Karaman Sinemalar

KARAMAN’IN YAZLIK VE KIŞLIK SİNEMALARI

Yeni Sinema! Otuz beş yaş üzeri olan her Karamanlı, Yeni Sinema’yı hatırlar. Peki, eski sinema neresi o zaman?

            Otuz Metrelik yolun üst kavşağında, dolmuş bekleyenler, başlarını biraz kaldırırlarsa karşılarındaki binanın ikinci katındaki bir pencerede, eski sinemaya ait film makinesini rahatça görebileceklerdir. Bahsettiğimiz yer, Ahmet Ferit Çelebi’nin kışlık ya da kapalı sinemasıdır.

Karaman’ın İlk Sineması: Eski Sinema ya da Zafer Sineması

            Ahmet Ferit Çelebi, Çiftçi Bankası’nın kurucusu olarak bilinse de, Karaman’a sinemayı ilk getiren kişidir. Sinemayı Karaman’a ne zaman getirdiğini tam olarak bilen yok?

doğumlu Masaralı Hüseyin Basmacı Amca,” Orta Okul’a giderken hep sinemanın önünden geçerdim.” diyor. Yıl olarak da ’den bahsediyor.  Karaman’ın meşhur makinisti, doğumlu Makinist Kerim ise yılında Feridin Sinema’da makinist çırağı olarak işe başladığını bunun ötesinde, hayal meyal sinemayı hatırladığını söylüyor. Bir de küçük bir hatıra ilave ediyor bu sözlerinin üzerine:

     -Evimiz sinemanın çaprazında idi. Hala orda oturuyorum. Bazen, babamdan, beni sinemaya götürmesini isterdim. O da resimli bir gazete verir ve “ Oğlum gazeteyi salla, resimler hareket eder gibi oluyor. Bak işte, bu da sinema.” derdi.   Biz de bu basit kandırmacaya inanırdık.

Resim 1: Ferit Çelebi’nin ve Karaman’ın ilk sineması makine dairesine ait pencere: Zafer Sineması ya da Eski Sinema.

Kışlık sinemanın ilk ve devamlı müşterisi, Boyacı Kel Kaymakam Halil Efendi’dir. Tam bir sinema tutkunu olan Halil Efendi, eşini de yanına alır, locaların önüne oturur, bir yandan da devramber (ayçiçeği çekirdeği) çitlerdi. Bazı filmleri de üst üste izlerdi.

Ferit Amca, kışlık sinemada bazen aynı anda iki üç filmi gösterime sunardı. Radyonun bile herkeste olmadığı 50li yıllarda, insanlar, salonu tıka basa doldururdu. Cumartesi ve Pazar günleri öğrenci ve asker matinesi yapardı. Hafta içi bir gün, öğle saatlerinde düzenlenen, kadınlar matinesinde ise iğne atsan yere düşmezdi. Bahçe tarla işlerinde kullandığı at arabacılarından, sinemayı sevenler ile film izlettirerek ödeşirdi.

İlginç bir hatıra! İsmail Güven anlatıyor:

-Bir akşam yine sinemadayız.  “Gore” diye bir film izliyoruz. Yani Kore. Filmin bir bölümünde bizim Türk askerleri, Kore’de bir düşman köprüsünü uçurmak için köprünün ayaklarına dinamit döşemekteler. Türk askeri, dinamiti ateşleyeceği çakmağı suya düşürür. Bunun üzerine kadın askerlerden biri, ırmağın karşısındaki düşman askerlerinin yaktığı ateşten almak için karşıya geçer. Tam geri dönecek iken nöbetçiye yakalanır. Nöbetçi asker, silahı,  asker kızın sırtına dayar. Bu sırada arkaya üç el silah sesi duyuldu. Seyirciler bir bakar ki perdede üç mermi deliği! Salona ise barut kokusu yayılmıştır. Biraz da duman yükselir, film makinesinin yaydığı ışık hüznesi içinden. Ve yerinde duramayan bir seyirci, avazı çıktığı kadar bağırmakta:

-Len utanmaz! Harpte bile olsa kadınlara dokunulmaz. Bırak kızı! 

Tosun İbrahim namı ile bilinen İbrahim Gürsoy, filmin akışına daha fazla dayanamayarak filmdeki düşman askerine var gücü ile ateş etmiştir. Ama asker kızı, komutanı olan bir yüzbaşı kurtarır…

Kışlık Sinema’nın dört locası vardı. Tam yeri ise, salonun girişi olan ve salonun orta yerinin hemen altı idi. Yani salonu ikiye ayırırsak altta kalan bölümün üst kısımları loca idi. Localar dörder ya da altışar kişilik olurdu. Kaymakam, belediye başkanı, emniyet müdürü ve diğer önemli yöneticiler,  her zaman bu localardan filmi izlerlerdi. Aileler ya da kız arkadaşı ile gelenler, filmleri bu localarda rahatsız edilmeden izlerlerdi. Salonun alt tarafında, sağ ve sol köşelerde soba olarak kullanılan birer tane varil vardı. Her şeyi kâra çevirmeyi iyi bilen Ferit Amca, seyircilerin çitlek kabuklarını toplatır ve burada yakardı

Bu varillerle ilgili ilginç bir hatırayı Süreyya ve Tevfik Kayalık kardeşler beraber anlattılar:

       -Bazen seyirci sinemaya az gelir, işler kesata uğrar. Ama salon yine de açıktır. Birkaç seyirci gelmiştir. Birkaç seyirci için de olsa salonun ısıtılması gerekir. Ama attığın taş da ürküttüğün kurbağaya değmeli, değil mi? Sonuçta Ferit Amca iki üç seyirci için salonu ısıtacak değildir. Ama bir çözüm de bulması gerekir tabi. Varillerin içine birer tane mum yakar ve koyar. Sinema salonu karanlık olduğu için, varilin içindeki mumun alevi, tüm varilin içini kıpkırmızı gösterir. Bu hileyi bilmeyen seyirciler de varilin içinde gürül gürül odun yandığını sanırlardı.

            li yılları rakipsiz geçen Feridin Sineması ya da Zafer Sineması, yılında Yeni Sinema’nın açılması ile eski günlerini arar hale gelir. Yeni Sinema’nın açılması ile beraber halk, buraya Eski Sinema demeye başlar. Bir ara yanar, kapanır, tekrar açılır. Bu sefer işletmecisi, Halk Bankası altındaki yazlık sinemanın sahibi Orhan Doğruöz ile Yeni Sinema’nın sahibi Naci Özpeynircidir. Makinist Kerim Amca’nın dediğine göre son müsteciri, yani kiracısı, Celil Ağa diye biridir.  En son olarak Kör Abdurrahman adında biri mülkiyetini satın alır. Böylece Eski Sinema,leri göremeden ömrünü tamam eyleyerek tarihteki yerini alır.

İlk Yazlık Sinema

Ferit Amca’nın, kışlık sinemadan daha şaşaalı bir sineması daha vardı. Karaman’ın ilk yazlık sineması! Hem de bir adı var. Menekşe Sineması! Bu bilgiyi Kore Eczanesi’nin şimdiki sahibi Recep Kızıltoprak’tan öğrendik. Bugün elli doğumluların bile zor hatırladığı bu sinema, zamanının en hareketli ve en eğlenceli mekânlarından biri idi. Daha da ilginç olanı, Ferit Çelebi, yazlık sinemayı kendi evinin bahçesine açmıştı. Yani, Karaman’ın ilk yazlık sineması, Fenari Mahallesi, Küçük Kapı Sokağı içinde idi. (Resim 2’de 2 numaralı yer)

Burası günümüzde, Belediye İşhanı’nın iki sokak arkasına denk düşen bir yerdir. Belediye İşhanı’nın olduğu yerde, eskiden Sebze Hali (Pazarı) ve Kasaplar Çarşısı vardı. Kasaplar Çarşısı, Sebze Hali’nin hemen ön tarafı idi.  Civardaki en işlek ve merkezi yerler buralar idi. Sebze Hali, mülkiyeti belediyeye ait, bir bakıma sabit halk pazarı durumunda bir yer idi. Karaman’a giren çıkan tüm ürünlerin buraya getirilmesi mecburi idi. Belediye, sebze halindeki her tezgâh sahibine makbuz keserek kendisi için iyi sayılabilecek bir gelir sağlardı. Sebze Halinin ortası, açık avlu idi.  Binanın tamamı kuzey güney yönünde dikdörtgen planlı bir mekân idi.

Resim 2: lerin ortasında sinemaların bulunduğu civar

Numaralı Yerler: 1- Sebze Pazarı ve Kasaplar 2- İlk Yazlık Sinema 3- Hancı Orhan’ın Yazlık Sineması 4- Deveci Hanı 5-Şabaniye Camii 6-İlk Kışlık (Kapalı) Sinema 7-Dönemin meşhur İhtiyarlar Kahvesi 8-Cumhuriyet Parkı 9-Hükümet Konağı ve Ziraat Bankası Halkevi Binası Yeni Sinema Meseplerin Bahçesi Eski Garaj Mezbaha ve Buzhane

Dört kapısı var idi. Kapalı kısımlarda onbeşer metre karelik dükkânlar var idi. Bu dükkânlarda bakkal, sebzeci, yağcı, pekmezci esnafı yerleşikti. Pazarın açık avlu durumundaki bölümü, zeminden cm kadar yükseltilmiş beton bir platform olarak düzenlenmişti. Bu beton platformun üst kısmı ise açık V biçiminde idi. Üreticiler, ürünleri bu beton zemin üzerinde sergilerler ve satarlardı. Sebze Hali ya da Pazarı’nın aşağı bölümüne genelde köylüler malları ile konuşlanırlardı. Köyden getirdikleri ürünleri burada satarlardı.

Yazlık Sinema’nın ne zaman açıldığına dair net bir tarihe sahip değiliz. O dönemi hatırlayanlardan dinlediklerimize göre Karaman’da ilk yazlık sinema gösterimleri, elli beşlerde başlamış olmalıdır. Daha önce dediğimiz gibi, Ferit Amca’nın, evinin bahçesini yazlık sinemaya çevirmesi çok ilginçtir. İlk anda insanın aklına, hem de yadırgayarak “Bir evin bahçesi nasıl yazlık sinema olur?”düşüncesi geliyor. Ancak bu durumu kendi dönemi içinde değerlendirmek ve yorumlamak en doğrusu olacaktır.

Resim 3: Günümüzde sinemaların bulunduğu bölge

1-Belediye İşhanı 2-Yazlık Sinemanın olduğu sokak 3-Doğruöz İşhanı (Hancı Orhan’ın Yazlık Sineması’nın olduğu yer)  4- Otopark (Eski Deveci Hanı)  5-Şabaniye Camii  6- Eski Sinema’nın olduğu bina 7-Küçük Park(İhtiyarlar Kahvesinin bulunduğu yer)  8-Cumhuriyet Parkı  9-Eski Hükümet Konağı Taksi Durağı (Eski Halkevi binasının olduğu alan) Yeni Sinema  Karaman’ın en son açılan sinema binası Dil Parkı Özel İdare İşhanı Belediye

Dönemin Karaman’ı zaman olarak ’lilere ait olsa da yaşadığı çağ, imkânlar, fırsatlar ve yaşam tarzı bakımından yydan çok da farklı değildir. Daha açık ifade edersek, Karaman, otomobil, kamyon, traktör, betonarme binaları, sınırlı sayıda ve kısıtlı imkânlarla gören bir şehirdir. Yani ulaşım, iletişim, sanayi gibi alanlar bakımından, dış dünyayla bağlantısı nerde ise kopuk bir şehir durumundadır. Diğer şehirlerle karayolu bağlantısı bile yoktur. Bu şartlar içinde bir evin bahçesinin yazlık sinemaya çevrilmesi herhalde anlaşılabilir bir durum olmaktan çok, hem elzem hem de pratik bir çözüm yoludur.

            Ferit Çelebi’nin ilk yazlık sinemasının en önemli özelliği tahtadan bir locasının olması idi. Yazlık sinemayı iyi hatırlayan, her ikisi de doğumlu, Kasabalı Mehmet Kocabaş ve Çataklı İsmail Güven, yazlık sinema hakkında bize ayrıntılı bilgiler verdiler. Buna göre, tahta loca, bahçenin güney tarafında,  perde ise kuzeye bakan tarafında idi. Tahta locanın yüksekliği iki metre civarında idi. Tahtadan balkon ya da locada film seyretmek ayrıcalıklı bir durumdu. Burada film seyretmek isteyenler, 10 kuruş daha fazla vermek mecburiyetinde idiler. Normal seyretmek isteyenler ise 25 kuruşa, numaralı tahta sandalyelere otururlardı. Ferit Çelebi, sinemada meşrubat ve çekirdek sattırdığı bir kantin de işletirdi. Yazlık sinemaya aileler, deyim yerinde ise çoluk çocuk dâhil, cumbur cemaat giderlerdi. Yeni bir film geldiğinde alan, hınca hınç dolardı. İzleyiciler kantinden çekirdek ve meşrubatlarını alırlar, film boyunca bunları atıştırırlardı         . Ferit Çelebi, kantinin işletmeciliğini ücretle oğullarına vermişti. “Niye böyle yapıyorsun?” diye soranlara “Hayatı kazanmanın yolunu bu şekilde öğretiyorum.” cevabını verirdi.

Resim 4: Yazlık sinemaya gelmiş aileler

Dönemin sinema seyircisi tüm Türkiye’de olduğu gibi Karaman’da da filmlere karşı duyarlıdır. Dramatik filmlerde seyirci gözyaşına sahip olamaz ve hüngür hüngür ağlar, aksiyon sahnelerinde, nerde ise filmin içine girer ve olayları sanki kendileri yaşıyormuşçasına hop oturur hop kalkardı.  Cleopatra, Avare, Vurun Kahpeye, Halıcı Kız, Vesikalı Yârim ve daha nice sinema filmi bu şekilde izlendi. Hatıralarının tazelendiği o günleri yaşayanlar, daha dün yaşamış gibi heyecanlanıyorlar.  Seyirci, salona girdiği zaman, filme olduğu kadar çevreye de meraklı idi. Meraklı gözler, salona her girişinde, mutlaka makine dairesini ve seyircilerin arasında aşina yüzler olup olmadığını gözden geçirirdi.

Tüm olayların film makinesi içinde olup bittiği düşüncesi, seyircilerin bir türlü kendilerini alamadığı bir merak idi. Görüntüyü perdeden izlemektense, makinistin ışık selini akıttığı film makinesinin içinden seyretmek, seyircinin içini gıdıklar dururdu.

Resim 5: İlk yazlık sinema (Menekşe Sineması) locasının yıkılmasına neden olan film. Alageyik film afişi

İlk yazlık sinema, nasıl şaşaalı başladı ise tantanalı bir şekilde de ömrünü tamamladı. Yıl ’dur. Dönemin çok rağbet gören jönü, Yılmaz Güney’in filmleri, kapalı gişe oynamaktadır. Ferit Çelebi o sene Yılmaz Güney’in yeni çevirdiği filmi Alageyik’e getirmiştir. Film için tüm salon dolmuştur. Tahtadan loca, her zamankinden daha fazla dolu olup istiap hakkını da fazlası ile aşmıştır. Film hem dramatik hem de aksiyon sahneleri içerdiğinden seyirci yerinde duramamaktadır.  Filmin yarısına gelindiğinde bir gürültü kopar. Ortalık toz duman olur. Kimse ne olduğunu anlayamaz. Seyirciler arkalarına döndüklerinde tahta locayı yerinde göremezler. Duvara basit bir şekilde tutturulu olan tahta loca, aşırı insan yüküne daha fazla dayanamamıştır. Olayı bize anlatan Kasabalı Mehmet Kocabaş, o sırada Kırmahalle’nin alt tarafındaki bahçelerden (şimdiki Piri Reis İÖO ile Beşyol Kavşağı civarı) kiraz çalmadan gelmektedir. Kiraz bahçesi ziyareti sonrası, İstiklal İlköğretim Okulu yanından yukarı doğru çıkmaktadır. Karşısından yaralı bereli ve aksayarak birbirine dayanmış insanlar gelmektedir. “Ne oldu size böyle?” diye sordu ise de kimse cevap vermeyerek moral bozukluğu içinde herkes kendi istikametinde yoluna devam eder.  Aynı olayı, benzer şekillerde İsmail Güven, Süreyya ve Tevfik Kayalık kardeşler, Recep Kızıltoprak da anlattılar.

Resim 6: Bir yazlık sinema.

Bu olay, bahçeye kurulu, ilk yazlık sinemanın sonunu getirir. Ama Ferit Çelebi, devamlı kâr getiren bu işletmeyi bitirmek istemez. İnsanların sinema tutkusu ve yazlık sinemaya olan rağbeti, onu yeni bir yer arayışına iter. Önce Sümerbank’ın arkasına bir yazlık sinema açar. O zamanlar Sümerbank’ın binası daha yapılmamıştır. Sümerbank’ın binası yapılınca da bu sefer Musalla’nın yan tarafına, Meseplerin Bahçesi’nin yukarısına denk düşen yere bir yazlık sinema yapar. Burası aynı zamanda Askerlik Şubesi’in doğu köşesinin karşısıdır.

Burası ile ilgili bir hatırayı Recep Kızıltoprak’ın ağzından aktarıyoruz:

-Bir keresinde burada güreş müsabakaları olmuştu. Karaman’a profesyonel güreşçiler gelmişti. Karamanlı Habib Bozkır da güreşmek için alana atladı. Tüm Karamanlılar da Habib Bozkır’ı alkışlayarak  “Habip! Habip!” diye tempo tutmaya başladı. Ama o da ne? Bir anda ortalığı bir sessizlik aldı.  Habib Bozkır saniye geçmeden tuş olmuştu…

O zamanlar, oralar, biraz kıyı kenardır. O yüzden de buradaki yazlık sinema fazla müşteri çekmez. Ayrıca Hancı Orhan’ın yeni açtığı, yazlık sinema daha fazla rağbet görmektedir. Bu şartlar altında Ferit’in Menekşe Sineması, altmışların ortasında kendiliğinden kaybolur gider.

Yeni Sinema

            Yeni Sinema! Özortaklar Şirketi’nin sineması. Kurucular Eczacı Naci Özpeynirci, Ali Dinçer, Avukat Tevfik Saimgil, Dişçi Rafet ve Doktor Ömer Ağaoğlu. Büyük ortak, yüzde elli bir hisse ile Naci Özpeynircidir.  Süreyya Abi, telefonunu bile hatırlıyor: Onbeş altmış! Makinist Kerim ise onbeş otuz olarak hatırlıyor. Halk hemen burasını benimsiyor ve gel git oranın adı Yeni Sinema oluyor. Feridin Sineması da Eski Sinema adını alıyor.

Ahmet Ferit Çelebi aslında, sinema sektöründeki en büyük rakibini de kendisi yaratır. İkinci bir sinemanın açılmasını adeta körükler. Yeni sinemanın açılış öyküsünü, Recep Kızıltoprak’tan dinliyoruz:

-Zaman altmışların başıdır. Eniştem eczacı Naci Özpeynirci ve arkadaşları bir akşam Feridin sinemaya giderler. Bunlar, eniştem Eczacı Naci, Avukat Tevfik, Dişçi Rafet, Doktor Ömerdir. O akşam nasıl oldu ise Ferit Çelebi ile takışırlar. Bunun üzerine Eczacı Naci ve arkadaşları yeni bir sinema salonu açmaya karar verirler. Böylece Yeni Sinema fikri ortaya çıkar ve çok fazla zaman geçmeden Yeni Sinema halka hizmet vermeye başlar. Yıl

Resim 7: Kore Eczanesi’nde bir üçlü. Soldan Recep Kızıltoprak (Naci Özpeynirci’nin kayını ), Makinist Kerim, Hüseyin Basmacı, Yeni Sinema ile ilgili anılarını anlatırlarken.

Kore Eczanesi’ne o gün sadece Recep Kızıltoprak Bey’i görmek için gitmiştim. Ancak o dönemleri çok iyi bilen Makinist Kerim Amca ile Hüseyin Basmacı Amca’yı görmek, gökte ararken yerde bulmak gibi oldu. 

Şekerbank’ın tam karşısına açılan bu sinema salonu, Feridin sinemasına göre daha büyük ve ferahtır. Hem de şehrin göbeğindedir. Eski sinemaya göre diğer bir farkı da pervaneli olmasıdır. Halk yazın, salonda film seyrederken sıcaktan pişmez. Localar, bu sinemada da vardır. Hem de Eski Sinema’daki localar gibi aynı pozisyonda.

Yeni Sinemanın en eğlenceli uygulamalarından biri, kadınlar matinesiydi. Kadınlar matinesi Cumartesi günü yapılırdı. O güne özel giyinip, makyaj yapan kadınlar, sinemanın önünde uzun kuyruklar oluştururlardı. Salon, çoğunlukla gelenlerin tamamını alamazdı. O akşam, sinemanın önünde, bir başka ilgili kalabalık daha olurdu. Sinemaya gelen kadınları görmek isteyen yüzlerce genç, bu sefer sinemanın tam karşısında, Ticaret Odası’nın önünde toplanırlardı.  

Recep Kızıltoprak çok ilginç anılar anlatmaya devam ediyor:

-Doktor Jivago, Kwai Köprüsü gibi dünyaca ünlü filmler, bu sinemada oynatıldı. Hatta bazı filmlerin, Türkiye’de ilk gösterimi Karaman’dan başladı.

Nasıl olur sorusuna cevap da ilginç:

-Filmi oynatacak şirketin sahibi, gümrük dönüşü, Adana’dan Karaman’a uğrardı. Film sahibi, biraz ısrar edince film kutusunu açar ve bir kopyayı da bize bırakırdı. Böylece İstanbul’a varmadan bir film, Karaman’da çoktan izlenmiş bitmiş oluyordu.

Yeni Sinema’ya dair ilginç bir hatırayı da Süreyya Kayalık anlatıyor.

-Zaman, Yeni Sinema’nın, sinema olduğu zaman. Bir hırsızlık furyasıdır almış başını gidiyor. Her gün bir hırsızlık olayı. Ama olayın failini yakalamak imkânsız. Hırsız, genelde akşamları  ve sinemada film oynatıldığı zamanları seçmekte. Kurbanları ise hep sosyete cihetindendir. Konya Valisi bile faili yakalamak için bu olaya kafayı takmıştır.

Yine bir akşam ve yine sinemada güzel bir film. Hırsız her zamanki gibi sinemanın karşısında, Ticaret Odası’nın önünde. Şehrin ileri gelenleri de sinemaya girmek için film sırasında. Hırsız otuz altıncı avını seçer. Sinemaseverler, sinemaya girip film izlemeye başlamışken, hırsız da seçtiği kurbanın evinin yolunu tutmuştur.

Film biter, herkes evine döner. Bir müddet sonra da kıyamet kopar. Hırsız bu sefer işi çok daha ileri boyuta götürmüştür. Çünkü bu kez, kurbanı Askerlik Şubesi Başkanı Albaydır. Üstelik Askerlik Şubesi Başkanı’nın sadece altınları ile yetinmeyip albayın demirbaş silahı olan tabancasını çalmıştır. Tüm Karaman teyakkuzdadır. Vali, kaymakam, emniyet müdürü küplere binerler. Herkes çaresizlik içindedir. Ama yapacak da bir şey yoktur. Hırsız sanki psikolojik savaş yapmaktadır. Hiç izini belli etmemektedir.