Bir Ince Bir Kalın Ünlü Harfin Yer Aldığı Sözcükler
Türükçä/Ses Bilgisi
Türükçä’de toplam 33 ses ve bu sesleri gösteren 33 harf bulunur. Bunlardan “a, ä, e, ı, i, o, ö, u, ü” olmak üzere toplam dokuzu ünlü, “b, c, ç, d, f, g, ğ, h, x, j, k, q, l, m, n, ñ, p, r, s, ş, t, v, y, z” olmak üzere yirmi dördü ise ünsüzdür.
Ünlü seslerden “ä” Türkçedeki “e” sesine göre biraz daha açık, a sesine yaklaşan bir e sesi vermelidir, öte yandan “e” harfi ile gösterilen sesin, Türkçedeki “e” sesine göre biraz daha kapalı, i sesine yaklaşan bir e sesi vermesi gerekir. Diğer ünlüler içerisinde Türkçeden ses olarak ayrılan bulunmaz.
Ünsüz harfler ise aşağı yukarı Türkçe ile özdeş sesletime sahipken, içlerinden farklı seslendirilenler aşağıda açıklanacaktır.
ğ: Her zaman için, önünde ya da ardında yer aldığı harfe bakılmaksızın gırtlağa yakın telaffuz edilen Türkçedekinden daha belirgin bir ğ sesi olup Anadolu’da kimi lehçelerde görülür.
x: Batı dillerinden alışıldığının aksine ks sesini değil, Türk dünyasının çoğunda rastlanan sert h sesini verir. Bu h Türkçede alışageldiğimizden daha hırıltılı ve gırtlaktan çıkan bir h sesidir.
q: Yine Batı dillerinde gördüğümüz bu karakter, Türk dillerinde bilinen k sesinin ötesinde, sert k sesi verir. Bu k alışılmışın ötesinde daha gırtlaktan ve belirgindir. Genellikle kalın ünlülerin önünde ya da ardında olur. Anadolu’da da korunan, işitilen seslerdendir.
ñ: Anadolu ağızlarında sıkça görülen, Osmanlı yazısında (ﯓ) harfi ile gösterilen, sağır kef, kef-i Türki ya da nef olarak adlandırılan genizcil n sesidir. Mangal, Ankara, Engel gibi sözlerde hala fark edilmeksizin seslendirilen bu art damak ünsüzünü çıkarmak için dilin ardı genze yakın tutularak n denilir.
KİMİ SES ÖZELLİKLERİ:
1-Türkçede “g” ile başlayan Türkçe kökenli sözler Türükçä’de ” k” ile başlar, Örneğin:
Gelmek > Kelmäk,
Giriş > Kiriş
Göl > Köl
Gülmek > Külmäk,
2-Türkçede “d” ile başlayan demek hariç Türkçe kökenli sözler Türükçä’de “t” ile başlar, Örneğin:
Dağ > Tağ
Dil > Til
Doğru > Toğra
Düz > Tüz
3-Türkçede Türkçe kökenli sözlerde bulunan “c“ sesi Türükçä’de “ç”dir, Örneğin:
Acıkmak > Açıqmaq
Cengiz > Çiñgiz
Demirci > Temirçi
Yolcu > Yolavçı
4-Türkçe kökenli olup “v” ile başlayan var, varmak, vermek sözleri Türükçä’de b ile başlar, Örneğin:
Var > Bar
5- Türkçede -cı, -ci, -cu, -cü, -çı, -çi, -çu, -çü biçimlerinde bulunan ek Türükçä’de yalnızca kendinden önceki ünlülerin kalın ya da ince oluşu dikkate alınmak kaydıyla -çı ve çi biçimlerinde bulunur
6- Türükçä’de bir sözcüğün birinci hecesinde kalın bir ünlü (a, ı, o, u) bulunuyorsa, diğer hecelerdeki ünlüler de kalın; ince bir ünlü (ä, e, i, ö, ü) bulunuyorsa diğer hecelerdeki ünlüler de ince olur: adım, ağız, ayaq, boyunduruq, burun, qarlığaç; beşik, biläzik, kelin, közlük, talaq, tuzaq, üzäñgi, yüzük gibi.
7- Türükçä’de bir sözcüğün ilk hecesinde düz ünlü (a, ä, e, ı, i) varsa sonraki hecelerde de düz ünlü bulunur: añlaşmaq, yaqınlaşmaq, qayıqçı, yılıtmaq, keñäşmäk, yeläk, biläk, çiyäläk vb. Bu kuralın tek istisnası fiil köküne getirilerek fiilden ad türetmeye yarayan -uv/-üv ekidir: kirüv, bilüv, sınuv, vb…
8- Türükçä’de bir sözcüğün ilk hecesindeki düz ünlü (e) ya da (i) ise, izleyen ya (ä) ya da (i) dir: kelmäk, keñäşmäk, yeläk, biläk, çiyäläk, keliş, temir, vb.
9- Türükçä’de bir sözcüğün ilk hecesinde yuvarlak ünlü (o, ö, u, ü) varsa bunu izleyen ilk hecede dar yuvarlak (u, ü) veya geniş düz (a, ä) ünlü bulunur: boyunduruq, moru, otun, , yoqlamaq, urmaq, yumurtga, ağıruv, vb.
Sözlere eklenen -uv/-üv, -çı/-çi, -gı/-gi (bkz: İsimden İsim Yapan Ekler),-gıç/-giç (bkz: İsimden İsim Yapan Ekler) ve –gıl/-gil (bkz: Emir) dışındaki bütün ekler bu kurallara uyarlar.
Ünlü (dilbilim)
Ünlü, sesli[1][2] veya vokal[3]; ses yolu görece açık durumda iken, ses tellerinin titreşmesi ile (duyulabilecek şekilde) bir engele takılmadan oluşan; hecenin en küçük birimini oluşturan konuşma sesi.[4]Ünsüz veya sessiz karşıtıdır. Ünlülük kavramı harflerden ziyade "sesleri" tanımlar zira bir harf kimi sözcüklerde ünlü, kimi sözcüklerde ise ünsüz bir sesi simgeleyebilir.[5]
Kökenbilim[değiştir Ünlülerin Nitelikleri
Türkçede sesler, ünlüler ve ünsüzler olmak üzere iki ana gruba ayrılır.
Ses yolunda bir engele çarpmadan çıkan sese ünlü denir. Türkçede sekiz ünlü vardır: a, e, ı, i, o, ö, u, ü
Ünlüler şu biçimde sınıflandırılır:
A. Dilin durumuna göre:
- seafoodplus.infoın ünlüler: a, ı, o, u
- seafoodplus.info ünlüler: e, i, ö, ü
B. Dudakların durumuna göre:
- 1.Düz ünlüler: a, e, ı, i
- seafoodplus.infoak ünlüler: o, ö, u, ü
C. Ağzın açıklığına göre:
- seafoodplus.infoş ünlüler: a, e, o, ö
- seafoodplus.info ünlüler: ı, i, u, ü
Ünlülerin nitelikleri aşağıdaki çizelgede toplu olarak gösterilmiştir:
Düz Yuvarlak Geniş Dar Geniş Dar Kalın a ı o u İnce e i ö ü
nest...
Ünlülerin Nitelikleri
Türkçede sesler, ünlüler ve ünsüzler olmak üzere iki ana gruba ayrılır.
Ses yolunda bir engele çarpmadan çıkan sese ünlü denir. Türkçede sekiz ünlü vardır: a, e, ı, i, o, ö, u, ü
Ünlüler şu biçimde sınıflandırılır:
A. Dilin durumuna göre:
- seafoodplus.infoın ünlüler: a, ı, o, u
- seafoodplus.info ünlüler: e, i, ö, ü
B. Dudakların durumuna göre:
- 1.Düz ünlüler: a, e, ı, i
- seafoodplus.infoak ünlüler: o, ö, u, ü
C. Ağzın açıklığına göre:
- seafoodplus.infoş ünlüler: a, e, o, ö
- seafoodplus.info ünlüler: ı, i, u, ü
Ünlülerin nitelikleri aşağıdaki çizelgede toplu olarak gösterilmiştir:
| Düz | Yuvarlak | ||||
| Geniş | Dar | Geniş | Dar | ||
| Kalın | a | ı | o | u | |
| İnce | e | i | ö | ü | |