Dil Bilgisi Ses Olayları

Ciğerlerden gelen havanın ses yolunda titreşiminin kulağın duyabildiği derecesine ses denir. Ses, dilin en küçük birimidir. Konuşmamıza yarayan sesler, birer şekille gösterilir. Bu şekillere harf denir.

Türkçede sesler, ses yolundaki biçimlenişlerine göre ikiye ayrılır:

1. Ünlüler (Sesliler)

2. Ünsüzler (Sessizler)

Ünlülerin Özellikleri ve Ünlülerde Uyum

Ünlüler, ses yolunda bir engele uğramadan çıkan seslerdir. Bunlar tek başına okunur ve heceleri oluşturur. Türkçede 8 tane ünlü harf vardır: a, e, ı, i, o, ö, u, ü

Ünlüler, söyleniş özelliğine, dilin ve ses yolunun aldığı biçimlere göre değişik özellikler gösterir. Şimdi bu özellikleri aşağıdaki tabloda inceleyelim.

Ünlü Uyumları

Türkçede 2 çeşit ünlü uyumu vardır:

1. Büyük Ünlü Uyumu

Türkçe bir sözcükte ilk hecenin ünlüsü kalınsa (a, ı, o, u), sonraki hecelerin ünlüsü de kalın (a, ı, o, u); ilk hecedeki ünlü inceyse (e, i, ö, ü), sonraki ünlüler de ince (e, i, ö, ü) olur. Bu özelliğe &#;Büyük Ünlü Uyumu&#; denir.

yaş &#; lı &#; lar (kalın-kalın-kalın)yaz &#; dır &#; mak (kalın-kalın-kalın)baş &#; lan &#; gıç (kalın-kalın-kalın)gü &#; neş &#; li (ince-ince-ince)ses &#; siz &#; lik (ince-ince-ince)bi &#; lim &#; sel (ince-ince-ince)

Not: Türkçe bir sözcük büyük ünlü uyumuna uymak zorundadır. Bir sözcük büyük ünlü uyumuna uymuyorsa büyük olasılıkla Türkçe değildir.

ma-ka-le, mo-bil-ya, mek-tup, te-le-viz-yon

Türkçe olduğu halde, sonradan değişime uğrayarak büyük ünlü uyumuna uymayan sözcükler de vardır.

elma (alma), helva (halva), anne (ana), kardeş (kardaş, karındaş)

Not: Ekler büyük ünlü uyumuna göre ses değişikliğine uğrar. Ancak bazı ekler büyük ünlü uyumuna göre ses değişikliğine uğramaz. Bu ekler şunlardır:

-yor                 biliyor-ki                    yoldaki-ken                 oynarken-leyin               akşamleyin-daş                 meslektaş-(ı)mtırak         yeşilimtırak-gil                   dayımgil

2. Küçük Ünlü Uyumu

Ünlülerin düzlük &#; yuvarlaklık, darlık &#; genişlik bakımından uygunluğudur. Bu kurala göre;

• Türkçede düz ünlülerden (a, e, ı, i) sonra düz ünlüler (a, e, ı, i) gelir.
• Yuvarlak ünlülerden (o, ö, u, ü) sonra ya düz-geniş ünlüler (a, e) ya da dar-yuvarlak ünlüler (u, ü) gelir.

Küçük ünlü uyumu aranırken heceler bir önceki heceye göre değerlendirilir.

do &#; ğal &#; lık

&#;doğallık&#; sözcüğünde, &#;yuvarlak&#;tan sonra &#;düz-geniş&#;, &#;düz-geniş&#;ten sonra &#;düz-dar&#; ünlü gelmiştir ve bu sözcük küçük ünlü uyumuna uyar.

ba &#; rış (düz, düz) ke &#; sin &#; lik (düz, düz, düz)ku &#; lak (yuvarlak, düz-geniş)göz &#; lem (yuvarlak, düz-geniş)zor &#; luk (yuvarlak, dar-yuvarlak)

Not: Küçük ünlü uyumuna uymayan sözcükler, genellikle Türkçe değildir.

teknoloji, şoför, salon, horoz, patron

Türkçe olduğu halde küçük ünlü uyumuna uy-mayan sözcükler de vardır.

tavuk, çamur, armut, avuç, yağmur

Ünsüzlerin Özellikleri

Ünsüzler, ses yolunda boğumlanarak çıkan seslerdir. Bunlar ünlülerle birleşmedikçe okunamaz. Türkçede 21 tane ünsüz harf vardır: b, c, ç, d, f, g, ğ, h, j, k, I, m, n, p, r, s, ş, t, v, y, z

Şimdi ünsüzlerin özelliklerini aşağıdaki tabloda inceleyelim.

SÜREKSİZ	SÜREKLİ
SERT	p, ç, t, k	f, h, s, ş
YUMUŞAK	b, c, d, g	ğ, j, I, m, n, r, v, y, z

Not: Türkçe bir sözcük &#;b, c, d, g&#; ünsüzleriyle bitmez. Yabancı dilden alınan sözcükler bu kurala uydurularak dilimizdeki yerini almıştır.

Yabancı dildeki durumu        Türkçedeki kullanımı            serab                                       serapmuhtaç                                   muhtaçderd                                         dertaheng                                      ahenk

Not: Türkçe sözcüklerin &#;b, c, d, g&#; ünsüzleriyle bitmemesi kuralı, karışıklığa yol açmaması için bazı sözcüklerde uygulanmamıştır.

saç (baş derisini kaplayan kıllar) sac (yassı demir çelik ürünü)haç (Hıristiyanlığın sembolü) hac (İslam&#;ın şartlarından biri)

Ses Olayları

Ünsüz Benzeşmesi (Sertleşmesi, Uyumu)

Sert ünsüzlerden biriyle (f, s, t, k, ç, ş, h, p) biten bir sözcükten sonra yumuşak ünsüzle &#;c, d, g&#; başlayan bir ek gelirse ekin başındaki yumuşak ünsüzler &#;ç, t, k&#; şeklinde değişerek sertleşir.

Aşağıda, birinci bölümde verilen sözcüklerin &#;ünsüz benzeşmesinden sonraki yazımları karşılarında verilmiştir.

balık-cı            balıkçı kitap-cı            kitapçı sert-ce             sertçe sınıf-da            sınıfta uçak-dan         uçaktan yürümüş-dü     yürümüştü beklet-di          bekletti ’de           ’te seç-gin            seçkin konuş-gan       konuşkan

Ünsüz Yumuşaması (Değişimi)

Süreksiz sert ünsüzlerden biriyle (p, ç, t, k) biten bir sözcükten sonra ünlüyle başlayan bir ek gelirse süreksiz sert ünsüzler yumuşayarak &#;b, c, d, g, ğ&#;ye dönüşür.

Aşağıda, birinci bölümde verilen sözcüklerin &#;ünsüz yumuşaması&#;ndan sonraki yazımları karşılarında verilmiştir.

hesap &#; ı          hesabıuçak &#; a           uçağaamaç &#; ım        amacımdert-i               derdikalp &#; i             kalbiahenk &#; i          ahengiayak -ı             ayağı

Not: Tek heceli sözcüklerin bazılarında yumuşama olmaz.

suç &#; u, et -i, tek -i, top &#; u, at-ı

Özel adlarda yazarken yumuşama olmaz, konuşurken olur.

Sinop&#;a, Çınarcık&#;ın, Susurluk&#;a, Burak&#;ın

Bazı yabancı sözcüklerde yumuşama olmaz.

hukuk &#; u, hürriyet &#; i, edebiyat -ı, dikkat &#; i, paket &#; i, evrak -ı, davet &#; i, merak &#; ım, sıhhat &#; i, semt &#; i

Bazı türemiş sözcüklerde yumuşama olmaz.

yazıt -ı, karşıt -ı, yanıt -ı, özet &#; i, anıt -ı

Ses Düşmesi (Hece Düşmesi)

a. Ünlü Düşmesi

İkinci hecesinde dar ünlü bulunan bazı sözcükler, ünlüyle başlayan bir ek aldığında ikinci hecesindeki dar ünlüsünü düşürür.

Aşağıda, birinci bölümde verilen sözcüklerin &#;ünlü düşmesinden sonraki yazımları karşılarında verilmiştir.

kar(ı)n &#; ı                     karnıboy(u)n &#; um               boynumkeş(i)f &#; i                      keşfibur(u)n &#; u                  burnuşeh(i)r &#; e                    şehreas(ı)l -ı                         aslıbuy(u)r &#; un                buyrunzih(i)n &#; im                  zihnimgön(ü)l &#; üm               gönlüm

Not:İkilemelerde ses düşmesi olayı olmaz.

burun buruna, omuz omuza, göğüs göğüse şehirden şehire, gönülden gönüle

İkinci hecesinde dar ünlü bulunan her sözcükte ve özel adlarda düşme olmaz.

seçim &#; e, yapıt &#; ın, biçim -i, durum &#; a Emir&#;in arkadaşları ziyarete gelmiş. Kitabını Ufuk&#;a verdim.

Bazı sözcükler türerken ünlü kaybına uğrar.

ay(ı)r -ı                        ayrısıy(ı)r &#; ıl &#; mak           sıyrılmakçev(i)r &#; il &#; mek          çevrilmekkav(u)r &#; ul &#; mak        kavrulmakiler(i) &#; le &#; mek           ilerlemekkok(u) &#; la &#; mak         koklamakoy(u)n &#; a &#; mak          oynamakuy(u) &#; ku                    uyku

İkinci hecesinde dar ünlü bulunan bazı sözcüklerle &#;olmak&#; ve &#;etmek&#; yardımcı eylemiyle bileşik eylem oluşturulurken dar ünlü düşer.

sab(ı)r + etmek           sabretmekkay(ı)t + olmak           kaydolmakkeş(i)f + etmek            keşfetmek

Bazı sözcüklerin birleşmesi sırasında ünlülerin düştüğü görülür.

kay(ı)n + ana              kaynanacuma + (e)rtesi           cumartesikahv(e) + altı              kahvaltın(e) + için                   niçinsütl(ü) + aş                 sütlaç

b. Ünsüz Düşmesi    

Genellikle &#;k&#; ünsüzüyle biten bazı sözcükler &#;cık, -cik, -cuk, -cük, cek, -cak, -l&#; eki aldığında &#;k&#; ünsüzü düşer.

Aşağıda, birinci bölümde verilen sözcüklerin &#;ünsüz düşmesinden sonraki yazımları karşılarında verilmiştir.

küçü(k) &#; cük   küçücükküçü(k) -l        küçül-büyü(k) &#; cek   büyücekmini(k) &#; cik     minicikalça(k) &#; çık     alçacıkalça(k) -l        alçal-yükse(k) -l      yüksel-seyre(k) -l       seyrel-ufa(k) &#; l         ufal-

Ses Türemesi

a. Ünlü Türemesi:

&#;-cık, -cik&#; eki alan bazı sözcüklerde ek ile sözcüğün arasında &#;a, e, ı, i&#; ünlülerinin türediği görülür.

az &#; cık az(ı)cıkbir &#; cik bir(i)cikgenç &#; cik genc(e)cikdar &#; cık dar(a)cık

Aşağıda, birinci bölümde verilen sözcüklerin &#;ünlü türemesi&#;nden sonraki yazımları karşılarında verilmiştir.

b. Ünsüz Türemesi

Bazı sözcüklerde, &#;olmak&#; veya &#;etmek&#; yardımcı eylemiyle bileşik eylem oluşturulduğunda ya da bu sözcüklere ünlü bir ek getirildiğinde ünsüz türemesi görülür.

Aşağıda, birinci bölümde verilen sözcüklerin &#;ünsüz türemesi&#;nden sonraki yazımları karşılarında verilmiştir.

af + etmek       af(f)etmekhis + etmek     his(s)etmekzan + etmek    zan(n)etmekret + etmek     red(d)etmekhal + olmak    hal(l)olmakhis &#; im            his(s)imzan &#; nımca     zan(n)ımcahat &#; iniz          hat(t)ınızhak &#; ım           hak(k)ımsır &#; ını             sır(r)ını

Not: İki sessizin yan yana geldiği her sözcükte ünsüz türemesi olmayabilir.

süssüz, sessiz, hissiz&#; hisse, madde, elli, belli&#; yollar, ziller, sollamak, telli&#;

Ünlü Daralması

Türkçede geniş ünlüyle (a,e) biten bir sözcük &#;-yor&#; eki aldığında o sözcüğün geniş ünlüsünü &#;ı, i, u, ü&#; ye çevirerek daraltır.

Aşağıda, birinci bölümde verilen sözcüklerin &#;ünlü daralma-sından sonraki yazımları karşılarında verilmiştir.

bilm(e) &#; yor    bilm(i)yorist(e) &#; yor       ist(i)yorizl(e) &#; yor       izl(i)yorsızl(a) &#; yor      sızl(ı)yorsuçl(a) &#; yor    suçl(u)yorgözl(e) &#; yor    gözl(ü)yordurm(a) &#; yor  durm(u)yorverm(e) &#; yor   verm(i)yor

Not: Bazı kullanımlardaki iki ünsüz arasına giren yardımcı sesler ünlü daralmasını andırır. Bu kullanımlar ünlü daralması değildir.

biliyor, duruyor, geçiyor, bakıyor, atıyor, yanıyor, seziyor, vuruyor, üzüyor, yüzüyor

Not: Türkçede &#;ye-, de-, ne&#; sözcüklerinin bazı kullanımlarında y  kaynaştırma ünsüzünden önceki geniş ünlüde daralma olur. Bunların dışındaki sözcüklerde &#;y&#; kaynaştırma ünsüzünden önceki geniş ünlüde daralma olmaz.

ye &#; y &#; ecek     yiyecekye &#; y &#; in         yiyinde &#; y &#; ecek     diyecekne &#; y &#; e          niyeDOĞRU                     YANLIŞağlayacak                   ağlıyacakgörmeyecek                 görmiyecekhatırlayacaksın           hatırlıyacaksıninanmayacağım          inanmıyacağımyakalayamadık           yakalıyamadıkanmayacağım             anmıyacağım

Ulama

Sözcüklerin sonundaki ünsüzlerin bir sonraki sözcüğün başındaki ünlülere ulanarak (bağlanarak) okunmasıdır.

Aşağıdaki dizelerde, altı çizili bölümlerde ulama vardır.

Hep bülbül_öterdi bağımızda, bahçemizdeIlık bir sonbahar_akşamında yüreğim_aşkınla doluBir hayal_için sürdüm_atımı ufuklaraYok_artık yaralı kalbimde sevgiden_eserKapından_ağır_ağır geçtim_ey güzel

Not: Arasında noktalama işareti bulunan sözcüklerde ulama yoktur.

Polis, arabaları funduszeue.infoçlik, insana her şeyi güzel göfunduszeue.info&#;yı rüyamda gördüm, ağlıyordu.

Dudak Ünsüzlerinin Benzeşmesi

Dudak ünsüzlerinden &#;b&#;, kendinden önceki &#;n&#;yi &#;m&#;ye dönüştürür.

Aşağıda, birinci bölümde verilen sözcüklerin &#;dudak ünsüzlerinin benzeşmesinden sonraki yazımları karşılarında verilmiştir.

sakla(n)baç     sakla(m)baçdola(n)baç      dola(m)baçte(n)bel            te(m)belpe(n)be            pe(m)bea(n)bar            a(m)barka(n)bur          ka(m)burca(n)baz          ca(m)bazta(n)bur           ta(m)bur

Not: Özel adlarda ve bileşik sözcüklerde dudak ünsüzleri benzeşmesi kuralı uygulanmaz.

İstanbul, Safranbolu&#; onbaşı, binbaşı, sonbahar, külhanbeyi, günbatımı&#;

Kaynaştırma Ünsüzleri (Koruyucu Ünsüzler)

Türkçe sözcüklerde iki ünlü yan yana bulunmadığından, ünlüyle biten bir sözcüğe ünlüyle başlayan bir ek getirildiğinde sözcükle ek arasına &#;y, ş, s, n&#; kaynaştırma ünsüzlerinden biri girer.

Aşağıda, birinci bölümde verilen sözcüklerin kaynaştırma ünsüzü eklendikten sonraki yazımları karşılarında verilmiştir.

mağaza &#; a                  mağaza &#; y &#; a (durum ekinden önce)anne &#; i                        anne &#; s &#; i (iyelik ekinden önce)kedi &#; in                       kedi &#; n &#; in (tamlayan ekinden önce)çanta &#; ı                       çanta &#; y &#; ı (durum ekinden önce)yedi &#; er                       yedi &#; ş &#; er (üleştirme sıfatı ekinden önce)kapının kolu &#; a           kapının kolu &#; n &#; a (iyelik ekinden sonra gelen durum ekinden önce)

Not: Aşağıdaki sözcüklerde kaynaştırma ünsüzü yoktur.

beş &#; eraltmış &#; aryetmiş &#; ersenin kolun &#; a

Ünlüyle biten bir sözcüğe &#;idi, imiş, ise&#; ekeylemleri, &#;ile&#; sözcüğü ve &#;iken&#; bağ-fiil eki birleşik yazıldığı zaman araya &#;y&#; koruyucu ünsüzü girer ve bunların başındaki &#;i&#; sesleri düşer.

araba &#; y &#; (i) &#; di        arabaydıyaya -y &#; (i) &#; mlş        yayaymışburda &#; y &#; (i) &#; se        burdaysamaşa -y &#; (i) &#; le          maşaylaişte &#; y &#; (i) &#; ken          işteykentatilde -y-(i)- di            tatildeydi

Ayrıca Bkz.Ses Bilgisi Konu Testleri