Makedon Isimleri

Yirmili yaşlarında tahta çıkıp on üç yıllık hükümdarlığında Makedonya’dan Hindistan’a milyonlarca kilometrekarelik topraklarda hüküm süren Büyük İskender dünyanın ilk fatihlerinden biri kabul ediliyor. Makedonya Cumhuriyeti ise tarihin bu en büyük imparatorunu atası olarak sahipleniyor, daha doğrusu sahipleniyordu. Antik Yunan’da birliği sağlayan ve Pers imparatorluğunu yıkan Büyük İskender’in Makedonya Cumhuriyeti’nden izleri siliniyor artık. Yunanistan’ın isim değiştirme baskısına boyun eğen Makedonya Cumhuriyeti uluslararası dünyada Kuzey Makedonya olarak anılıyor. Tarihte Makedonya olarak bilinen toprakların bugün sadece yüzde 19’unun Makedonya Cumhuriyeti’nde olduğunu, diğer kısımların Bulgaristan, Yunanistan ve Arnavutluk’ta yer aldığını da ekleyelim.

Geçmişin silinmesi beraberinde yeni bir tarih yazımı gerektiriyor elbette. Tarihi Taş Köprü’nün hemen yanında açılan ve içinde Büyük İskender’e dair hiçbir şey olmayan Makedonya Milli Mücadele Müzesi’nde yeni bir ulus devlet oluşturmak için üretilen tarihi görebiliyorsunuz. Bu müze isim değişikliğinden önce kurulmuş. Fotoğraf çekmenin yasak olduğu müze Sultan Abdülhamid ve sözde Osmanlı zulmüyle başlıyor. Müzeye gelen ziyaretçilerin büyük kısmı ise öğrencilerden oluşuyor.

Yunanistan Baskısı

İki ülke arasında Haziran 2018’de yapılan Prespa Anlaşması’na (Prespa, Güney Makedonya’da Yunanistan ve Kuzey Makedonya’nın paylaştığı bir göl) göre Makedonya’nın ismi “Kuzey Makedonya” olarak değişti. Kriz Makedonya’nın Yugoslavya’dan ayrılmasıyla başladı. Yunanistan’ın kuzey bölgesinin adının Makedonya olması nedeniyle ileride bir toprak talebine yol açabileceği endişesi taşıyan Yunanlılar yirmi yedi yıllık dönemde taleplerinden hiç vazgeçmedi. 1992’de Selanik’te düzenlenen “Makedonya Yunandır” tezine karşılık “Makedonya Makedonyalılarındır” tezi savunulmuş ve 2011’de Üsküp meydanına Büyük İskender ve babası Philip’in heykelleri dikilmişti. Kara ülkesi olan Makedonya’ya Selanik Limanı kapatılarak büyük ekonomik ambargo uygulanmıştı. Makedonya’nın Avrupa Birliği (AB) ve NATO’ya üye olma girişimleri her seferinde Yunanistan tarafından engellenmişti. Yunanistan’ın taleplerine göre “Makedon azınlığı” ibareleri çıkartılacak, Makedonya vatandaşları salt “Makedon” değil “Kuzey Makedonya vatandaşları” olarak tanımlanacak, Makedon dilinin “Slav dilleri ailesi”ne ait olduğu ve Helence konuşan Antik Makedonya ile ilgisinin olmadığına atıfta bulunulacaktı. O dönem cumhurbaşkanı olan İvanov ulusa sesleniş konuşmasında “Bu zararlı metni ne desteklerim ne de imzalarım” demiş ve anlaşmayı şeffaf olmamakla eleştirmişti. Anlaşmayla ilgili yapılan toplantıyı öfkeyle terk eden İvanov’un açıklamalarıyla birlikte Üsküp sokakları da hareketlenmişti.

Aynı zamanlarda Makedonya Başbakanı Nikola Gruevski başbakanlığı döneminde yaklaşık 600 bin avro değerindeki lüks otomobilin yasa dışı satın alınması iddiasıyla iki yıl hapis cezası aldı. Ülkeden kaçarak Macaristan’a sığınan Gruevski’nin iltica talebi kabul edildi. Başbakan, Makedonya Sosyal Demokratlar Birliği (SDSM) öncülüğündeki yeni hükümetin siyasi zulmü nedeniyle iltica talebinde bulunduğunu ve bu hükümetin demokratik olmayan adım ve yöntemlerle Makedonya’daki savcılık ve yargı sistemini istismar ederek özgürlüğünü elinden almak istediğini söyledi. Makedonya hükümeti AB ve NATO üyesi olan Macaristan’dan “Uluslararası hukuka saygılı ve şartsız şekilde Gruevski’nin aldığı cezayı çekmesi için iadesini beklemektedir” ifadeleriyle Gruevski’yi talep etti. Macaristan ise bu talebe olumsuz cevap verdi. Üsküp’te konuştuğum bazı isimler sürecin Türkiye’deki Gezi Parkı Şiddet Eylemleri’yle paralel başladığını, Makedonya’da renkli devrim yaşandığını ve başbakanın yolsuzlukla suçlanmasının Türkiye’deki 17-25 Aralık sürecine çok benzediğini belirttiler.

Çipras’ın Hatası

Yirmi yedi yıllık isim ihtilafını sonlandıran Prespa Anlaşması’nın Yunan Parlamentosunda kabulüyle ülkeye hem NATO hem de AB yolu açılmış oldu. Atina’nın ülkenin NATO üyeliğine koyduğu rezervi kaldırdığına dair resmi bildiri iletildikten sonra ittifak protokolü parlamentoların onayına sunulacak. 13 Şubat’ta yürürlüğe giren anlaşmayla Makedonya Cumhuriyeti’nde bugüne dek kullanılan ve “Antik Yunan medeniyeti, Büyük İskender ve Yunan tarihine göndermeler yapan isim, lehva, bayrak ve amblemler” altı ay içinde değiştirilecek. Önümüzdeki beş yıl içinde de devlet daireleri levhaları, kimlik, pasaport ve her türlü resmi yazışma ve belge, logo ve anketlere “Kuzey Makedonya Cumhuriyeti” adı işlenecek.

Yunan muhalefeti dört yıldan bu yana iktidar olan Aleksis Çipras’ın anlaşmayı kabul etmesiyle tarihi bir hata yaptığını söyleyerek Çipras’ı vatan haini olmakla suçluyor. Anlaşmanın halkın yüzde 60’ı tarafından olumsuz karşılandığını da belirtmek gerekir. Gelecek seçimlerde Çipras’ı zorlayacağı düşünülen YDP lideri Miçotakis şimdiden iktidara gelmesi durumunda anlaşmanın olumsuz yönlerini gidermeye çalışacağını ve Kuzey Makedonya’nın AB üyeliğini veto etme hakkını saklı tutacağını belirtiyor.

Gruevski ile ilgili yolsuzluk iddiaları ve yurt dışına kaçması sağ siyasetin yaralanmasına neden olmuştu. Seçimi kazanmış olmasına rağmen Arnavut partisi BDI üzerinden hükümetin kurulması da engellenmişti. Aynı dönemlerde görev süresi biten sağ kökenli cumhurbaşkanının da görevden ayrılmasıyla hem başbakanlık hem de cumhurbaşkanlığı sosyal demokratların eline geçmişti. Mayıs başında sandıktan zaferle çıkmış çiçeği burnunda sosyal demokrat cumhurbaşkanı adayı Stevo Pendarovski ise aslında bir akademisyen.

Kuzey Makedonya’da cumhurbaşkanı ve başbakanı halk seçiyor. Geçtiğimiz yıllarda iki makam arasında yetki çatışmaları yaşanmış ancak şu anda iki makamın da sosyal demokrat olması nedeniyle artık bu çatışmaların azalacağı iddia ediliyor. Yeni cumhurbaşkanı hızlı bir şekilde Kuzey Makedonya’yı hem NATO hem de AB’ye üye yapmak istiyor ve bunun için çalışmalar yapıyor.

Aralık 2014’te Rusya Karadeniz’den geçerek Bulgaristan üzerinden Avrupa ülkelerine ulaştıracağı Güney Akım projesine son verdiğini açıklamış, sürpriz bir kararla Türkiye ile TürkAkım projesini başlatacaklarını duyurmuştu. Dönemin başbakanı Gruevski ise TürkAkım’a dahil olmaya hazır olduklarını açıkladı. Brüksel ile Moskova anlaşırsa Makedonya’nın bu projede yer almak istediğini belirtti. Mayıs 2015’te Kumanova şehrinde bir terör saldırısı düzenlendi. Saldırıda 8 emniyet mensubu hayatını kaybetti, 14 silahlı saldırgan öldürüldü. BM genel sekreterliği “bu hassas dönem”de tüm taraflara itidal çağrısı yaptı. Uluslararası güvenlik uzmanları Makedonya’nın TürkAkım’a katılacağı açıklaması sonrası etnik olarak oldukça zengin olan ülkenin hareketlenmesinin tesadüf olmadığı yorumlarını yaptılar. Saldırı iki bakanın istifasıyla sonuçlandı.

Türk Nüfusu

Yeni dönemle birlikte Almanya ve Avusturya’nın Avrupa’daki enerji tekelini kırabilecek TürkAkım’ı Balkanlar üzerinden İtalya’ya ulaştırma fikri Avrupa’nın AB rüşvetiyle rafa kalkmış görünüyor. Almanya kendi hatlarını bypass edecek bu projeye şiddetle karşı. İşin ilginç tarafı bütün bu süreç açık açık konuşulduğu halde halkın tavrını AB’den yana koyması. Dünyada hemen her coğrafya üzerinde nüfuz mücadelesi veren ABD ve Rusya için Avrupa büyük bir pazar. TürkAkım projesine karşı çıktığını yineleyen ABD 510 milyon nüfuslu Avrupa Kıtası’na özellikle sıvılaştırılmış gaz (LNG) satışını arttırmak istiyor. NATO ve AB üyeliğini tercih eden Makedonya’nın uzun vadede enerji politikalarını nasıl düzenleyeceği merak konusu.

Makedonya ile ilgili önemli bir diğer konu kurucu unsur sayılan Türklerdir. Makedonlar ve Arnavutlar ile beraber asli topluluk kabul edilen Türklerin nüfusu resmi olarak yüzde 3,87. Ama uzun yıllardır ülkede nüfus sayımı yapılmadığını da belirtelim. Üç farklı Türk partisi var. Her hükümette Dış Yatırımlar Bakanlığını alan bir Türk oluyor ama bu bakanlığın bir bütçesi yok. Yakın zamanda yapılan cumhurbaşkanı seçimleri Türklerin varlıklarını göstermesi için önemliydi. Boşnak, Rom ve Torbeşler Türk adayla birlikte seçime gitmeyi kabul ettikleri halde Türk partileri bu birlikteliğe katılmayı reddettiler. Üç parti bir araya gelebilse sonuç belirleyici olabilir ve yapılacak siyasi pazarlıklar sonucu hükümette gerçekten yetki sahibi bakanlıklar alınabilirdi ama maalesef bir araya gelemediler.

Makedonya’nın kültürel esintilerle bezenen muhteşem sokaklarında dolaşan gezi tutkunları, nerede yemek yenir sorusunun yanıtını ülkedeki sevilen restoranlara uğrayarak keşfedebilmektedir. Başkent Üsküp’te yer alan Gostilnica Dukat, Skopski Merak ve Kolektiv; turistlerin sıkça uğradığı restoranlar arasında yer almaktadır. Kaj Kanevche ile Kaneo ise muhteşem sahil manzarasıyla turistleri benzersiz bir atmosferle buluşturan Ohri restoranlarıdır. Rotasını Manastır’a çeviren turistleri ise Grne, Belvedere ve Treff gibi birçok başarılı restoran karşılamaktadır. Makedonska Kuka, Restaurant Bakal, La Terrazza ve Bellissimo da ülkenin farklı bölgelerinde konumlanan popüler restoranların en başarılı temsilcileri olarak büyük beğeni toplamaktadır.

Makedonya’nın eşsiz lezzetleri içeren yemek kültürü özellikle Osmanlı mutfağı ile büyük oranda benzerlik göstermektedir. Hâl böyle olunca ülkede hizmet veren Türk restoranlarının sayısı da bir hayli fazladır. Özellikle ziyaretçilerini Ohri’de karşılayan Vkusno Salim Usta ve Üsküp’te hizmet veren Destan gibi başarılı restoranlar, en güzel Türk yemeklerinin Makedonya topraklarında tadılabilmesine olanak tanımaktadır.

Celal Bayar Üniversitesi CBÜ SOSYAL BİLİMLER DERGİSİ Yıl : 2012 Cilt :10 Sayı :1 KOSOVA VE MAKEDONYA TÜRK AĞIZLARINDA İSİM ÇEKİM EKLERİ Prof. Asoc. Dr. Suzan CANHASİ Priştine Üniversitesi, Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü ÖZET Balkanlar'da konuşulan Türkçe Anadolu'dan gelen Türkler tarafından yerleştirilip geliştirildiği için, doğal olarak Anadolu Türkçe'nin tüm gelişim evrelerini yaşamıştır aynı bütünsellik içinde. Ancak şu da bir gerçektir ki, Anadolu'dan gelen Türk halkının tümü aynı yörenin insanı değildir. Dolayısıyla aralarında küçük dil farklılıkları da (ağız farklılıkları) bugünden farklı değildir. Böylece değişik yöre halkı buraya yöresinin dil özelliğini de beraberinde getirmiştir ki bugün bölgemizdeki Türkçe içinde farklı yörelerde farklı konuşmanın bir nedeni bu noktaya bağlanabilir. Bugün karşılaştiğimiz bu farklı dil özelliklerini dilin tarihsel gelişimi içinde tek bu nedene bağlamak doğru değildir. Bu ancak nedenlerden biridir. Oysa en büyük neden, yerli halkla temas sonucu onların dil özelliklerinin yavaş yavaş Türkçe'ye girmesi ki bugün bölgemizde konuşulan Türkçe'nin karşılaştığı en büyük sorun, diğer dil ve kültürlerin kaçınılmaz baskısıdır.Çok dilli bir ortamın etkisi bu Kosova ve Makedonya Türk Ağızlarının oluşumuna sebep olmuştur.Bu gibi etkiler ağızların ses bilgisi, biçim bilgisi, södizimine, söz varlığında görmekteyiz. Bu çalışmayı doktora için derlediğim metinler üzerinde araştırma yaparak gerçekleştirdim. Standart Türkçe’de kullanılan çekim eklerin farklı biçimleri örneklerle göstermeye çalışacağız. Anahtar Kelimeler: Kosova, Makedonya, ekler, ağızlar NOUN SUFFIXES ON KOSOVO AND MACEDONIAN TURKİSH MOUTHS ABSTRACT Turkish spoken by the Turks from Anatolia to the Balkans, is developed by placing the natural thing to have lived the same integrity as the Anatolian Turkish language in all developmental stages. But this is also a fact that people coming from Anatolia Turkish people are not all in the same region. Therefore, some minor language differences between them (differences in mouth) is not differente from today. Thus, different region of the local people here in our region that today has brought about the language feature in Turkish can be connected to this point because of the different regions of a different speech. Today we face a different language features that cause it to bind only in the historical development of language is not correct. This is one of the only reasons. But the biggest reason, as a result of contact with the locals slowly to Turkish entry into their language features that today the biggest problem faced by Turkish-speaking region, other languages and cultures pressures in a multilingual environment .this 72 Sosyal Bilimler Dergisi Cilt:10, Sayı:1, Mart 2012 Doç. Dr. Mustafa Aksoy Armağan Sayısı became inevitable effect of causing the formation of the Kosovo and Macedonian Turkish Mouths.These effects such as sound knowledge of dialects, the format information, words, we see the presence of mention. This work was compiled for a doctorate study doing research I performed on the text. We Try to show examples of different forms of standard suffixes used in Turkish. Keywords: Kosovo, Macedonia, adds, mouths Giriş Kosova ve Makedonya Türk ağızlarında Türkiye Türkçesi dilbilgisinin ölçünlü özelliklerineuymayan çok ilginç değişiklikler vardır. Bu değişiklikler kelime köklerinde olduğu gibi çekim ve yapım eklerinde de ses bakımından oldukça çoktur. Bunların başlıcaları ses düşmelerinden, ses türemelerinden, ünlü veya ünsüz değişmelerinden ve ayrıca Sırpça, Makedonca veya Arnavutça gibi başka dillerden geçen veya eski şeklini koruyan eklerden ileri gelmektedir. Kosova ve Makedonya’dan derlediğimiz metinler üzerinde çalışarak, ilginç değişiklikleri ve en önemli özellikleri, makalede, örneklerle sunmaya çalışacağız. Kosova ve Makedonya Türk Ağızlarında kullanılan çekim eklerinin farklı şekillerini, fonsksiyonlarını örneklerle göstereceğiz. Bu çalışmada, gerek ölçünlü Türkçeden gerekse Anadolu ağızlarından birçok bakımdan farklılık gösteren Rumeli ağızlarının batı kolu içinde yer alan Makedonya ve Kosova Türk ağızlarında kullanılan isim çekim eklerin (hal ekleri hariç) fonetiği, fonksiyonu açıklanacak. İki dillilik (bilingualism) ve çok dillilik (multilingualism) kavramları genellikle, çeşitli sebep ve şartlara bağlı olarak bireylerin birden fazla dili edinip kullanması veya ikinci bir dili ana diline yakın düzeyde öğrenmesi olarak tanımlanmaktadır (Aksan, 2007-III: 26). Macar Türkolog G. Németh’in yaptığı sınıflamaya göre, Rumeli Türk ağızları batı ve doğu olmak üzere iki ana kola ayrılmaktadır. Doğu Rumeli ağızları Bulgaristan’ın Lom-Sofya-Samokov-Köstendil-Ege denizi sahiline kadar uzanan hattın doğu ve güneyinde konuşulurken, Batı Rumeli ağızları da Lom-Samokov hattından batıya ve Samokov-Köstendil-Makedonya hattından kuzeye doğru uzananan bölgede konuşulmaktadır (Németh, 1983: 113-167). Bu sınıflandırmaya göre, söz konusu ettiğimiz Makedonya ve Kosova Türk ağızları Batı Rumeli ağızlarına dahildir. Németh’e göre; 1. Kelime sonunda /ı/, /u/, /ü/ yerine /i/ ünlüsünün bulunması (alti, buldi, köpri, öldi vb.), 2. Duyulan geçmiş zaman eki -mış, -muş/- müş yerine daima -miş ekinin kullanılması (almiş, okumiş, ölmiş vb.), 3. Bazı durumlarda /i/ > /ı/ değişiminin görülmesi ( benım, verdım, evınde), 4. Sedalı ve süreksiz damak ünsüzü /g/nin korunması (aġaç, begen- vb.), 5. ġimdiki zaman kipi için -yor eki yerine -y ekinin kullanılması (yapay, istey vb.) gibi özellikler Batı Rumeli ağızlarını Doğu Rumeli ağızlarından farklı kılan belli başlı özelliklerdir (Németh, 1983: 121- 128; Eckmann, 2004: 134). Bu bölgelerde yaşayan insanlar; siyasi, sosyal ve kültürel vb. sebeplerle bir arada yaşamak zorunda kaldıklarında, kaçınılmaz olarak dilleri de 73 Celal Bayar Üniversitesi birbirinden etkilenecek ve sonuçta iki veya daha çok dil arasında dil alışverişi gerçekleşecektir. ÇOKLUK EKİ Çokluk eki +lar / +ler ‘dir. Bu ek bütün Türk dili dünyasında kullanılıyor. Metinlerimizde daha önceki yüzyıllar Anadolu TürkçesindenTürkçesinden ve bugünkü yazı dilinden farklı bir durum yoktur (TİMURTAŞ,1977:64 ) Bu işlek çokluk ekimiz + lAr ekinin Köktürkçedeki kullanışı kendinden sonrakidönemlere göre daha seyrektir. Eski Uygur Türkçesi yazmalarında genellikle kelimeden ayrı yazılarak görülmektedir.( GÜLSEVİN,2007: 8) Kosova ve Makedonya Türk Ağızlarında da en çok kullanılan çokluk eki STT ‘de kullanılan +ler/+lar ’dır. Bu eklerde bazı fonetik ve fonksion değişiklikler vardır. I. Ekin Fonetiği 1. Çokluk eki kalınlık-incelik bakımında ünlü uyumuna uymuyor. Ek, ince ünlülü kelimelerde de + lar şeklinde kullanılmaktadır; ayrıca son seste +r sesin düşmesiyle +la şeklinde de kullanılmaktadır. Köktürkçede ki kullanışı gibi bölgemiz ağızlarında da da + lar şekli fazla kullanılıyor. tatlilar celecek ( 31. / 40 ) pareleri da bitmiş ( 26. /24 ) güneşin ziyalarıni (29. / 13) hamayliların içindeçi bütün bu yazila gerçekleşi ( 11. / 7 ) yavrilarıni çok seveymiş ( 24. / 2 ). Cüleylar çobanın bu istegıne. ( 13. / 67 ) meçbur olmişlar keçiy versınlar ( 1. / 36 ) padişaya citmişlar,demişlar ( 28. / 20 ) hucum edeylar…evine yetışilar ( 18. / 45 , 50 ) ateş yakmişlar…evine citmişlar…kızi bulmişlar. ( 22. / 35 , 117 ). 3. Mamuşa, İpek Türk Ağızlarında çokluk eki ile 3. çokluk şahıs eki kısaltılmış halde +la /+le; +la / +le daha uzun kullanılmaktadır. Bu uzunluk genellikle abartmalarda karşımıza çıkmaktadır. - Bakın çocuklam; o bülbüley; bu ülceley ceçma çok zordur; koca adamın süzleni yapmiş (12. / 7 , 33 , 68 , 91 ) - deflele oynerdık; alırdık yemekle; celdi yoldaşlay ( 9. / 2 , 10 , 15 ) - varimiş cülle; soyay o şeyle; buni yolayla asma.( 8. / 10 , 11 , 16 ) - Cene komitala çikmişla ününe; düşünmişla taşinmişla bu kızi ne yapsınla hem en sonunda demişla. ( 14. / 34 , 38 ). 4. İsim + çokluk + iyelik dizilişinde olanlar: Ek üzerine iyelik eki aldığında, bazan (3.şahıslar dışında) +la /+la ;+le /+le şeklini alır. - ayaklari kabari ( 27 / 69 ) ; senın çocuklan ; adamın süzleni yapmiş ( 12. /33, 91 ) ; padişanın asçerleri celmiş ( 26. / 70 ). 74 Sosyal Bilimler Dergisi Cilt:10, Sayı:1, Mart 2012 Doç. Dr. Mustafa Aksoy Armağan Sayısı II. Ekin Fonksiyonu 1. Bazen bu ek çokluk anlamından başka ikizlik anlamı verir. Bu, bölgede kullanılan diğer dillerin etkisiyle olmuştur. Çünkü bu sözlerin anlamları çiftolanı gösterdikleri için Arnavutçada, Makedonçada ve Sırpçada bu sözler çoğul olarak kullanılırlar. KTA’da ve MTA’da bu sözler çoğul ekiyle kullanılmaktadır. - Pantollar(pantalon) - pantolla (Ar.) - pantalone (S.) - Cüzlükler(gözlük) - syzat (Ar.) - naocare (S) - Eldivenler(eldiven) - dorzat (Ar.) - rukavice (S.) - Makazlar(makas) - gërshant (Ar) - makaze (S.) - Çaraplar(çorap) - çarapa (Ar.) - carape (S.) - Ayagında yamali potinlarından ayaklarıni tüçenler deşey ( 27. / 68 ). 2. Tekrarlanan söz en üstünlükderecesi (superlative) yapabilir; - kız da agaç üstüne buni cünler cüni bekler. ( 23. / 12 ). 3. Abartma anlamı katar; - Kanlar akay ( 27. / 69 ) - Çüyde kiyametler kopmiş. ( 13. / 19 ) - Dünyalar cüzeliymiş kız. ( 13. / 31 ). İYELİK EKLERİ İyelik ekleri ismin karşıladığı nesnenin bir şahsa veya bir nesneye ait olduğunu ifade eden işletme ekleridir. KTA ve MTA ‘daki iyelik eklerinin TT‘deki şekillerinden sadece bazı küçük fonetik değişiklikleri farklıdır. Bu farklar, kalınlık-incelik ve düzlük-yuvarlak ses uyumuna uymayan eklerdir. KTA ve MTA ‘nda kullanılan iyelik ekler şunlardır. Teklik Çokluk TTk KTA ve TTk KTA ve MTA kişi MTA 1 -ım,-im,- -ım,-om,- -ımız, -imiz , -umus, - ümüz (z), um,-üm um,-üm ümüz, -ümüz (ı)mıs (z), - omos -m 2 -ın,-in,- -ın,-on,- -ınız, -iniz, -(ı)nıs, - onos, un,-ün un,-ün -unuz, -ünüz -önus - ünüz 3 - (s) -ı,-i,- -(s) –i, -y -lari, - leri -leri, -lari, u,-ü -ley, - lay İyelik ekleri örneklerde şu şekillerde kullanılıyorlar. 75 Celal Bayar Üniversitesi 1- Ünsüzle biten sözlerde: KTA MTA Süz(Söz) Kol Yemek İş çocuk(Dib.kö.) Süt Pr. (Priz.) (İp.) (Üs) (OH.) Dayı Pr. Pz. Mş. (Üs.) (OH.) çüpri – m dayo – m çüy – tarla küpe – m dayı – tekil üm –m m çüpri - n dayo – n çüy – tarla küpe – n dayı – ün –n n 76 Sosyal Bilimler Dergisi Cilt:10, Sayı:1, Mart 2012 Doç. Dr. Mustafa Aksoy Armağan Sayısı çüpri – si dayo – si çüy – i tarla küpe – si dayı - – si sı çüpri – mıs dayo – çüy – tarla küpe - mıs dayı - mos ümüz - mız mıs çüpri – nıs dayo – nos çüy – tarla küpe - nıs dayı - çokluk ünüz - nız nıs çüpri - leri dayo - lari çüy - tarla küpe – ler dayı - ley - lari i lar Verilen örneklerde görüldüğü gibi KTA ‘nın ve MTA arasında çok az fark vardır. a) Prizren ‘de 1. ve 2. kişinin teklik ve çokluk ekleri yuvarlak dar, seslilerin yerine yuvarlak geniş sesliler geliyor; + um, + un, yerine +om,+ on geliyor, + umus , + unus yerine + omos, + onos geliyor. b) Mamuşa ve İpek ağızlarında bir değişik 3. kişi çokluğu var. + leri ve + ları ekinde ki + r düşüyor ve geri kalan + i sesi + y sesine dönüyor ve + ley, + lay oluyor. c) Birinci ve ikinci çokluk ekinde son ses -z ‘nin, -s ‘ye dönüşmesi. d) Üçüncü teklik eki her zaman + i ve +si ‘dir. Ondan sonra hal eki gelirse o değişiyor. -çendi evıne (çendi evi ) ( 35./14 ) ; - Karınlarıni ( 48. / 7 ) ; - izmetçisıni ( 52. / 4 ). c) TT ‘de + k sert ünsüzüyle biten isimler ek gelince yumuşar ve +ğ olur. KTA ‘da + ğ ünsüzünün bulunmaması yüzünden bu tür adlarda + k , + g olur. ( erçek - erçegi ) MTA'da "k" ünsüzüyle biten sözlere iyelik eki gelince "k" ünsüzü düşüyor. - oyuncaın (oyuncak) ( 41. / 11 ) ; çojuum (çocuğum). d) İyelik eki yığılması TT ‘de, EAT ‘de olduğu gibi KTA ‘da görülmektedir. Kelimenin üstüne tekrar bir 3. teklik kişi iyelik eki geldiği görülür. - bir + i + si ; çim - i – si e) Mamuşa ağzında çokluk eki + le, + la olarak kullanılmaktadır. Eğer bu ek üzerine 1. ve 2. şahıs iyelik ekleri getirilirse ,o zaman şu şekilde olmaktadır: Örnek: - çocuklam, - çocuklan gibi gösteriyor. MTA'da iyelik ekler Türkiye Türkçesindeki iyelik eklerinden farklıdır. Ünlü uyumlarına aykırı düşer. 77 Celal Bayar Üniversitesi ünlü ile biten ünsüz ile biten tekil kari alma Dayı ç0juk eller süt kari – alma – dayı – m çoju – um eller - ım süt – üm m m kari - n alma – dayı – n çoju – un eller - ın süt – ün n kari - si alma – dayı – si çoju – y eller - i süt – i si çokluk kari - alma – dayı – mıs çoju – eller - süt – ümüs mıs mıs umus mıs kari – alma - dayı – nıs çoju – nus eller - nıs süt – ünüs nıs nıs kari - alma - dayı - lari çoju - nlari eller - i süt - leri lari lari Çizelgede görüldüğü gibi MTA'nın ve KTA arasında çok az fark vardır. –"k" sesiyle biten sözlere iyelik ek gelince "k" sesi düşüyor. oyuncaın ( 41. / 11 ) ; saçlarımıs kalkık ( 56. / 37 ) ; divın ( 50. / 6 ). Hal ekleriyle: - karınlarıni ( 48. / 7 ) ; izmetçisıni ( 52. / 4 ) ; senın evıni ( 61. / 12 ). AİTLİK EKİ + ki aitlik eki bölgemiz ağızlarında, çekim eklerinden sonra gelir, iyelik eki gibi yardımcı ses alarak ve aitlik gibi bir tür iyelik fonksiyonu taşımak üzere aynı zamanda işletme eki niteliğinde görülür. KTA ‘da rasladığımız k>ç değişikliği bu ek ‘te de görülmektedir, kullanılan ek – çi ‘dir.Ek incelik- kalınlık;düzlük- yuvarlaklık uyumuna uymaz. Banım - çi , burada - çi , içınde - çi , altında – çi... - agaçtaki kukuba ( 51. / 14) SORU EKİ Soru ekinin isimlere getirilen şekli, isimleri soru yoluyla belirten bir ektir. Soru eki iyelik ve hal eklerinden sonra getirilmektedir. Bölgemizde bu ek incelik–kalınlık uyumuna uymuyor ve daima mi şeklinde kullanılıyor, sık sık sözle birlikte kullanılıyor ( söyleniliyor ) . - o yüzügi mi ?( 41. / 5 ) ; haram mi ...halal mi isteysın ( 64. / 6 ) ; yabirisi var mi bakaum ( 12. / 31 ) ; kız midır o erkek mi ( 53. / 4 ). Yalnız mi varırıyantı kullanıldığı için ses uyumuna aykırı durumlar meydana geliyor.Örneğim: -cürdün mi?(MDD), konuştunuz mi ?( MDD). 78 Sosyal Bilimler Dergisi Cilt:10, Sayı:1, Mart 2012 Doç. Dr. Mustafa Aksoy Armağan Sayısı Vrapçişte, Gostivar ağızlarında – mi soru eki yerine "a" sesi kullanılıyor. Bu ses soru eki olarak Arnavut dilinden kabul edilmiş ve sorulacak sözün önüne gelir. - A var senın çocugun bu atta ( 65. / 13 ) ; a dır beg orda ( 34. / 9 ) ; senın kızın a sevdi başkasıni ( 65. / 28 ) ; Millette pare yok anlarsın a yok ( 33. / 10 ) ; o zengin yerde bakın a otururum ( 34. / 5 ). Fillerin soru şekli - mi ekiyle olur ve her zaman - mi şeklinde kullanılır. Sonuç: Yaptığımız bu çalışmanın asıl amacı Batı Rumeli Türk Ağızlarında isim çekim eklerin ( çokluk eki, iyelik eki, aitlik eki ve soru eki ) kullanışında olagelen değişiklikleri ve kullanımı hakında açıklama sunmaktır. Bu eklerde fonetik değişiklikleri ve fonksiyon değişiklikleri görülmektedir. Metinler üzerinde yaptığımız çalışmada çok dilli bir ortamından etkilenen Batı Rumeli Türk Ağızların isim çekim eklerin durumu ve değişikliği vardığımız şu sonuçlardan ibarettir. -Çokluk eki +ler,+lar Mamuşa, İpek Türk ağızlarında kısaltılmış şekilde +lē, +lā daha uzun kullanılmaktadır. Bu uzunluk genellikle abartmalarda karşımıza çıkıyor. -Bakın çocuklām, o bülbülē (12/ 7,33 ); varimiş cüllē ( 8/10 ) -Çokluk ekin bazen ikiz anlamı vardır. Çünkü bu sözler Arnavutçada ve Sırpçada çoğul olarak kullanılırlar. -pantollar- pantolla (Ar.) -pantalone (Sr.) -cüzlükler-syzat (Ar.) –naoçare (Sr.) -Bölge ağzına Makedoncada ve Sırpçadan bazı eklerin de geçtiğini görürüz. Bilindiği gibi Türkçede cinsiyeti belirtecek özel ekler yoktur. Buna rağmen Kosova Türk Ağızları ve Makedonya Türk Ağızları diğer dillerden etkilenerek kelimenin sonuna dişil cinsiyetini bildiren bazı ekler almaktadır. Bunlar +ka, ve +itsa ekleridir. -arapka (arap kadını) (23/39) ; ihtiyarka (ihtiyar kadın) (50/27) -budalitsa, (budala kadın) , hocanitsa (hoca kadın) , dembelitsa (tembel kadın) -Makedonya’nın batı bölgesi Türkçe ağızlarında “mi” soru eki yoktur. Onun yerine Arnavutça’dan “a” soru edatı fiilin önüne getirilerek yapılır. -Senin kızın a sevdi başkasıni? (65/28) -A dır bek orda? (34/9) -Çekim eklerinde göze çarpan değişiklik sözün kökünde “o” ünlüsü bulunursa, genel Türkçede küçük ünlü uyumuna aykırı olarak isim tamlamalarında, isimlerin iyelik eklerinde “u” yerine “o” ünlüsü gelir. -çocogon anasi (27/5) , onon (24/23) NOT: Örneklerden sonra parantez içinde bulunan sayılar Doktora tezimde bulunan metinlerden alınan örneklerdir. 79 Celal Bayar Üniversitesi KAYNAKLAR AKSAN, Doğan (2007); Her Yönüyle Dil Ana Çizgileriyle Dilbilim, III C, Ankara: TDK Yay. ALKAYA, Ercan (2007); “İki Dillilik ve Rusçadan Tatar Türkçesine Geçen Kavram Tercümeleri”, Turkish Studies, Volume 2/2 Spring 2007: 41-53. BANGUOĞLU, Tahsin, (1974); Türkçenin Grameri, Baha Matbaası,İstanbul,syf.17. BURAN,Ahmet.(1996); Anadolu Ağızlarında İsim Çekim ( Hal ) Ekleri, Ankara,s.326 CANHASİ, Suzan(2007); ”Kosova ve Makedonya Türk Ağızları Üzerine Yapılan Araştırmalar”, Fen Edebiyat Dergisi, Sakarya Üniversitesi,Sakarya,s.y.f.113-121 CANHASI, Suzan,(2010),” Batı Rumeli Türk Dilin Dünü-Bugünü- Yarını” Orhon yazıtlarının bulunuşundan 120 Yıl sonra Türklük Bilimi ve 21.Yüzyıl, konulu 3. Uluslararası Türkiyat Araştırmaları Sempozyumunda okunan bildiri. “Hacettepe Üniversitesi, Ankara CAFEROĞLU, Ahmet (1960); “Anadolu ve Rumeli Ağızları Araştırmalarının Bugünkü Durumu”, VIII. Türk Dil Kurultayında Okunan Bilimsel Bildiriler 1957, Ankara: TDK Yay., s. 65-70. ECKMANN, Janos (1962); “Kumanova (Makedonya) Türk Ağzı”, Németh Armağanı, Haz.: J. Eckmann-A. S. Levend-M. Mansuroğlu, Ankara: TDK Yay., s. 111-144. ECKMANN, Janos (1988); “Dinler (Makedonya) Türk Ağzı”, TDAY Belleten 1960, Ankara: TDK Yay., s. 189-204. ECKMANN, Janos (2004); “Edirne Ağzı”, Çev.: Oğuzhan Durmuş, İlmî Araştırmalar, Sayı: 18, İstanbul: Gökkubbe Yay., s. 135-150. EREN, Hasan (1988); “Anadolu Ağızlarında Rumca, Islâvca ve Arapça Kelimeler”, TDAY Belleten 1960, Ankara: TDK Yay., s. 295-371. ERGIN,Muharrem (2004), Türk Dilbilgisi, Bayrak Yayımcılık, İstanbul. GENÇ, Altan (1992); “Makedonya Meslesi”, Batı Trakya (Siyasi, Kültürel ve Türkçü Dergi), Sayı: 266, Cilt: 25, s. 1-30. GÜLENSOY, Tuncer (1993); Rumeli Ağızlarının Ses Bilgisi Üzerine Bir Deneme (İnceleme-Bibliyografya-Metinler), Kayseri: Erciyes Üniversitesi Yay. GÜLSEVİN, Gürer.(2007); Eski Anadolu Türkçesinde Ekler, TDKYay, Ankara, s.156 HASAN, Hamdi (1997); Makedonya ve Kosova Türklerince Kullanılan Atasözleri ve Deyimler, Ankara: TDK Yay, s. HASAN, Hamdi (1983); ” Kalkandelen Türk Ağzı”, Sesler, Üsküp, yıl XIX Şubat, s. 122-173 80 Sosyal Bilimler Dergisi Cilt:10, Sayı:1, Mart 2012 Doç. Dr. Mustafa Aksoy Armağan Sayısı KALEŠİ, Hasan (1975); “Arnavut Dilinde Kullanılan Osmanlıca- Türkçe Ekler”, I. Türk Dili Bilimsel Kurultayına Sunulan Bildiriler (Ankara 27- 29 Eylül 1972), Ankara: TDK Yay., s. 141-149 KORKMAZ Zeynep (1987); “Anadolu Ağız Araştırmalarına Toplu Bir Bakış”, Beşinci Milletler Arası Türkoloji Kongresi (İstanbul, 23-28 Eylül 1985), Tebliğler I. Türk Dili Cilt 2, İstanbul: İstanbul Üniversitesi Yay., s. 89-109. KORKMAZ, Zeynep (2000); Türkçede Eklerin Kullanılış Şekilleri Ve Ek Kalıplaşması Olayları, TDK Yayınları, Ankara, s.92 NEMETH,Gyula.(1966); Zur Einleitung der Türkischen Mundarten Bulgaries,Sofija,syf.10-20. TİMURTAŞ,Faruk (1977), Eski Türkiye Türkçesi – XV. yy. Gramer , Metin , Sözlük. Edebiyat Fakultesi Basımevi , İstanbul , s. 64 YUSUF, Sürreya,(1984); Dil Çalışmaları, Tan Yayınevi, Priştine 1984, s. 102 81

Milli Savunma Bakanı Hulusi Akar, resmi ziyaret kapsamında geldiği Üsküp'te, Kuzey Makedonya Başbakan Yardımcısı ve Savunma Bakanı Radmila Şekerinska ile bir araya geldi.

Kuzey Makedonya Savunma Bakanlığında askeri törenle karşılanan Bakan Akar, askeri bando tarafından iki ülkenin ulusal marşlarının çalınmasının ardından tören kıtasını selamladı. Akar, Bakanlık şeref defterini de imzaladı.

İkili görüşme sonrasında heyetlerarası görüşmelere başkanlık eden Akar ve Şekerinska, ortak basın toplantısı düzenledi.

Sözlerine, Makedon makamlarına gösterdikleri ev sahipliği dolayısıyla teşekkür ederek başlayan Akar, bu tür ziyaretlerin iki ülke arasında zaten iyi olan ilişkileri daha da güçlendireceğine inancını dile getirdi. Türkiye açısından Kuzey Makedonya’nın çok özel ve önemli bir ülke olduğunu belirten Bakan Akar, iki ülke arasındaki tarihi bağların çok kuvvetli olduğunu söyledi. 

Akar, Türkiye'deki Makedon nüfus ile Kuzey Makedonya'daki Türk nüfusun iki ülke arasındaki ilişkileri daha da güçlendirdiğine işaret ederek, "Bütün Balkan ülkelerinin, özel anlamıyla da Kuzey Makedonya'nın barış, istikrar, güven içinde olması bizim Türkiye olarak en samimi dileğimizdir. Bölgenin herhangi bir şekilde rekabet alanı olmamasını, ekonomi dahil her konuda Kuzey Makedonya ile işbirliği içinde olacağımızı bir kez daha belirtmek istiyorum" diye konuştu.

İki ülke arasındaki eskiye dayanan ilişkilerin 1992'den sonra yeni bir safhaya geçtiğini hatırlatan Bakan Akar, şunları söyledi:

"Biz 1992’den beri her zaman Kuzey Makedonya ile beraber olduk, onlarla görüştük, konuştuk ve Kuzey Makedonya’nın siyasi, askeri, ekonomik alanda desteklenmesi için ne lazımsa, elimizden gelen her neyse bu konularda destek sağlamaya özel önem gösterdik. Uzun bir süre biz Makedonya'yı kendilerini adlandırdıkları şekilde, anayasadaki isimleriyle her ortamda ifade etmeye özen gösterdik. Bu isim sorunun bir şekilde çözüldüğünü görüyoruz. Önümüzdeki dönemde Kuzey Makedonya'nın Avrupa Atlantik bağlarının güçlenmesini her bakımdan arzu ediyoruz. Bu konuda Kuzey Makedonya'nın her türlü girişimini destekliyoruz. Elimizden gelen neyse, hem NATO hem AB süreçlerinin hızlanması için bize düşen ne varsa onu da Makedon kardeşlerimizle paylaşmaya hazır olduğumuzu ifade etmek istiyorum. Özellikle askeri alandaki ilişkilerimiz son derece gelişmiş durumda. Bugüne kadar Türkiye'de bin 200 civarında asker eğitim almış bulunuyor. Tatbikatlarımıza katılan birçok Makedon askeri bulunmakta. Bu konuda her türlü imkanımızı paylaştığımızı belirtmek istiyorum."

"Makedon makamlarına güveniyoruz"

Akar, özellikle NATO’ya giriş hazırlıkları bakımından, eğitim öğrenim ve iş birliğinin önemli katkılar sunacağını dile getirerek, Türkiye ve Kuzey Makedonya'nın Afganistan'daki iş birliğinin çok önemli olduğunu anlattı. 

Türkiye olarak Kuzey Makedonya ordusunun modernizasyonu dahil her türlü desteği vermeye hazır olduklarını yineleyen Bakan Akar, "Bölgesel barış, Balkanların barışı için Kuzey Makedonya'nın Avrupa Atlantik entegrasyonunun önemli olduğunun altını çizmek istiyorum. Bu konuda Kuzey Makedonya'nın, Makedon askerlerinin çok başarılı olacağına inanıyorum." ifadesini kullandı.

Akar, Türkiye'nin yurt içinde ve yurt dışında birçok terör örgütüyle ciddi şekilde mücadele ettiğine dikkati çekerek, şunları kaydetti:

"Bir tarafta DEAŞ, diğer tarafta ikisi aynı olan PKK/YPG. PKK'nın YPG'den hiçbir farkı yok. Diğer bir grup da FETÖ. Bunlarla çok ciddi mücadele içindeyiz. Türkiye olarak en son terörist etkisiz hale getirilinceye kadar bu mücadelemiz devam edecek. Tüm komşularımızın toprak bütünlüğüne son derece saygılıyız. Kimsenin toprağında gözümüz yok. Ancak ülkemizin güvenliği, asil milletimizin egemenlik ve bağımsızlığı için de her türlü çalışmayı yapacağımızdan da herkesin bilgisi olması lazım. FETÖ'nün bir kısım unsurlarının maalesef Makedonya'da varlığını biliyoruz. Bu konuda Türkiye ve Makedon makamlarının birçok çalışması oldu. Bu konuda önemli gelişmeler oldu. Önümüzdeki dönemde biraz daha somut adımlarla bu terör belasından kurtulmamızın iki ülke yararına olacağını bir kez daha belirtmek istiyorum. Çünkü bunlar iki ülke ilişkilerine çok ciddi zararlar veriyorlar. Kardeşliğimizi, dostluğumuzu bir şekilde sabote ediyorlar. Bunların bazı elebaşları var. Bunların isimlerini de ilgili kurumlarımız Makedon kurumları ile paylaşmış bulunuyor. Önümüzdeki günlerde bu konuda da önemli gelişmeler olacağına, Makedon tarafının gerekli adımları atacağına bütün kalbimle inanıyorum. Makedon makamlarına güveniyoruz."

Şekerinska: Türkiye'nin yardım ve desteğini unutmayız

Kuzey Makedonya Başbakan Yardımcısı ve Savunma Bakanı Şekerinska, ise Akar'ın ziyaretinin bir ayrıcalık olduğunu ve bu ziyaretten büyük memnuniyet duyduğunu dile getiren Şekerinska, ziyaretin bir tesadüf olmadığını vurguladı.

Kuzey Makedonya'nın NATO'ya üyelik yolculuğunun büyük bölümünü, Türkiye'nin kendilerine kapıları açmasından dolayı katettiklerini belirten Şekerinska, Türkiye ile Kuzey Makedonya'yı güçlü bir dostluk ve iş birliğinin birleştirdiğinin altını çizdi.

Savunma alanındaki iş birliğine de değinen Şekerinska, daha önce imzalanan ordunun modernizasyonu kapsamındaki askeri anlaşmanın 5 Şubat'ta yürürlüğe girdiğini, ayrıca yurt dışındaki askeri misyonların da başarılı iş birliğinin en güzel örneği olduğunu ifade etti.

Şekerinska, Türkiye'deki askeri akademilerde eğitim gören askeri personelin bin 200'ü aştığını aktararak, "Türkiye'ye ülkemizin NATO'ya üyelik protokolünün imzalanması yolunda verdiği destekten dolayı teşekkürlerimizi ifade etmek istiyorum. Bu bizim için önemli." dedi.