Ciğerlerden gelen havanın ses yolunda titreşiminin kulağın duyabildiği derecesine ses denir. Ses, dilin en küçük birimidir. Konuşmamıza yarayan sesler, birer şekille gösterilir. Bu şekillere harf denir.
Türkçede sesler, ses yolundaki biçimlenişlerine göre ikiye ayrılır:
1. Ünlüler (Sesliler)
2. Ünsüzler (Sessizler)
Ünlülerin Özellikleri ve Ünlülerde Uyum
Ünlüler, ses yolunda bir engele uğramadan çıkan seslerdir. Bunlar tek başına okunur ve heceleri oluşturur. Türkçede 8 tane ünlü harf vardır: a, e, ı, i, o, ö, u, ü
Ünlüler, söyleniş özelliğine, dilin ve ses yolunun aldığı biçimlere göre değişik özellikler gösterir. Şimdi bu özellikleri aşağıdaki tabloda inceleyelim.
Ünlü Uyumları
Türkçede 2 çeşit ünlü uyumu vardır:
1. Büyük Ünlü Uyumu
Türkçe bir sözcükte ilk hecenin ünlüsü kalınsa (a, ı, o, u), sonraki hecelerin ünlüsü de kalın (a, ı, o, u); ilk hecedeki ünlü inceyse (e, i, ö, ü), sonraki ünlüler de ince (e, i, ö, ü) olur. Bu özelliğe Büyük Ünlü Uyumu denir.
yaş lı lar (kalın-kalın-kalın)yaz dır mak (kalın-kalın-kalın)baş lan gıç (kalın-kalın-kalın)gü neş li (ince-ince-ince)ses siz lik (ince-ince-ince)bi lim sel (ince-ince-ince)Not: Türkçe bir sözcük büyük ünlü uyumuna uymak zorundadır. Bir sözcük büyük ünlü uyumuna uymuyorsa büyük olasılıkla Türkçe değildir.
ma-ka-le, mo-bil-ya, mek-tup, te-le-viz-yon
Türkçe olduğu halde, sonradan değişime uğrayarak büyük ünlü uyumuna uymayan sözcükler de vardır.
elma (alma), helva (halva), anne (ana), kardeş (kardaş, karındaş)
Not: Ekler büyük ünlü uyumuna göre ses değişikliğine uğrar. Ancak bazı ekler büyük ünlü uyumuna göre ses değişikliğine uğramaz. Bu ekler şunlardır:
-yor biliyor-ki yoldaki-ken oynarken-leyin akşamleyin-daş meslektaş-(ı)mtırak yeşilimtırak-gil dayımgil2. Küçük Ünlü Uyumu
Ünlülerin düzlük yuvarlaklık, darlık genişlik bakımından uygunluğudur. Bu kurala göre;
Küçük ünlü uyumu aranırken heceler bir önceki heceye göre değerlendirilir.
do ğal lık
doğallık sözcüğünde, yuvarlaktan sonra düz-geniş, düz-genişten sonra düz-dar ünlü gelmiştir ve bu sözcük küçük ünlü uyumuna uyar.
ba rış (düz, düz) ke sin lik (düz, düz, düz)ku lak (yuvarlak, düz-geniş)göz lem (yuvarlak, düz-geniş)zor luk (yuvarlak, dar-yuvarlak)Not: Küçük ünlü uyumuna uymayan sözcükler, genellikle Türkçe değildir.
teknoloji, şoför, salon, horoz, patron
Türkçe olduğu halde küçük ünlü uyumuna uy-mayan sözcükler de vardır.
tavuk, çamur, armut, avuç, yağmur
Ünsüzlerin Özellikleri
Ünsüzler, ses yolunda boğumlanarak çıkan seslerdir. Bunlar ünlülerle birleşmedikçe okunamaz. Türkçede 21 tane ünsüz harf vardır: b, c, ç, d, f, g, ğ, h, j, k, I, m, n, p, r, s, ş, t, v, y, z
Şimdi ünsüzlerin özelliklerini aşağıdaki tabloda inceleyelim.
SÜREKSİZ | SÜREKLİ | |
SERT | p, ç, t, k | f, h, s, ş |
YUMUŞAK | b, c, d, g | ğ, j, I, m, n, r, v, y, z |
Not: Türkçe bir sözcük b, c, d, g ünsüzleriyle bitmez. Yabancı dilden alınan sözcükler bu kurala uydurularak dilimizdeki yerini almıştır.
Yabancı dildeki durumu Türkçedeki kullanımı serab serapmuhtaç muhtaçderd dertaheng ahenkNot: Türkçe sözcüklerin b, c, d, g ünsüzleriyle bitmemesi kuralı, karışıklığa yol açmaması için bazı sözcüklerde uygulanmamıştır.
saç (baş derisini kaplayan kıllar) sac (yassı demir çelik ürünü)haç (Hıristiyanlığın sembolü) hac (İslamın şartlarından biri)Ses Olayları
Ünsüz Benzeşmesi (Sertleşmesi, Uyumu)
Sert ünsüzlerden biriyle (f, s, t, k, ç, ş, h, p) biten bir sözcükten sonra yumuşak ünsüzle c, d, g başlayan bir ek gelirse ekin başındaki yumuşak ünsüzler ç, t, k şeklinde değişerek sertleşir.
Aşağıda, birinci bölümde verilen sözcüklerin ünsüz benzeşmesinden sonraki yazımları karşılarında verilmiştir.
balık-cı balıkçı kitap-cı kitapçı sert-ce sertçe sınıf-da sınıfta uçak-dan uçaktan yürümüş-dü yürümüştü beklet-di bekletti ’de ’te seç-gin seçkin konuş-gan konuşkanÜnsüz Yumuşaması (Değişimi)
Süreksiz sert ünsüzlerden biriyle (p, ç, t, k) biten bir sözcükten sonra ünlüyle başlayan bir ek gelirse süreksiz sert ünsüzler yumuşayarak b, c, d, g, ğye dönüşür.
Aşağıda, birinci bölümde verilen sözcüklerin ünsüz yumuşamasından sonraki yazımları karşılarında verilmiştir.
hesap ı hesabıuçak a uçağaamaç ım amacımdert-i derdikalp i kalbiahenk i ahengiayak -ı ayağıNot: Tek heceli sözcüklerin bazılarında yumuşama olmaz.
suç u, et -i, tek -i, top u, at-ı
Özel adlarda yazarken yumuşama olmaz, konuşurken olur.
Sinopa, Çınarcıkın, Susurluka, Burakın
Bazı yabancı sözcüklerde yumuşama olmaz.
hukuk u, hürriyet i, edebiyat -ı, dikkat i, paket i, evrak -ı, davet i, merak ım, sıhhat i, semt i
Bazı türemiş sözcüklerde yumuşama olmaz.
yazıt -ı, karşıt -ı, yanıt -ı, özet i, anıt -ı
Ses Düşmesi (Hece Düşmesi)
a. Ünlü Düşmesi
İkinci hecesinde dar ünlü bulunan bazı sözcükler, ünlüyle başlayan bir ek aldığında ikinci hecesindeki dar ünlüsünü düşürür.
Aşağıda, birinci bölümde verilen sözcüklerin ünlü düşmesinden sonraki yazımları karşılarında verilmiştir.
kar(ı)n ı karnıboy(u)n um boynumkeş(i)f i keşfibur(u)n u burnuşeh(i)r e şehreas(ı)l -ı aslıbuy(u)r un buyrunzih(i)n im zihnimgön(ü)l üm gönlümNot:İkilemelerde ses düşmesi olayı olmaz.
burun buruna, omuz omuza, göğüs göğüse şehirden şehire, gönülden gönüle
İkinci hecesinde dar ünlü bulunan her sözcükte ve özel adlarda düşme olmaz.
seçim e, yapıt ın, biçim -i, durum a Emirin arkadaşları ziyarete gelmiş. Kitabını Ufuka verdim.Bazı sözcükler türerken ünlü kaybına uğrar.
ay(ı)r -ı ayrısıy(ı)r ıl mak sıyrılmakçev(i)r il mek çevrilmekkav(u)r ul mak kavrulmakiler(i) le mek ilerlemekkok(u) la mak koklamakoy(u)n a mak oynamakuy(u) ku uykuİkinci hecesinde dar ünlü bulunan bazı sözcüklerle olmak ve etmek yardımcı eylemiyle bileşik eylem oluşturulurken dar ünlü düşer.
sab(ı)r + etmek sabretmekkay(ı)t + olmak kaydolmakkeş(i)f + etmek keşfetmekBazı sözcüklerin birleşmesi sırasında ünlülerin düştüğü görülür.
kay(ı)n + ana kaynanacuma + (e)rtesi cumartesikahv(e) + altı kahvaltın(e) + için niçinsütl(ü) + aş sütlaçb. Ünsüz Düşmesi
Genellikle k ünsüzüyle biten bazı sözcükler cık, -cik, -cuk, -cük, cek, -cak, -l eki aldığında k ünsüzü düşer.
Aşağıda, birinci bölümde verilen sözcüklerin ünsüz düşmesinden sonraki yazımları karşılarında verilmiştir.
küçü(k) cük küçücükküçü(k) -l küçül-büyü(k) cek büyücekmini(k) cik minicikalça(k) çık alçacıkalça(k) -l alçal-yükse(k) -l yüksel-seyre(k) -l seyrel-ufa(k) l ufal-Ses Türemesi
a. Ünlü Türemesi:
-cık, -cik eki alan bazı sözcüklerde ek ile sözcüğün arasında a, e, ı, i ünlülerinin türediği görülür.
az cık az(ı)cıkbir cik bir(i)cikgenç cik genc(e)cikdar cık dar(a)cıkAşağıda, birinci bölümde verilen sözcüklerin ünlü türemesinden sonraki yazımları karşılarında verilmiştir.
b. Ünsüz Türemesi
Bazı sözcüklerde, olmak veya etmek yardımcı eylemiyle bileşik eylem oluşturulduğunda ya da bu sözcüklere ünlü bir ek getirildiğinde ünsüz türemesi görülür.
Aşağıda, birinci bölümde verilen sözcüklerin ünsüz türemesinden sonraki yazımları karşılarında verilmiştir.
af + etmek af(f)etmekhis + etmek his(s)etmekzan + etmek zan(n)etmekret + etmek red(d)etmekhal + olmak hal(l)olmakhis im his(s)imzan nımca zan(n)ımcahat iniz hat(t)ınızhak ım hak(k)ımsır ını sır(r)ınıNot: İki sessizin yan yana geldiği her sözcükte ünsüz türemesi olmayabilir.
süssüz, sessiz, hissiz hisse, madde, elli, belli yollar, ziller, sollamak, telliÜnlü Daralması
Türkçede geniş ünlüyle (a,e) biten bir sözcük -yor eki aldığında o sözcüğün geniş ünlüsünü ı, i, u, ü ye çevirerek daraltır.
Aşağıda, birinci bölümde verilen sözcüklerin ünlü daralma-sından sonraki yazımları karşılarında verilmiştir.
bilm(e) yor bilm(i)yorist(e) yor ist(i)yorizl(e) yor izl(i)yorsızl(a) yor sızl(ı)yorsuçl(a) yor suçl(u)yorgözl(e) yor gözl(ü)yordurm(a) yor durm(u)yorverm(e) yor verm(i)yorNot: Bazı kullanımlardaki iki ünsüz arasına giren yardımcı sesler ünlü daralmasını andırır. Bu kullanımlar ünlü daralması değildir.
biliyor, duruyor, geçiyor, bakıyor, atıyor, yanıyor, seziyor, vuruyor, üzüyor, yüzüyor
Not: Türkçede ye-, de-, ne sözcüklerinin bazı kullanımlarında y kaynaştırma ünsüzünden önceki geniş ünlüde daralma olur. Bunların dışındaki sözcüklerde y kaynaştırma ünsüzünden önceki geniş ünlüde daralma olmaz.
ye y ecek yiyecekye y in yiyinde y ecek diyecekne y e niyeDOĞRU YANLIŞağlayacak ağlıyacakgörmeyecek görmiyecekhatırlayacaksın hatırlıyacaksıninanmayacağım inanmıyacağımyakalayamadık yakalıyamadıkanmayacağım anmıyacağımUlama
Sözcüklerin sonundaki ünsüzlerin bir sonraki sözcüğün başındaki ünlülere ulanarak (bağlanarak) okunmasıdır.
Aşağıdaki dizelerde, altı çizili bölümlerde ulama vardır.
Hep bülbül_öterdi bağımızda, bahçemizdeIlık bir sonbahar_akşamında yüreğim_aşkınla doluBir hayal_için sürdüm_atımı ufuklaraYok_artık yaralı kalbimde sevgiden_eserKapından_ağır_ağır geçtim_ey güzelNot: Arasında noktalama işareti bulunan sözcüklerde ulama yoktur.
Polis, arabaları funduszeue.infoçlik, insana her şeyi güzel göfunduszeue.infoyı rüyamda gördüm, ağlıyordu.Dudak Ünsüzlerinin Benzeşmesi
Dudak ünsüzlerinden b, kendinden önceki nyi mye dönüştürür.
Aşağıda, birinci bölümde verilen sözcüklerin dudak ünsüzlerinin benzeşmesinden sonraki yazımları karşılarında verilmiştir.
sakla(n)baç sakla(m)baçdola(n)baç dola(m)baçte(n)bel te(m)belpe(n)be pe(m)bea(n)bar a(m)barka(n)bur ka(m)burca(n)baz ca(m)bazta(n)bur ta(m)burNot: Özel adlarda ve bileşik sözcüklerde dudak ünsüzleri benzeşmesi kuralı uygulanmaz.
İstanbul, Safranbolu onbaşı, binbaşı, sonbahar, külhanbeyi, günbatımı
Kaynaştırma Ünsüzleri (Koruyucu Ünsüzler)
Türkçe sözcüklerde iki ünlü yan yana bulunmadığından, ünlüyle biten bir sözcüğe ünlüyle başlayan bir ek getirildiğinde sözcükle ek arasına y, ş, s, n kaynaştırma ünsüzlerinden biri girer.
Aşağıda, birinci bölümde verilen sözcüklerin kaynaştırma ünsüzü eklendikten sonraki yazımları karşılarında verilmiştir.
mağaza a mağaza y a (durum ekinden önce)anne i anne s i (iyelik ekinden önce)kedi in kedi n in (tamlayan ekinden önce)çanta ı çanta y ı (durum ekinden önce)yedi er yedi ş er (üleştirme sıfatı ekinden önce)kapının kolu a kapının kolu n a (iyelik ekinden sonra gelen durum ekinden önce)Not: Aşağıdaki sözcüklerde kaynaştırma ünsüzü yoktur.
beş eraltmış aryetmiş ersenin kolun aÜnlüyle biten bir sözcüğe idi, imiş, ise ekeylemleri, ile sözcüğü ve iken bağ-fiil eki birleşik yazıldığı zaman araya y koruyucu ünsüzü girer ve bunların başındaki i sesleri düşer.
araba y (i) di arabaydıyaya -y (i) mlş yayaymışburda y (i) se burdaysamaşa -y (i) le maşaylaişte y (i) ken işteykentatilde -y-(i)- di tatildeydiAyrıca Bkz.Ses Bilgisi Konu Testleri
ses bilgisiSes Bilgisi Çözümlü ÖrneklerSes Bilgisi Çözümlü SorularSes Bilgisi Konu AnlatımıSes Bilgisi KonusuSes Olayları Konu AnlatımıSes Olayları Örnekleri
Ses bilgisi ya da fonetik sözcüğü, Yunanca “ses” anlamında olan phōnḗ sözcüğünden türetilen ve “işitilen, duyulan” anlamına gelen phōnētikós sözcüğünden gelmektedir. Ses bilgisi, dilsel seslerin öğelerini araştırır. Ses bilgisi; modern dilbilim, biyoloji, akustik bilimi, sinir bilimi, tıp ve diğer bilimlerle ilişkili olan kendine özgü, disiplinler arası bir alandır. Ses bilgisinin araştırma nesnesi, konuşulan dildir. Dilde gerçekleşen ses olayları da bu bilim dalının konularından biridir.[1]
İşlevsel ses bilgisi, ses bilim gibi konuşulan dili farklı açılardan ele alır. Ses biliminde “dil sistemindeki ses birimlerin işlevleri”, Ses bilgisinde ise sözlü ifadelerdeki özellikler söz konusudur ve ses bilgisi, fen bilimlerinin yöntemlerini kullanır. Ses bilgisinin amacı görgül dil üretimi ve bu üretimin algılamasının imkân ve sınırlarını araştırmaktır.
çamaşır makinesi ses çıkarması topuz modelleri kapalı huawei hoparlör cızırtı hususi otomobil fiat doblo kurbağalıdere parkı ecele sitem melih gokcek jelibon 9 sınıf 2 dönem 2 yazılı almanca 150 rakı fiyatı 2020 parkour 2d en iyi uçlu kalem markası hangisi doğduğun gün ayın görüntüsü hey ram vasundhara das istanbul anadolu 20 icra dairesi iletişim silifke anamur otobüs grinin 50 tonu türkçe altyazılı bir peri masalı 6. bölüm izle sarayönü imsakiye hamile birinin ruyada bebek emzirdigini gormek eşkiya dünyaya hükümdar olmaz 29 bölüm atv emirgan sahili bordo bereli vs sat akbulut inşaat pendik satılık daire atlas park avm mağazalar bursa erenler hava durumu galleria avm kuaför bandırma edirne arası kaç km prof dr ali akyüz kimdir venom zehirli öfke türkçe dublaj izle 2018 indir a101 cafex kahve beyazlatıcı rize 3 asliye hukuk mahkemesi münazara hakkında bilgi 120 milyon doz diyanet mahrem açıklaması honda cr v modifiye aksesuarları ören örtur evleri iyi akşamlar elle abiye ayakkabı ekmek paparası nasıl yapılır tekirdağ çerkezköy 3 zırhlı tugay dört elle sarılmak anlamı sarayhan çiftehan otel bolu ocakbaşı iletişim kumaş ne ile yapışır başak kar maydonoz destesiyem mp3 indir eklips 3 in 1 fırça seti prof cüneyt özek istanbul kütahya yol güzergahı aski memnu soundtrack selçuk psikoloji taban puanları senfonilerle ilahiler adana mut otobüs gülben ergen hürrem rüyada sakız görmek diyanet pupui petek dinçöz mat ruj tenvin harfleri istanbul kocaeli haritası kolay starbucks kurabiyesi 10 sınıf polinom test pdf arçelik tezgah üstü su arıtma cihazı fiyatları şafi mezhebi cuma namazı nasıl kılınır ruhsal bozukluk için dua pvc iç kapı fiyatları işcep kartsız para çekme vga scart çevirici duyarsızlık sözleri samsung whatsapp konuşarak yazma palio şanzıman arızası