anılmaktadırlar. Kendile¬rini evlat edinen ailelerin geçmişi hakkında yapılan kapsamlı bir araştırma sonucunda bu aileler içinde kıkırdayan başka kimseye rastlanmamıştır. Kıkırdayan kardeşler stresi göz ardı etmekte, mümkün olan her yerde çatışma ve ihtilaftan kaçınmakta ve poli¬tikayla hiçbir şekilde ilgilenmemektedirler. ■ Jim Lewis {solda) ve Jim Springer (sağda) Jim ve Jim ile kıkırdayan kardeşler Minnesota'da gerçekleştirilen ve Thomas Bouchard ve meslektaşları tarafından yönetilen Ayrı Yetişmiş ikizler adlı bir çalışmada yer almışlardır. Bu çalışma dünyanın dört bir yanından tek yumurta (genetik yapıları aynıdır çünkü tek bir döllenmiş yumurtadan gelişirler) ve çift yumurta ikizleri (farklı döllenmiş yumurtalardan gelişirler) Minneapolis'te bir araya getirerek yaşamlarını incelemektedir. Burada ikizler kişilik ve zekâ testler¬ine tabi tutulmakta ve beslenme ve sigara alışkanlıkları, egzer¬siz, göğüs röntgenleri, kalp stres testleri ve EEG bilgileri de dâhil olmak üzere ayrıntılı tıbbi geçmişleri alınmaktadır, ikizlere aileleri ve çocuklukları, kişisel ilgi alanları, mesleki yönelimleri, değerleri ve estetik yargılan hakkında 'den fazla soru sorulmuştur (Bouchard & diğerleri, ).

- konu bağlantıları Önceki bölümde, biyolojik, bilişsel ve sosyo-duygusal olmak üzere, üç önemli gelişim sürecinin tartışılmasını içeren yaşam boyu gelişim konusu anlatılmıştır. Bu bölümde ise gelişimin biyolojik yönlerinin temellerini atıyoruz. Genlerin yönlendirdiği biyolojik süreçler bir bireyin insan yaşamının her dönemindeki gelişimini etkiler. Burada tartışacağımız genetik konusu ile 1. Bölümde tartışılan kuramlar (psikoanalitik, bilişsel, davranışsal ve sosyal bilişsel, etolojik ve ekolo¬jik) yaşam boyu gelişimin en önemli sorun ve tartışma konularından birini oluşturan, gelişimin kalıtım ve çevreden ne derece etkilendiğinin incelenmesi için bir bilgi tabanı sunmaktadır.

- - geriye dönelim

KİSİM 2

Başlangıçlar 53

Nereden nereye, neden ve nasılla ilgili sonu olmayan hangi sorular düşünceyi işgal eder. SlR RlCHARD BüRTON İngiliz Gezgin, yüzyıl Bebekken birbirlerinden ayrılan tek yumurta ikizleri zevkleri, alışkanlıkları ve seçimler¬inde bu derece çarpıcı benzerlikler gösterdiklerinde bu zevk, alışkanlık ve seçimlerinin gelişimine genlerinin neden olduğu sonucunu çıkarabilir miyiz? Diğer olası nedenlerin de değerlendirilmesi gerekir, ikizler sadece aynı genleri değil aynı zamanda aynı deneyimleri de paylaşmışlardır. Birbirlerinden ayrılan ikizlerin bazıları evlat edinil¬meden önce birkaç ay birlikte yaşamışlar; bazıları testlerden önce bir araya getirilmişler (bazı durumlarda yıllarca önce); evlat edindirme kurumları çoğunlukla ikizleri benzer evlere yerleştirmiştir. Ayrıca birlikte birkaç saat geçiren ve yaşamlarını karşılaştırmaya başlayan yabancıların bile bazı rastlantısal benzerlikler sergilemesi olasıdır (Joseph, ). Tek yumurta ikizleri ile ilgili Minnesota çalışması insan gelişiminin genetik temelinin önemine ve genetik ve çevresel faktörler üzerinde daha fazla araştırma yapma ihtiyacına işaret etmektedir (Lykken, ). Bu bölümün ilerleyen kısımlarındaki davranış genetiği konusu içinde ikizlerle ilgili çalışmaları daha ayrıntılı bir şekilde tartışacağız. Ön Bilgi Jim ve Jim ile kıkırdayan kardeşlerin örnekleri bizi genetik mirasımızı ve varoluşumuzun biy¬olojik temelleri hakkında düşünmeye itmektedir. Ancak organizmalar, yaşamın masasınde sadece dış etkilerle tahmin edilebilir konumlara doğru hareket ettirilen bilardo topları gib değildir. Çevresel deneyimler ve biyolojik temeller bizi biz yapmak için birlikte çalışırlar Yaşamın biyolojik başlangıçları ile ilgili içeriğimiz evrim, genetik temeller, üreme ile ilgili güçlük seçimler, kalıtım ve çevrenin etkileşimi üzerinde odaklanmaktadır.

1 Evrimsel Bakış Açısı

^W Evrimsel bakış açısını yaşam boyu gelişimde tartışır.

Doğal Seçilim ve Uyum Sağlayıcı Davranış Evrimsel zamanlarda insanlar Dünyaya yeni gelmişlerdir. En eski atalarımız bozkı larda beslenmek ve daha sonra açık düzlüklerde avcı toplumları oluşturmak iç ormanları terk ettiklerinde zihin ve davranışları değişmiş ve sonuç olarak insani dünyadaki baskın tür olarak gelişmişlerdir. Bu evrim nasıl meydana gelmiştir? DOĞAL SEÇİLİM VE UYUM SAĞLAYICI DAVRANIŞ Bu Vietnamlı bebeğin annesine bağlanması uyum sağlayıcı davranışın evrimsel sürecini nasıl yansıtıyor?

seçilim, bir türün en iyi uyum sağlayan bireylerinin hayatta kaldığı ve üred evrimsel süreçtir. Bunun ne anlama geldiğini anlamak için isterseniz İngiliz do bilimci Charles Darvvin'in pek çok hayvan türünü doğal ortamlarında gözlem mek için dünyayı dolaştığı on dokuzuncu yüzyılın ortalarına dönelim. Gözlem düşüncelerini Türlerin Kökeni (On the Origin of Species) () adlı kitabında yayım yan Darwin pek çok organizmanın, türlerin çoğunun nüfusunda muazzam artışl; neden olacak şekilde ürediğini, ancak buna karşın söz konusu türlerin sayılanı yaklaşık olarak sabit kaldığını belirtmiştir. Darvvin her nesilde yeni doğanlar a smda yiyecek, su ve kaynaklar için yoğun ve sürekli bir mücadele olması ger tiği, çünkü türler içinde yeni doğanların çoğunun hayatta kalamadığı sonucı varmıştır. Hayatta kalan ve üreyenler ise kendi özelliklerini yeni nesillere geçirir Darvvin, hayatta kalan bu canlıların yaşamlarına hayatta kalmayanlara göre d,

54

BÖLÜM 2

Biyolojik Başlangıçlar

iyi uyum sağladıklarını savunmuştur (Brooker, ). En iyi uyum sağlayan bireyler hayatta kalarak daha fazla yeni canlı doğmasını sağlarlar. Nesiller boyunca hayatta kalabilmek için gereken özelliklere sahip olan organizmalar giderek nüfusun daha büyük bir yüzdesini oluşturur. Pek çok nesil sonrasında ise bu durum tüm nüfusun giderek değişmesine yol açacaktır. Ancak çevre koşullarının değişmesi halinde doğal seçilimin diğer özellikleri desteklemesi ve türleri başka bir yöne doğru itmesi müm¬kündür (Mader, ).

Tüm organizmalar kendi özel yer, iklim, yiyecek kaynağı ve yaşam şekillerine uyum sağlamalıdır (Audesirk, Audesirk 6- Byers, ). Bir kartalın pençeleri yırtı¬cılığını kolaylaştıran fiziksel bir uyumdur. Uyum sağlayıcı davranış bir organizmanın doğal ortamında hayatta kalmasını destekleyen bir davranış şeklidir (Johnson S-Losos, ). Örneğin, bir bebek ile bebeğe bakan kişi arasındaki bağlanma bebeğin beslenmesi ve tehlikeden korunması için kendisine bakan kişiye yakın olmasını sağ¬layarak hayatta kalma şansını arttırır.

1, EVRİMSEL PSİKOLOJİ Doğal seçilim yoluyla evrim kuramını yılında ortaya koymuş olmasına karşın, Darvvin'in fikirleri ancak son zamanlarda davranışı açıklamada popüler bir çerçeve haline gelmiştir. Psikolojideki en yeni yaklaşım olan evrimsel psikoloji, davranışın şekillenmesinde uyum, üreme ve "en güçlü olanın hayatta kalmasının" önemini vurgular. Bu anlamda "güçlü" kendileri de yavru doğuracak kadar hayatta kalan yavrular doğurma kabiliyeti anlamına gelir. Bu görüşe göre doğal seçilim üreme başarısını, yani genlerini bir sonraki nesle geçirme kabiliyetini arttıran dav¬ranışları destekler (Confer & diğerleri, ; Cosmides, ). David Buss (, , ) özellikle evrimin insan davranışını nasıl açıklayabileceği konusuna yeniden ilgi duyulmasında etkili olmuştur. Buss, evrimin vücut şeklimiz ve boyumuz gibi fiziksel özelliklerimizi şekillendirdiği gibi aynı zamanda nasıl kararlar aldığımızı, ne derece saldırgan olduğumuzu, korkularımızı ve çiftleşme kalıpla¬rımızı da yaygın bir şekilde etkilediği sonucuna armaktadır. Örneğin, atalarımızın düzlüklerde avcı ve toplayıcı olduklarını ve erkekler avcılığın büyük bir kısmını gerçekleştirirken kadınların "vlerine yakın kalarak yiyecek için tohum ve !tki topladıklarını varsayalım. Kaçan bir hayvanı lmak ve öldürmek için evinizden belirli bir esafe uzaklaşmak zorundaysanız sadece bazı ziksel özelliklere değil aynı zamanda mekânsal "füncenin belirli türlerine de ihtiyaç duyacaksınız -Bu özelliklerle doğan erkeklerin bunlara sahip Şempanze lmayanlara göre hayatta kalma, eve bol miktarda yiyecek getirme ve çekici eşler olarak algılanma - ve öylelikle de üreyerek bu özelliklerini çocuklarına geçirme olasılıkları daha yüksek lacaktır. Bir başka deyişle, bu özellikler erkeklere üreme avantajı sağlayacak - nesiler sonra iyi bir mekânsal düşünce becerisine sahip erkeklerin toplam nüfus içindeki "yısı artabilecektir. Eleştirmenler bu senaryonun gerçekte meydana gelmiş ya da "lmemiş olabileceğine dikkat çekmektedirler.

Evrimsel Gelişim Psikolojisi: Son yıllarda insan gelişimini anlamak için evrimsel psikoloji kavramlarının kullanılmasına gösterilen ilgi artmıştır (Bjorklund, , ). Burada evrimsel gelişim psikologların önerdikleri bazı fikirleri tartışacağız (Bjorklund & Pellegrini, ).

ŞEKİL BAZI MEMELİLER VE İNSANLARDA ÇOCUK¬LUK DÖNEMİ SÜRESİ İLE İLGİLİ BEYİN BÜYÜK-LÜKLERİ: Diğer memelilerle karşılaştırıldığında insanlar hem daha büyük bir beyne hem de daha uzun bir çocukluk dönemine sahiptirler. Bu grafikte belirtilen ilişkiden ne gibi sonuçlar çıkarabilirsiniz? Evrimsel psikoloji: Davranışın şekillenmesinde uyum, üreme ve "en güçlü olanın hayatta kalmasının" önemini vurgular.

KISIM 2

Başlangıçlar

55

/ İl O



Yaşam uzamı (yıl olarak) gelişimle bağlantı Yaşam Boyu Bakış Açısı: Baltes yaşam boyu bakış açısının sekiz temel özelliğini tanımlamıştır. 1. Bölüm, s. 7. ^ Tüm kültürlerdeki çocuklar kendi kültürlerindeki ye-tişkinlerin kullandıkları aletlere ilgi duyarlar. Örne¬ğin, Afrika'daki Demokratik Kongo Cumhuriyetinde Efe kültüründen 11 aylık bu çocuk bir apopau (pala¬nın küçük bir türü) ile bir papaya kesmeye çalışıyor. Bu bebeğin davranışı evrime mi dayalıdır yoksa hem biyolojik hem de çevresel koşullara mı bağlıdır?

İnsanların büyük bir beyin geliştirmek ve insan toplumlarının kar¬maşıklığını öğrenmek için zamana ihtiyaç duymaları nedeniyle daha uzun bir çocukluk dönemi gelişmiştir. İnsanların üreyebilmek için olgun¬laşmaları diğer memelilere göre daha uzun zaman alır (bkz. Şekil ). Bu uzamış çocukluk dönemi süresince büyük bir beyin ve karmaşık bir toplum içinde yetkin erişkinler olabilmek için ihtiyaç duydukları dene¬yimleri geliştirirler. 0



Yaşam uzamı (yıl olarak) ŞEKİL BALTES'İN YAŞAM BOYUNCA EVRİM VE KÜLTÜR GÖRÜŞÜ Evrimsel seçilimden elde edilen faydalar yaşlandıkça azalırken kültüre duyulan ihtiyaç ise yaşla birlikte artar. Gelişen psikolojik mekanizmalardan pek çoğu alana özgüdür. Bir başka deyişle bu mekanizmalar bir kişinin yaradılışının sadece belirli bir yönü için geçerlidir. Evrimsel psikolojiye göre bilgi işleme bunun örnek¬lerinden biridir. Bu görüşe göre akıl, geniş bir sorunlar yelpazesinde eşit olarak kullanılabilecek genel amaçlı bir aygıt değildir. Bunun yerine ata-larımızın avlanma ve barınak bulma gibi tekrarlayan bazı sorunlarla mücadele etmeleri gibi sorunlarla ilgili bilgilerin işlendiği uzmanlaşmış modüller gelişmiştir. Örneğin, hayvanları izlemek için fiziksel bilgiye yönelik bir modül, ticaret için matematik bilgisine yönelik bir modül ve dil için bir modül gibi. Gelişen mekanizmalar her zaman çağdaş topluma uyum sağlamazlar. Tarih öncesi dönemlerdeki atalarımız için uyum sağlayıcı olan bazı davranışlar bugün bizim işimize yaramayabilirler. Örneğin, atalarımızın yaşadıkları yiyeceğin kıt olduğu ortamlar, büyük olasılıkla yiyeceğin bol olduğu durumlarda insanların oburlaşmasına ve yüksek kalorili gıdaları istemelerine yol açmıştır. Ancak bu yiyeceğin bol olduğu dönemlerde obeziteye neden olabilecek bir özelliktir. Evrim ve Yaşam Boyu Gelişimin Bağlanması: Evrim kuramında önemli olan birey¬lerin üreyecek ve özelliklerini sonraki nesillere geçirecek kadar uzun yaşamalarıdır (Raven, ). Peki, insanlar üreme sonrasında neden bu kadar uzun yaşarlar? Belki de çevrede yaşça büyük insanların olmasının bebeklerin hayatta kalma oranlarını arttırması nedeniyle evrim uzun yaşamı desteklemiştir. Büyük olasılıkla ebeveynler avlanmak ve yiyecek toplamak için dışarıdayken çocuklarla ilgilenecek büyükanne ve büyükbabaların varlığı evrimsel bir avantaj oluşturmuştur. Yaşam boyu gelişimci Paul Baltes'e () göre evrimsel seçilimin sunduğu fay¬dalar yaş ilerledikçe azalmaktadır. Doğal seçilim yaşlı yetişkinler arasında görülen pek çok zararlı durum ve uyumsuz özelliği ayıklamamıştır. Neden? Doğal seçilim öncelikle yetişkinliğin erken dönemlerine uzanan üretkenlik gücü ile bağlantılı olan özellikler üzerinde çalışır. Bu nedenle Baltes'e göre seçilim öncelikle yaşamın ilk yarısında etkilidir. Bir örnek olarak, giderek kötüleşen ve geri dönüşü olmayan bir beyin rahatsız¬lığı olan Alzheimer hastalığını ele alalım. Bu hastalık tipik olarak 70 ya da daha ileri yaşlara kadar görülmez. 20 yaşındakileri etkileyen bir hastalık olmuş olsaydı belki de doğal seçilim bu hastalığı çok uzun yıllar önce ortadan kaldırmış olurdu.

Böylelikle, uyumsuz koşullara karşı evrimsel baskıların yardımı olmaksızın yaş¬lanmanın ağrı, sızı ve güçsüzlüklerine maruz kalırız. Ve Baltes'e göre evrimsel seçi¬limin faydaları yaşla azalırken, kültüre duyulan ihtiyaç artar (bkz. Şekil ). Yani, ileri yetişkinler biyolojik olarak zayıfladıkça, bilişsel beceriler, okuryazarlık, medikal teknoloji ve sosyal destek gibi kültüre dayalı kaynaklara ihtiyaç duyarlar. Örneğin ileri yetişkinler bilişsel becerilerini korumak için diğer insanların yardım ve eğitimine ihtiyaç duyabilirler (Knight & Sayegh, ). Evrimsel Psikolojinin Değerlendirilmesi: Popüler basının evrimsel psikoloji fikirl¬erine yoğun ilgi göstermesine karşın, bu sadece tek bir kuramsal yaklaşımdır. 1. Bölümde açıklanan kuramlar gibi bunun da sınırlamaları, zayıf noktaları ve eleştirenleri vardır (Confer & diğerleri, ). Sosyal bilişsel kuramı 1. Bölümde açıklanan Albert Bandura (), evrimin insan uyumu üzerindeki önemli etkisini kabul etmektedir. Ancak, kendi deyimiyle "tek taraflı evrimcilik" olarak adlandırdığı ve davranışı evrimleşmiş biyolojinin bir ürünü olarak kabul eden görüşü reddetmektedir. Buna bir alternatif ise, çevresel ve biyolojik koşulların birbirini etkilediği iki yönlü görüştür. Bu

56

BÖLÜM 2

Biyolojik Başlangıçlar

görüşe göre evrimsel baskılar, atalarımızın yeni çevresel koşullar inşa ederek çevreyi idare etmelerine olanak tanıyan araçları kullanmalarını sağlayan biyolojik yapılarda değişiklikler yaratmışlardır. Buna karşüık çevresel yenilikler ise bilinç, düşünce ve dile yönelik özel biyolojik sistemlerin evrimine yol açan yeni seçilim baskıları üretmiştir. Bir başka deyişle evrim bize bedensel yapılar ve biyolojik potansiyeller sunmakla birlikte davranışlarımızı belirlemez. İnsanlar biyolojik kapasitelerini farklı - agresif ve barışçı, eşitlikçi ve otokrat - kültürler üretmek için kullanmışlardır. Amerikalı bilim adamı Steven Jay Gould (), biyolojinin insan işlevselliğinin çoğu alanında geniş bir kültürel olasılıklar yelpazesine olanak tanıdığı sonucuna varmıştır. Görgül çalışmaya uygun olmayan bir zaman ölçeğine yayılmış olması nedeniyle "genel anlamda" doğal seçilimin insan özellik ve davranışlarının gelişimine yol açtığı fikrinin aksini ispatlamak ya da bu fikrin test edilmesi güçtür. Bu nedenle, insanlar ve diğer türlerde belirli genlerin - ve bu genlerin özellik ve davranışlarla bağlantıla¬rının - araştırılması, evrimsel psikolojiden kaynaklanan fikirierin test edilmesi için en iyi yaklaşım olabilir.

^ft Gözgen Geçir Bağlantı Kur Yansıt Evrimsel bakış açısını yaşam boyu gelişimde tartışır.

Gözden Geçir Doğal seçilim ve uyum sağlayıcı davranış nasıl tanımlanabilir? Evrimsel psikoloji nedir? Evrimsel psikologların insan gelişimi ile ilgili önerdikleri bazı temel fikirler nelerdir? Evrimsel baskıların yaşam uzamının farklı noktaları üzerinde nasıl farklı etkileri olabilir? Evrimsel psikoloji nasıl değerlendirilebilir?

Bağlantı Kur •

Bir önceki bölümde etolojik kuram ile ilgili

kısımda kritikzaman aralıkları hakkında bilgi edindiniz. Kritik dönem kavramı ile bu bölümde yaşlı yetişkinler ve yaşlanma hakkında öğrendikleriniz arasında nasıl bir bağlantı kurulabilir? Yansıt Kişisel Yaşam Yolculuğunuz •

Sizin gelişiminizi açıklamada sizce hangisi

daha etkili: Evrimsel psikologların görüşleri mi yoksa bu görüşleri eleştirenler mi? Neden?

2 Gelişimin Genetik Temelleri iş Birlikçi Gen

^TO Genlerin ne olduğunu ve insan gelişimini nasıl etkilediklerini açıklar. _,-' Genetik İlkeler

Genler ve Kromozomlar

Kromozomal ve Gene Bağlı Anomaliler

Davranış üzerindeki genetik etkiler zaman içinde ve pek çok tür genelinde gelişmiş¬tir. Genetik olarak etkilenen pek çok özelliğin DNA'mız içinde saklanan uzun bir evrimsel geçmişi vardır. DNA'mızı sadece ebeveynlerimizden almayız; bu aynı zamanda, bir tür olarak bizden önce gelen türlerden miras aldığımız bir şeydir. Bir türe hayatta kalması için uygun olan özellikler bir nesilden diğerine nasıl aktarılır? 0 dönemde henüz genlerin ve genetik ilkelerin keşfedilmemesi sebebiyle Darvvin bunun yanıtını bilmiyordu. Her birimiz ebeveynlerimizden miras aldığımız birer "genetik kod" taşırız. Döllenmiş bir yumurtanın bu insan kodunu taşıması nedeniyle söz konusu yumurta bir balıkçıl, kartal ya da fil olarak gelişemez.

BİRLİKÇİ GEN Her birimiz yaşamımıza bir onsun yaklaşık yirmi milyonda biri ağırlığındaki tek bir hücre olarak başladık! Bu küçücük madde parçası bütün genetik kodumuzu yani, o tek hücreden, her biri orijinal kodun bir kopyasını içeren trilyonlarca hücreden oluşan bir insana dönüşecek şekilde büyümeyi düzenleyen talimatları barındırır. Bu kod genlerimizle taşınır. Genler nedir ve ne yaparlar? Bunun yanıtı için hücrelerimize bakmamız gerekir.

gelişimle bağlantı Biyolojik Süreçler: Yaşlanmayla ilgili gün¬cel bir biyolojik kuram kromozomların uç¬larındaki değişikliklerin yaşlanmada son derece önemli bir rol oynadıklarını vurgu¬lamaktadır. Bölüm, s. .
■

gelişimle bağlantı Ebeveynlik: Ebeveynlikte nicelik mi nitelik mi daha önemlidir? 8. Bölüm, s. Paylaşılan çevresel deneyimler: Ebeveynlerin kişi¬likleri ve entelektüel yönelimleri, ailenin sosyoeko¬nomik durumu ve içinde yaşadıkları muhit gibi kardeşlerin ortak deneyimleridir. Paylaşılmayan çevresel deneyimler: Bir çocuğun gerek aile içinde gerekse dışında bir başka kardeşi ile paylaşmadığı özel deneyimleridir. Böylelikle aile içinde yaşanan deneyimler bile "paylaşılmayan çevrenin" bir bölümünü oluşturabilir. relere ilişkin aktif seçimleri kendi özel genotipleri ile ilgilidir. Örneğin cana yakın çocuklar utangaç çocukların aksine insanlarla etkileşim içinde olabilecekleri sosyal ortamları arama eğilimi gösterirler.

Müziğe yatkınlığı olan çocukların yeteneklerini başanyla sergileyebilecekleri müzik çevrelerini seçme olasılıkları yüksektir. Bu "eği¬limlerin" nasıl ortaya çıktığı epigenetik görüş başlığı altmda kısaca açıklanacaktır. Scarr'm gözlemlerine göre bu üç tür genotip - çevre ilişkilerinin göreli önemi çocuklar bebeklikten ergenliğe doğru gelişirken değişiklik gösterir. Bebeklikte çocuk¬ların maruz kaldıkları çevrenin büyük bir bölümünü yetişkinler sağlar. Bu nedenle pasif genotip - çevre ilişkileri, deneyimlerini ailenin etkisinin dışına taşıyabilen ve kendi çevrelerini oluşturabilen daha büyük çocuklar ve ergenlere göre bebekler ve küçük çocukların yaşamlarında daha yaygındır. PAYLAŞILAN VE PAYLAŞILMAYAN ÇEVRESEL DENEYİMLER Davranış genetikçileri, çevrenin bireyler arasındaki farklılıklar üzerindeki rolünü anlamamız için paylaşılan ve paylaşılmayan çevreleri birbirinden ayırmamız gerektiğini savunmuşlardır. Bir başka deyişle çocukların aynı evde yaşayan diğer çocuklarla paylaştıkları ve paylaşılmayan deneyimleri göz önüne almamız gerekir (Burt, McGue &- Iacono, ; Cerda & diğerleri, ). Paylaşılan çevresel deneyimler, ebeveynlerin kişilikleri ve entelektüel yönelimleri, ailenin sosyoekonomik durumu ve içinde yaşadıkları çevre gibi kardeşlerin ortak deneyimleridir. Buna karşılık paylaşılmayan çevresel deneyimler ise bir çocuğun gerek aile içinde gerekse dışında bir kardeşi ile paylaşmadığı özel deneyimleridir. Aile içinde yaşanan deneyimler bile "paylaşılmayan çevrenin" bir bölümünü oluşturabilirler. Örneğin ebeveynler genellikle her kardeşle farklı : bir etkileşim içinde olurlar ve kardeşlerin ebeveynlerle etkile¬şimi de farklıdır. Kardeşlerin çoğunlukla farklı akran grupları, farklı arkadaşları ve farklı öğretmenleri vardır. Tenis yıldızları Venüs ve Serena VVilliams. Büyürken maruz kaldıkları ve tenis yıldızı olmalarına katkıda bulunan paylaşılan ve paylaşılmayan deneyimler neler olabilir? Davranış genetikçisi Robert Plomin () paylaşılan çevrenin çocukların kişilikleri ve ilgi alanlarındaki değişimin oldukça az bir bölümünü açıkladığını ortaya koymuştur. Bir başka deyişle iki çocuk aynı çatı altında aynı ebeveynlerle bir¬likte yaşasa da kişilikleri çoğunlukla oldukça farklıdır. Plomin ayrıca, kalıtımın daha önce açıkladığımız kalıtım-çevre ilişkileri yoluyla kardeşlerin paylaşılmayan çevrelerini de etkilediğini savunmaktadır. Örneğin, atletik olmaya yönelik bir genetik eğilim miras alan bir çocuk sporla ilgili çevreler-de daha fazla zaman geçirecek ve müziğe yatkınlık eğilimi miras alan bir çocuk ise müzikle ilgili çevrelerde daha fazla bulunacaktır. Plomin'in paylaşılan ve paylaşılmayan çevrelerin gelişim üzerindeki rolüne iliş¬kin yorumundan çıkarılacak sonuçlar nelerdir? Judith Harris (, ) Yetiştirme ımında (Nurture Assumption) ebeveynlerin çocukları ve ergenlerinin davranışın¬da herhangi bir fark yaratmadıklarını savunmuştur. Onlara ister bağırın, ister sarılın, ister kitap okuyun, isterse onları görmezden gelin. Harris'e göre bunlar nasıl bir kişi olacaklarım etkilemeyecektir. Harris, genlerin ve akranların çocukların ve ergenlerin gelişiminde ebeveynlerinden çok daha önemli olduklarım iddia etmektedir. Genler ve akranlar önemli olmakla birlikte Harris'in akranların etkilerine ilişkin açıklamasında akran ortamlarının ve gelişimsel yolların karmaşıklığı dikkate alırrmaııştır (Hartup, ). Ayrıca Harris ebeveynlerin önemi olmadığım söylemekte haklı ieğildir. Örneğin, ilk çocukluk yıllarında ebeveynler çocukların akranlarını seçmede

jelişimlerini dolaylı olarak etkilemede önemli bir rol oynarlar (Baumrind, ). Beveynlik literatürünün pek çok araştırmayı içeren büyük bir bölümü ebeveynlerin çocukların gelişimindeki önemini belgelemektedir (Meaney, ; Schultz & diğerleri, 39). Biz bu kitabın başından sonuna kadar ebeveynlerin önemli rollerini tartışacağız.

KISIM 2

Başlangıçlar 73

Kalıtım - Çevre İlişkisi Görüşü Kalıtım Çevre