Evren Kışlası Istanbul

ADANA 1000 KİŞİLİK YURTADANA GÖÇ İDARESİKOZAN 200 YATAKLI HASTANEMİLLİ İSTİHBARAT TEŞKİLATI BİNASISARIÇAM 1224 KONUT

KAHTA 24 DERSLİKLİ İ.Ö.O.KAHTA 96 KONUTMERKEZ 160 KONUT

DİNAR 350 KONUTEMİRDAĞ 500 KİŞİLİK YURTMERKEZ 15.000 KİŞİLİK STADYUMMERKEZ 407 KONUTMERKEZ HALK EĞİTİM MERKEZİ

DOĞUBEYAZIT JANDARMA KARAKOL KOMUTANLIĞIDOĞUBEYAZIT SINIR KARAKOLUELEŞKİRT JANDARMA KARAKOL KOMUTANLIĞIGÜRBULAK JANDARMA KARAKOL KOMUTANLIĞIMERKEZ 1168 KONUT

AKSARAY ÜNİVERSİTESİ ÇARŞI BİNASIMERKEZ 807 KONUTMERKEZ SEYHAN CAMİ

FINDIKLI 268 KONUT,SOSYAL TESİS,BÜFEMERKEZ 312 KONUTMERZİFON 97 KONUTMERZİFON SOFULLAR MAHALLESİ 220 KONUTSULUOVA 456 KONUT

1071 PROJESİMERKEZ ANKARA PROJESİNEXT LEVEL ÇAYYOLUSİNPAŞ ALTINORAN P1 B,C,D,E,G BLOKYENİ YHT GAR VE OTEL KOMPLEKSİ

ANTALYA ATIK SANTRALMERKEZ 24 DERSLİKLİ İ.Ö.O.MERKEZ 300 KİŞİLİK YURTSÜTÇÜLER 1. BÖLGE 336 KONUT

MERKEZ 8 DERSLİKLİ OKUL

MERKEZ KONUTŞAVŞAT 112 ACİL

MERKEZ 600 KONUTMERKEZ K.9 BLOKMERKEZ İNCİRLİOVA CAMİ

BANDIRMA 412 KONUTBANDIRMA 838 KONUTEDREMİT 412 KONUTGÖNEN 384 KONUTMERKEZ 525 KONUT

MERKEZ ASM VE ECZANE

15000 KİŞİLİK STADYUM VE YÜZME HAVUZUHASANKEYF KÜLTÜR PARKIMERKEZ GOLDEN PARK AVMMERKEZ OKUL-KONUTMERKEZ ÖZEL HAREKAT HİZMET BİNASI

2.ETAP-2.BÖLGE 250 KONUT

BİNGÖL ADAKLI 98 KONUTMERKEZ 736 KONUT

AHLAT 300 KİŞİLİK PANSİYONGÜROYMAK 192 KONUTMERKEZ 120 KİŞİLİK ÖĞRETMENEVİMERKEZ 24 DERSLİKLİ İ.Ö.O.MİLLİ EĞİTİM BAKANLIĞI HİZMET BİNASI

GÖYNÜK 240 KONUTKÜRKÇÜLER 348 KONUTMENGEN 240 KONUTMENGEN 291 KONUT, TİCARET MERKEZİMUDURNU BELEDİYESİ BELEDİYE KONUTLARI 128 KONUT

BUCAK 264 KONUTBUCAK 300 KİŞİLİK YURTGÖLHİSAR 224 KONUT,SOSYAL TESİSMERKEZ 655 KONUTTEFENNİ 192 KONUT,SOSYAL TESİS

KELES 64 KONUTMUSTAFAKEMALPAŞA 232 KONUTMUSTAFAKEMALPAŞA 384 KONUT,SOSYAL TESİS,BÜFEORHANGAZİ 784 KONUTİZNİK SELÇUK 72 KONUT

BİGA 144 KONUTBİGA 224 KONUTGELİBOLU 188 KONUTGELİBOLU 192 KONUTÇANAKKALE 750 KİŞİLİK YURT

KORGUN 182 KONUTMERKEZ HUZUR EVİÇERKEŞ SGK BİNASIŞABANÖZÜ 12 DERSLİKLİ LİSE

HİTİT ÜNÜVERSİTESİ M.Y.O, İDARİ BİNAMERKEZ 440 KONUTOSMANCIK 224 KONUTSUNGURLU 256 KONUTİNANÇKÖY 384 KONUT

HONAZ 384 KONUTIRLIGANLI 296 KONUTKURUDERE 486 KONUTMERKEZ 258 KONUT,4 ADET TİCARET MERKEZİ, 10 ADET PANSİYONÇAL 253 KONUT

DİNİ TESİSMERKEZ 125 KONUT, SOSYAL DONATIÇÖL GÜZELİ 1. ETAP 816 KONUTÇÖL GÜZELİ 2. ETAP 456 KONUTÜÇKUYULAR 672 KONUT

MERKEZ 24 DERSLİKLİ İ.Ö.O.MERKEZ ASM VE ECZANEUZUN MUSTAFA SEVGİ EVİ

KEŞAN 16 DERSLİKLİ İ.Ö.O.KEŞAN 736 KONUT, TİCARET MERKEZİMERKEZ 300 YATAKLI DEVLET HASTANESİMERKEZ 784 KONUTİSPALA KONUT

KOVANCILAR 456 KONUTMERKEZ 270 KONUTMERKEZ 452 KONUTMERKEZ KONUT

KAVAKYOLU 627 KONUTMERKEZ 1000 KİŞİLİK PMYOMERKEZ 464 KONUT,16 DERSLİKLİ LİSEMERKEZ 880 KONUTTERCAN 268 KONUT

AŞKALE 16 DERSLİKLİ LİSEMERKEZ 16 DERSLİKLİ LİSETORTUM 24 DERLİKLİ OKUL

ODUNPAZARI 400 KONUTOSMANGAZİ ÜNİVİVERSİTESİVADİŞEHİR 3. ETAP 952 KONUT

MERKEZ 388 KONUTMERKEZ 446 KONUTNİZİP 516 KONUTŞAHİNBEY 1260 KONUTŞEHİTKAMİL 1104 KONUT

AKSU 354 KONUTDERELİ KONUTMERKEZ 26 BLOK

GÜMÜŞHANE 2000 KİŞİLİK YURTGÜMÜŞHANE OKUL SPOR SALONUMERKEZ 198 KONUT

DERECİK TABUR KOMUTANLIŞI 1. VE 2. KISIMGUPSİ 192 KONUTMERKEZ 160 KONUTYÜKSEKOVA JANDARMA TABUR KOMUTANLIĞIŞEMDİNLİ 1216 TEPE TAKIM KARAKOLU

BELEN 410 KONUTMERKEZ 250 YATAKLI HASTANEMERKEZ MÜZEREYHANLI 280 KONUT,SOSYAL TESİSİSKENDERUN 760 KONUT

ARALIK 24 DERSLİKLİ İ.Ö.O.BAHARLI 24 DERSLİKLİ İ.Ö.O.MERKEZ 24 DERSLİKLİ İ.Ö.O.MERKEZ GENÇLİK MERKEZİTOPÇULAR 16 DERSLİKLİ LİSE, PANSİYON

ATABEY 324 KONUTGÖNEN 128 KONUTKARARGAH KOMUTANLIĞISÜTÇÜLER 329 KONUT

AMERİKAN HASTANESİBAHÇEŞEHİR SPRADON QUARTZDİVAN RESİDENCE 385 KONUTKAYABAŞI 9. BÖLGE 888 KONUTTUZLA GERİ GÖNDERİM MERKEZİ

KARŞIYAKA 400 YATAKLI DEVLET HASTANESİKATİP ÇELEBİ ÜNİVERSİTESİ YURT BİNASIMERKEZ 2000 KİŞİLİK YURTTİRE 529 KONUTTİRE 529 KONUT

ILICA 82 KONUTMERKEZ 24 DERSLİKLİ İ.Ö.O.

300 YATAKLI DEVLET HASTANESİKARABÜK 1144 KONUTKARABÜK ÜNİVERSİTESİ TEKNİK EĞİTİM FAKÜLTESİSAFRANBOLU 24 DERSLİKLİ İ.Ö.O.

ERMENEK 156 ADET KONUTKARAMAN 515 KONUTYEŞİLDERE 155 ADET TARIMKÖY KONUTU

500 KİŞİLİK ÖĞRENCİ YURDUIĞDIR ÜNİVERSİTESİ SARIKAMIŞ SPOR SALONUKARACAÖREN ENGELSİZ YAŞAM BİRİMİMERKEZ 672 KONUTMERKEZ ATLETİZM SALONU

ILGAZ ÖĞRETMEN EVİMERKEZ AKTEKKE MAHALLESİ 324 KONUTORMAN GENEL MÜDÜRLÜĞÜ

4.BÖLGE 476 KONUTKARARGAH KOMUTANLIĞIMELİKGAZİ 794 KONUT,TİCARET MERKEZİPINARBAŞI İLÇESİ 3.ETAP 280 KONUTYAHYALI 344 KONUT

ELBEYLİ 24 DERSLİKLİ İ.Ö.O.

BAHŞİLİ 240 KONUTBALIŞEYH 24 DERSLİKLİ İ.Ö.OKULAKSIZ BELEDİYESİ HİZMET BİNASIMERKEZ 448 ADET KONUTPODİUM AVM

AHİ EVRAN ÜNİVERSİTESİ BEDEN EĞİTİMİ YÜKSEK OKULU, KAPALI SPOR SALONUAHİ EVRAN ÜNİVERSİTESİ REKTÖRLÜK BİNASI, Y.DİLLER MYO, STADYUMAKPINAR 96 KONUTKIRŞEHİR İLAÇ FABRİKASIMERKEZ 292 KONUT , CAMİ

DARICA BASIN İLAN KURUMU HİZMET BİNASIGEBZE 32 DERSLİKLİ İ.Ö.O.GEBZE 577 KONUTKÖRFEZKENT 776 KONUTÇAYIROVA 386 KONUT

ILGIN 863 KONUTMERAM 1.BÖLGE 958 KONUTMERAM 1220 KONUTMERKEZ 2000 KİŞİLİK YURTMERKEZ 5000 KİŞİLİK YURT

ALTINTAŞ 96 KONUTGÖÇ İDARESİPAZARLAR 112 KONUTİNKÖY 180 KONUTŞAPHANE 112 KONUT

300 YATAKLI HASTANEBEYDAĞI 1. BÖLGE 540 KONUTBEYDAĞI 2. BÖLGE 531 KONUT, 16 DERSLİKLİ İ.Ö.O, CAMİİMERKEZ 360 KONUTMERKEZ 909 KONUT

CELAL BAYAR ÜNİVERİSTESİ 1500 KİŞİLİK YURTMERKEZ 1000 KİŞİLİK YURTMERKEZ 144 KONUTMERKEZ 288 KONUTMERKEZ 300 KİŞİLİK YURT

DARGEÇİT 418 KONUTMEB MERKEZ PANSİYONNUSAYBİN 2.ETAP KONUTNUSAYBİN 328 KONUTNUSAYBİN 55 KONUT

ERDEMLİ 160 KONUTERDEMLİ 496 KONUTERDEMLİ 80 KONUTERDEMLİ HUZUREVİTOROSLAR 612 KONUT

KAVAKLIDERE 116 KONUTKAVAKLIDERE KONUT

ALPARSLAN ÜNİVERSİTESİ REKTÖRLÜK VE İDARİ BİNABULANIK 24 DERSLİKLİ İ.Ö.O.BULANIK BELEDİYESİ HİZMET BİNASIMALAZGİRT BELEDİYESİ HİZMET BİNASIMERKEZ 750 KİŞİLİK YURT

2.ETAP 974 ADET KONUTMERKEZ 194 KONUTMERKEZ 704 KONUTNEVŞEHİR OKULÜRGÜP 1. ETAP 518 KONUT, CAMİİ, TİCARET MERKEZİ

MERKEZ 200 KİŞİLİK YURTMERKEZ 510 KİŞİLİK YURTMERKEZ 720 KONUTMERKEZ 786 KONUTMERKEZ 786 KONUT

AYBASTI 24 DERSLİKİ İ.Ö.O.AYDIN MEVKİİ 2.ETAP 312 ADET KONUTMERKEZ 24 DERSLİKLİ İ.Ö.O.

KADİRLİ 160 KONUTMERKEZ 264 KONUTMERKEZ 320 KONUT

MERKEZ 93 KONUTMERKEZ 158 KONUTMERKEZ HAMAMRECEP TAYİP ERDOĞAN UNVİVERSİTESİRİZE CAMİ

CAMİLİ 1208 KONUTKORUCUK 464 KONUTSAKARYA 24 DERSLİK OKULSAKARYA 590 KONUT

GAZİ 210 KONUT

BOZOVA 24 DERSLİKLİ İ.Ö.O.HARRAN CAMİİHİLVAN TABUR KOMUTANLIĞIMERKEZ 367 KONUTMERKEZ 836 KONUT

BOYABAT HALK KONAĞIENGELSİZ YAŞAM MERKEZİ BİRİMİSİNOP 300 YATAKLI HASTANE

AKÇAY 52 ÜNİTELİ HAİTCİZRE BEDELİYESİSİLOPİ GÜMRÜKSİLOPİ TABUR KOMUTANLIĞIŞIRNAK 539 KONUT

DEVREK 271 KONUTGÖLOVA 64 KONUTMERKEZ 276 KONUTSİVAS ORDU EVİYILDIZELİ 208 KONUT

HAYRABOLU 132 KONUTHÜRRİYET MAHALLESİ 24 DERSLİKLİ İ.Ö.O.MSB ÇORLU BİNASIÇERKEZKÖY 16 DERSLİKLİ LİSEÇORLU HAVAALANI

3. ETAP 480 KONUTMERKEZ 153 KONUTNİKSAR 240 KONUTTOKAT DEVLET HASTANESİZİLE 320 KONUT

AKÇAABAT 24 DERSLİKLİ İ.Ö.O.KAVAKLI 120 KONUTOF SAĞLIK OCAĞISÜRMENE 24 DERSLİKLİ İ.Ö.O.ÇÖMLEKÇİ 64 KONUT

ÇEMİŞKEZEK 80 KONUT

KARAHALLİ 112 KONUTMERKEZ 112 KONUTMERKEZ 500 KİŞİLİK ÖĞRENCİ YURDUMERKEZ 979 KONUTMERKEZ 979 KONUT

EDREMİT 10.ETAP 452 KONUTERCİŞ 8.ETAP 464 KONUTKALECİK 6.ETAP 280 KONUTKEVENLİ 800 KONUTMELİKŞAH 1430 KİŞİLİK YURT

AKDAĞMADENİ 96 KONUT,TİCARET MERKEZİ,CAMİMERKEZ 666 KONUTYOZGAT BOZOK ÜNV.

MERKEZ 24 DERSLİKLİ İ.Ö.O.MERKEZ 240 KONUTÇAYCUMA 256 KONUT

RUSYA’DAKİ TÜRK SAVAŞ ESİRLERİNE ERMENİLER TARAFINDAN YAPILAN MEZALİM HAKKINDA BAZI TESPİTLER НЕКОТОРЫЕ СВИДЕТЕЛЬСТВА О ЗВЕРСТВАХ, СОВЕРШЕННЫХ АРМЯНАМИ ПО ОТНОШЕНИЮ К ТУРЕЦКИМ ВОЕННОПЛЕННЫМ В РОССИИ Tuncay ÖĞÜN* РЕЗЮМЕ Ухудшение турецко-армянских отношений, начавшееся с последней четверти 19-го века вследствие провокаций империалистических государств, вызвало непредвиденные проблемы и имело печальные последствия во многих областях. Одним из них явилось жестокое обращение армян с турецкими солдатами, захваченными в плен Россией в ходе 1-й Мировой войны, нарушающее Конвенцию о военнопленных и воинский Кодекс чести. Когда началась турецко-русская война на Кавказском фронте, в подчинении русской армии находились тысячи армянских солдат. Некоторые из них были призваны в рамках закона, поскольку являлись российскими гражданами. Остальные изначально считались гражданами Османской Империи и добровольно присоединились к русской армии для борьбы с турками. Особенно эти добровольцы были полны ненависти и вражды к тюркизму и исламу. Они считали беззащитных турецких солдат, плененных русской армией, легкой добычей и наслаждались убийствами, пытками безоружных, больных и раненых, грабя их до последней нитки. Попавших в их руки турецких военнопленных они зачастую убивали на месте, завладевая всем их имуществом. В процессе эвакуации захваченных в плен турецких солдат с поля боя и отправки их в лагеря непрекращающиеся нападки и оскорбления достигали такой степени, что даже русские офицеры стыдились подобного поведения подчиненных. Благодаря таким русским офицерам, некоторым турецким солдатам, попавшим в руки обезумевших армянских уголовников, удалось спастись от гибели. В частности, солдаты и офицеры, имевшие турецкие корни, а также другие мусульмане, находившиеся на службе царской армии, прилагали огромные усилия для защиты турецких солдат, которых они считали братьями по вере и крови, от армян. Царское правительство, поначалу закрывавшее глаза * Prof. Dr., Muğla Sıtkı Koçman Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, Tarih Bölümü, MUĞLA, [email protected] 1090 на эти отвратительные действия по отношению к пленным, по причине роста количества нападений вынуждено было запретить армянским солдатам приближаться к турецким военнопленным. Несмотря на это, подобные злодеяния нельзя было искоренить полностью. В данной статье описываются и анализируются несправедливые и незаконные нападения армян на турецких солдат, плененных российской армией, засвидетельствованные архивными документами Османской империи, отчетами соответствующих органов о вернувшихся из плена солдатах и многочисленными воспоминаниями солдат о нахождении в плену. КЛЮЧЕВЫЕ СЛОВА: Первая мировая война, турецкие военнопленные, армянская проблема, армянские зверства 1711’de Prut’ta başlayıp 1. Dünya Savaşı’na kadar devam eden iki asırlık dönem içerisinde Osmanlı Devleti ile Çarlık Rusya’sı arasında tam dokuz büyük savaş meydana gelmiştir. Savaşların çoğunu Osmanlı Devleti kaybetmiş ve süreç içerisinde 104’ü Paşa (General ve Amiral)1 olmak üzere çok sayıda Türk askeri, kimi zaman da bazı siviller esir alınarak Rusya’ya götürülmüştür. Ancak bu esaret süreçlerinin hiçbiri 1. Dünya Savaşı’ndaki kadar zor ve yıpratıcı olmamıştır. Örneğin 93 Harbi olarak anılan 1877-1878 Osmanlı-Rus savaşında esir düşen Türk askerlerinin sayısı 142 bin civarında2 olup 1. Dünya Savaşı’ndaki esir sayısının nerdeyse 2,5 katı kadar olduğu halde, onlar için esaret hayatı nispeten rahat ve sorunsuz geçmiştir.3 Döneme ait kaynaklar, 1. Dünya Savaşı’nda Rusların eline geçen Türk askerleri için esaret koşullarının daha ağır ve yıpratıcı olmasında 19. Yüzyılın son çeyreğinden itibaren ihtilalci fikirler benimseyerek Türklere ve Müslümanlara karşı kin ve nefret hisleriyle dolmaya başlayan Ermeni çevrelerinin önemli bir paya sahip olduğunu göstermektedir. 1 V.V. Poznakhirev, Turetskiye generalı i admiralı v Russkom plenu (XVIII – XX vv.) [Rus Esaretindeki Türk General ve Amiraller (18-20 yy.)], Nestor-Istoriya, Sankt-Peterburg 2019, s. 25-35. 2 Vladimir Belyakov, “1877-1880 Yıllarında Çarlık Rusya’sındaki Türk Esirleri”, çev. Vügar İmanov, Toplumsal Tarih, Sayı 207 (Mart 2011), s. 94. 3 Bkz. Tuncay Öğün, “İstanbul Basınında 93 Harbi Türk Savaş Esirleri”, Uluslararası Türk Savaş Esirleri Sempozyumu (14-15 Mart 2017, İstanbul), Sultanbeyli Belediyesi Kültür ve Sosyal İşler Müdürlüğü Kültür yayınları, İstanbul 2018, s. 29-52; V.V. Poznakhirev, Ottomanskiye voyennoplennıye v Rossii v period Russko- turetskoy voynı 1877–1878 gg. [Ottoman Prisoners of war in Russia during the Russian-Turkish War of 1877– 1878], Nestor-İstorya, Sankt-Peterburg 2017. 1091 1. Dünya Savaşı’nda 8-10 bini sivil, diğerleri asker olmak üzere Rusya’ya esir düşen Türk esirlerinin sayısı 64.500’dü.4 Bunların 20 bin kadarı Sarıkamış harekâtında esir alınmış,5 diğerleri daha önce ve daha sonraki muharebelerde ele geçirilmişti. Esir alınan Türkler, önce Sarıkamış-Kars üzerinden Tiflis’e veya kısa bir süre kalacakları Nargin Adası’ndaki dağıtım merkezine gönderilmiş, oradan Sibirya’daki daimi esir kamplarına sevk edilmiştir. Sevkiyat çok yoğun bir şekilde yapılmış, yalnız Sarıkamış harekâtına rastlayan 1 Aralık 1914-24 Ocak 1915 tarihleri arasında Tiflis’ten Riyazan-Ural demiryoluyla İç Rusya’ya 326’sı subay, diğerleri er olmak üzere toplam 14.846 Türk esiri gönderilmiştir.6 Böylece Türk askerleri, sınır hattı üzerindeki muharebelerde esir düştükten 30-40 gün sonra kendilerini Sibirya’daki esir kamplarda bulmuştur.7 Ele geçirildikleri andan itibaren genellikle çok kötü bir muameleye maruz kalan esir Türk askerlerinin esir kamplarına sevk edilmesi de kendileri için çok zor ve zahmetli olmuştur. Silahları alındıktan sonra Rus ordusundaki Ermeni askerlerinin canice saldırılarına uğramış, hastalıklar, bakımsızlık ve kötü hayat koşulları yüzünden birçokları hayatını kaybetmiştir. Türk savaş esirlerinin gördüğü kötü muamele aslında Çar hükümetinin onayladığı bir durum değildi. Çar II. Nikolay, esirlerin idaresini uluslararası hukuk normlarına göre düzenleme gayreti içerisindeydi. Savaş esirlerinin hukukunu düzenleyen ve esirlere kötü muamelede bulunmayı yasaklayan “1907 Lahey Sözleşmesi” de onun şahsî çabaları sonucunda kabul edilmiş ve Türkiye dâhil 44 ülke tarafından onaylanmıştı. Savaş esirlerine can ve mal güvencesi, inanç ve ibadet özgürlüğü, beslenme ve barınma garantisi veren bu sözleşmenin 4. Maddesi şöyleydi:8 “Madde 4: Savaş esirleri kendilerini esir eden şahısların veya birliklerin değil, düşman hükümetinin hükmü altındadırlar. Onlara insanî bir şekilde davranılma zorunluluğu vardır. Silahları, atları, askerî evrakları hariç kendilerine ait her şey kendi uhdelerinde kalacaktır.” 4 V.V. Poznakhirev, Turetskiye voyennoplennyye i grazhdanskiye plennyye v Rossii v 1914-1024 gg. [Turkish Military and Civilian Prisoners of War in Russia in 1914-1924], Nestor-Istoriya, Sankt-Peterburg 2014, s. 56. 5 Stanford J. Shaw, the Ottoman Empire in World War I, II, TTK Yayını, Ankara 2008, s. 832. 6 Alfina Sibagatullina, “I. Cihan Harbi Dönemi Rus Taşrasında Osmanlı Esirleri”, Uluslararası Türk Savaş Esirleri Sempozyumu (14-15 Mart 2017, İstanbul), Sultanbeyli Belediyesi Kültür Yayınları, İstanbul 2018, s. 253. 7 Vehbi Özkan, Esaret Yıllarım/Asteğmen Vehbi Bey’in Sibirya’dan Kaçışı, yay. haz. Bingür Sönmez, Babıali Kültür Yayıncılığı, 2017, s. 19. 8 Sözleşme maddeleri için bkz. Cemil Kutlu, I. Dünya Savaşı’nda Rusya’daki Türk Savaş Esirleri ve Bunların Yurda Döndürülmeleri Faaliyetleri, Atatürk Üniversitesi Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi Enstitüsü, Basılmamış Doktora Tezi, Erzurum 1997, s. XXVIII-XXXII. 1092 Teorik olarak durum böyle olsa da Türk savaş esirleri özellikle esir düştükleri ilk anlarda maalesef insanlık dışı muamelelerle karşılaşmışlardır. Rus birlikleri arasında yer alan Plastun askerleri ve Kazak atlıları esir aldıkları subayların şahsi malı olan atları, eğer takımlarını, atların terkilerine bağlı kaput, pelerin, çamaşır gibi eşyaları bile yağmalamışlardır.9 Sarıkamış’ta esir düşen Türk askerleri arasındaki en yüksek rütbeli tek General olmasına rağmen Ali İhsan Paşa bile 6 Ocak 1915 sabahı üç arkadaşıyla birlikte Sibirya’ya gönderilmek üzere bir otomobille götürüldüğü Selim istasyonunda Rus askerleri ve köylüleriyle dolu pis kokulu bir odada sabaha kadar ayakta bekletilmiştir. Oradakilerin ileri geri konuşmalarına muhatap edilmiş, trenin, tahta kerevetli dördüncü mevki vagonuna bindirilirken Kazak muhafızları tarafından itilip kakılmıştır. Kars istasyonunda, “İslam ve Türk adı taşıyan herkese her türlü kötülüğü yapabileceğini” yüzüne haykıran bir Rus generalinin hakaretlerine uğramıştır.10 Özellikle Rus ordusundaki Ermeni askerlerinin elline geçenlere çok kötü muamele edilmiştir. Türklere karşı kin ve nefret besleyen söz konusu Ermeni askerler, ele geçirdikleri Türk askerlerini hemen oracıkta öldürmüş, bozuk paralarına ve çoraplarına varıncaya kadar bütün eşyalarını yağmalamışlardır.11 Sarıkamış bozgununda esir düşen Yüzbaşı Abdullah Efendi, yurda döndükten sonra, Rus esaretindeyken gördüğü muameleyi ilgili mercilere rapor ederken şu ifadelere yer vermiştir:12 “Yaralı olarak esir düştüm. Askerim beni sırtında taşıyordu. Bir Ermeni Rus askeri üzerime saldırarak saç ve bıyıklarımı yoldu. Rus ve Ermeni Rus askerleri esir subaylarımızın yüzlerine tükürerek küfrettiler.” Askerden çok eşkıyaya benzeyen bu canilerin askerlik onuruna yakışmayan insanlık dışı davranışları, Rus subaylarını bile çileden çıkarmış, esir Türk askerlerinin 9 Rusya’daki Üseramız Hakkında Malumat (basım yeri ve yılı belirtilmemiş), s. 10 [Osmanlıca olan eserin sadeleştirilmiş metini ve hakkındaki değerlendirme için bkz. Bülent Bakar, “Birinci Dünya Savaşı’nda Rusya’ya Esir Düşen Türk Esirleri: Rusya’daki Üseramız Hakkında Malumat”, Türk Dünyası Araştırmaları, Sayı: 179 (Nisan 2009), s. 85-104. 10 İhsan Latif (Ali İhsan Paşa), Bir Serencam-ı Harp/Harb-i Umumî Safahatına Ait Hatırat, Maarif Matbaası, İzmir 1925, s. 2-5. 11 Merih Baran Erbuğ, Kaybolan Yıllar/Mülazım Ahmet Hilmi’nin Sarıkamış-Sibirya-Afganistan Hatıraları ve Hayatı, Vadi Yayınları, Ankara 2007, s. 172. 12 Rusya’daki Üseramız Hakkında Malumat, s. 3. 1093 birçoğu onların duruma müdahale ederek bu canileri durdurması sayesinde hayatta kalabilmiştir.13 Rus ordusunda Müslüman Tatar askerleri de vardı. Türkleri kardeş olarak gördüklerini söyleyen bu askerler, esir Türk askerlerine karşı dostça davranmış, onları teskin etmeye çalışmış, karınlarını doyurmuş, sigara ikram etmiş ve en önemlisi de Ermeni askerlerinin saldırılarına karşı korumuşlardır. Türkçe bilen Ermeni asıllı Rus askerlerinin, esir Türk askerlerine dostça yaklaşıp hile ile öldürdüklerini söyleyerek muhtemel saldırılara karşı uyarmışlardır. Hatta bir defasında Türkçe konuşarak esirlerin yanına dostça yaklaşmaya çalışan sivil bir Ermeni’yi fark edip koynunda sakladığı bıçağı almış ve esaslı bir dipçik vurduktan sonra kovmuşlardır. Bir Tatar subayı, Tatar Türkçesiyle bu Ermeni’yi şöyle azarlamıştır:14 “Bu gördüğün esirler var ya! Bunlar Türk askerleridir. Bunların üstlerine başlarına bakmayın. Allahuekber dağlarında bunların bir tanesini, bir tabur Rus askeriyle tutmak zordur. Bunlar yiğit askerlerdir. Şimdi elleri kolları bağlı gördünüz, bunları hançerlemeyi düşünüyordun değil mi? Kıçın tutuyorsa, git şu dağda bir tane tut bakalım. Sen bunların bir topal olanını bile yakalayamazsın. Bunlar açlıkla harp ettiler, soğukla harp ettiler, tifo ile tifüs ile harp ettiler, gene de bunlarla baş edemiyorduk. Harp talihidir bu, esir düştüler. Biz şimdi bunlarla kardeşiz.” Türk savaş esirlerini muharebe alanında soyup öldürmekle kalmamış, saldırı ve hakaretlerini esirlerin savaş alanından tahliyesi sırasında da sürdürmüşlerdir. Örneğin 1915 Ocak’ının ilk günlerinde Sarıkamış’tan Kars’a nakledilmekte olan 400 Türk askerinden oluşan bir esir kafilesinin büyük bir çoğunluğu Ermeniler tarafından öldürülmüş, bunlardan yalnız 20 kadarının Kars’a ulaştırılması mümkün olabilmiştir.15 Yol boylarında toplanıp esir kamplarına götürülmekte olan Türk askerlerini küçümseyerek izlemeye gelenler arasında Ermeniler genellikle hiç eksik olmamıştır. Özellikle Türk ordusundan 13 M. Rıza Sehadoğlu, Savaşçı Doktorun İzinde/Kırım, Sarıkamış, Esaret Yılları ve Kurtuluş Savaşı, Remzi Kitabevi, İstanbul 2005, s. 113. 14 Ahmet Rıza İrfanoğlu, Çayeli Beyazsu Köyünden İrfanoğlu İsmail Efendi’nin Hatıraları/Sarıkamış Esaret ve Sonrası, Dergâh Yayınları, İstanbul 2017, s. 51-52. 15 V. V. Poznakhirev, Turetskiye voyennoplennyye i grazhdanskiye plennyye v Rossii v 1914-1024 gg., s. 76. 1094 kaçıp Rus tarafına geçenler, intikam ve düşmanlık hislerini dile getirerek esir Türk askerlerine hakaretler yağdırmış, psikolojik olarak işkenceye maruz bırakmışlardır.16 1915 Ocak’ının ilk günlerinde, Ardahan’da Rus Kazaklarına yaralı olarak esir düşen bir Türk subayı, kendisi gibi yaralı ve donuklardan oluşan bir esir kafilesiyle Sibirya’ya gönderilirken Kars’ta yol üzerinde toplanan Ermenilerden işittikleri hakaretleri şöyle nakletmiştir:17 "Birkaç gün sonra biz yaralı ve donuklar Arabalarla Ardahan’dan Kars’a götürüldük. Kars'ta Hafız Paşa Kışlası’na doğru şimdiki Kâzım Paşa caddesinden geçiriliyorduk. Her arabada iki yaralı ve arabacının yanında bir muhafız vardı. Çoğunun Ermeni olduğu anlaşılan kalabalık yolun iki yanında birikmiş, bize küfür ediyordu. Kapan denilen yerden geçerken, arkamdaki arabada bulunan ve sonradan kendisinin Çakırcalı Efe'nin kızanlarından ve Teşkilat-ı Mahsusa Yakup Cemil Müfrezesinden Topsakallı Tahir Ağa olduğunu öğrendiğim şahsa karşı: ‘Len sahallı, sen hansı dâvaya gelipsen, hay senin sahalının kökünü... dinini, imanını...’ diye küfür edildi. Kendisi yedi yerinden yaralı olduğu halde, bir ara kımıldayarak: ‘Ben daha ölmedim, sizin hepinizin topunuzu...’ diye gürleyince ona doğru hücum oldu. Apoletinde üç beyaz şerit olan bir Rus görevlisi elindeki kamçıyı etrafa savurarak kalabalığı dağıttı. Yola koyulduk." Yalnız hasta ve yaralılara değil, ölülere bile eziyet ediyordu. Türklerle işbirliği yaptığından kuşku duyulan yörenin Türk ve Müslüman köylüleri de toplanıp esir kamplarına gönderiliyordu. Rus askerleri tarafından esir kamplarına sevk edilmekte olan bu sivil esir kafilelerinden birinin Sarıkamış’tan geçerken şu insanlık dışı muameleye uğradığına tanık olunmuştur:18 "Ebubekirgilin Mehmet, hasta olan ağabeyi Muhittin'i sırtında taşıyordu. Biraz sonra öldüğünü anladığımız ağabeyini yere bırakmasını söyledikse de o razı olmadı. Geceden bekleyen Rum ve Ermeniler tekrar etrafımızı çevirmişti. Bir kısmı Mehmet'i döverken, biri de sopasını sırtındaki ölüye vuruyordu. Böylece dirimize ve ölümüze vura vura trene bindirip Kars'a götürdüler." 16 Ziya Yergök, Tuğgeneral Ziya Yergök’ün Anıları/Sarıkamış’tan Esarete (1915-1920), yay. haz. Sami Önal, Remzi Kitabevi, İstanbul 2005, s. 135. 17 Raci Çakıröz, “Türkistan’da Türk Subayları” (Yazan: Timur Kocaoğlu), Türk Dünyası Tarih Dergisi, Sayı: 1 (15 Ocak 1987), s. 21-22. 18 C. Kutlu, s. 29. 1095 Hasta ve yaralı Türk askerleri, Rus yönetimince Sarıkamış, Kars, Tiflis ve benzeri yerlerdeki hastanelerde tedavi altına alınmış, sağlığına kavuşanlar esir kamplarına gönderilmiştir. Ermeniler ise Rus yönetiminin bu iyi niyetli girişimini de hekim kisvesi altında sabote ederek tedavi görmekte olan esir Türk askerlerine sinsice zarar vermeye devam etmişlerdir. Ruslar, ellerinde yeterli miktarda sağlık personeli ve hekim bulunmadığından esir aldıkları Türk askerleri arasındaki hekimleri tespit edip esirlerin tedavi altına alındığı hastanelerde görevlendirmekteydiler. Bu yüzden Türk ve Müslüman hekimlerle birlikte, Osmanlı ordusundaki Ermeni hekimler de esirlerin tedavisinde görev almaktaydılar. Ancak onlar ettikleri Hipokrat yeminini de hiçe sayarak diğer Ermeni hekimlerle birlikte Türk askerlerinin canlarına kastetmekteydiler. Kars’taki Ermeni hekimler, hastanede tedavi görmekte olan yaralı Türk askerlerinin kurşuna dizilmesini isteyecek kadar ileri gitmişlerdi.19 Bazıları ise kendilerine verilen görevi kötüye kullanarak esir Türk esirlerine kasten zarar vermekteydiler. Sarıkamış harekâtında yaralı olarak esir düşüp Tiflis hastanesinde tedavi altına alınan Yüzbaşı Abdullah Efendi, Ruslara esir düşen Osmanlı askerleri arasındaki Sarkis isimli bir Ermeni doktor yüzünden kasten sakat bırakıldığını esaretten döndükten sonra şöyle rapor etmiştir: 20 “Tiflis hastanesine gönderildim. Hastanenin operatörü Beradof, iki Müslüman, iki Ermeni doktoruyla ayağımı ameliyat edecekti. Müslüman doktorlar ayağımın kesilmesine engel olmak istiyorlardı. Dr. Beradof, doktorlarımızın engel olmalarına kızarak kasten topuğumun kemiklerini, sinir damarlarını kesti. Dr. Yüzbaşı Sarkis’in teşvikiyle yaralı subay ve erlerimize zulmün her türlüsü yapıldı.” Esirlerin gördüğü kötü muameleyi haber alan Osmanlı hükümeti uluslararası hukuku hiçe sayan bu vahşeti diplomatik yollardan engellemeye çalışmıştır. Kars ve Ardahan dolaylarında Rusların kışkırtmalarıyla Ermeniler tarafından 30 bin Müslüman erkeğin öldürüldüğünü, muhafız olarak görevlendirilen Ermeni askerlerin kendi korumalarına verilen Osmanlı esirlerine kötü muamelede bulunduğunu, tüfek dipçikleriyle vurularak birçoğunu öldürdüğünü İtalya Büyükelçiliği* nezdinde Rus hükümetine bildirerek durumu protesto etmiştir. Türk savaş 19 V. V. Poznakhirev, Turetskiye voyennoplennyye i grazhdanskiye plennyye v Rossii v 1914-1024 gg., s. 158. 20 Rusya’daki Üseramız Hakkında Malumat, s. 3. * Rus hükümeti, Türkiye ile diplomatik ilişkileri kesip savaşa girdiğinde Rusya’nın çıkarlarını temsil etme görevini o sırada henüz tarafsızlığını korumakta olan İtalya Büyükelçiliği’ne bırakmıştı. Bu yüzden Rus hükümetine yönelik talepler söz konusu büyükelçilik vasıtasıyla iletiyordu. Bkz. Rus Dışişleri Belgelerinde Osmanlı’nın Cihan Harbi’ne Girişi, çev. Azad Ağaoğlu, Ötüken Yayınevi, İstanbul 2018, s. 125. 1096 esirlerine yapılan kötü muameleye son verilmesini istemiş, aksi takdirde Türk hükümetinin de Rus esirlerine karşı şiddet kullanacağını bildirmiştir.21 Azerbaycan Türkleri de Bakü İslâm Cemiyeti Hayriyesi aracılığıyla Türk savaş esirlerine karşı yapılan kötü muameleyi Rusya Kızılhaç Cemiyeti Başkanı Prens Oldenburg'a bildirerek Rus yönetiminin dikkatini bu noktaya çekmeye çalışmışlardır. Sonunda Ruslar tarafından da durumun vahametinin anlaşılması üzerine Prens Oldenburg’un Kafkasya Genel Valisi Kont Vorontsov Daşkov’a gönderdiği aşağıdaki telgraf emriyle Rus ordusundaki Ermenilerin Türk savaş esirlerinin yakınlarına sokulması ve muhafazalarında bulundurulması yasaklanmıştır: 22 "Kafkasya Baş Komutanlığı’nızın Türk esirlerine muhafızlık eden Ermenilerin yaptıkları zulümlerden galiba haberi yok. Bu gibi heyecan verici haksızlıkların Büyük Rusya İmparatorluğu'na yakışmadığını ve bu hallerin Rus ordularının yüzünü kızartacağını bilmeniz lazımdır. İnsaniyet namına hemen Kafkasya cephelerine emir vererek, Türk esirlerinin ve umumiyetle elimizdeki Türklerin yakınlarında ve muhafızlığında tek bir Ermeni askeri bulunmamasını temin etmenizi rica ederim. Bu hususta İmparatora malûmat gönderiyorum." Prens’in yukarıdaki emri üzerine Kafkas demiryolu güzergâhı üzerindeki bütün Ermeni askerleri geri çekilmiş ise de esir Türk askerlerine karşı yapılmakta olan saldırılarına kesin olarak son verilememiştir. Özellikle Bolşevik İhtilali’nden sonra Rusya’da yaşanan siyasal karışıklıktan yararlanan Ermeniler Türk savaş esirlerine yeniden saldırmaya başlamışlardır. 3 Mart 1918’de Bolşeviklerle İstanbul hükümeti arasında imzalanan Brest-Litovsk Anlaşması’nın 8. Maddesi her ne kadar savaş esirlerinin karşılıklı olarak ülkelerine iadesini kabul etmiş23 ise de devam eden iç karışıklıklar bunun fiilen gerçekleştirilmesine izin vermemiştir. Çar yanlısı Beyazlarla Bolşevik Kızıllar arasındaki iç savaş sırasında Türk savaş esirleri, Rus hükümetinin (yetersiz de olsa) o zamana kadar sağladığı korumayı da kaybederek tümüyle savunmasız durumda kalmışlardır. İç savaş döneminde, Rusya’nın diğer bölgeleri hariç olmak üzere yalnız Kafkasya’da serbest kaldıktan sonra aç biilaç etrafa dağılan Türk savaş esirlerinin sayısı tahminen 20 bin 21 BOA, DH.EUM.2.Şb, 5/31. 22 Abdulali Emircan-Mehmet Emin Gerger, Büyük Ermenistan Hayali ve Kars’tan Karabağ’a Ermeni Vahşeti, Cemre Yayınları, İstanbul 1992, s. 64. 23 Nebahat Oran Arslan, Birinci Dünya Savaşı’nda Türkiye’deki Savaş Esirleri, IQ Kültür Sanat Yayıncılık, İstanbul 2008, s. 274. 1097 civarındaydı. Özellikle Ermenilerin çoğunlukta olduğu yerlerde çok kötü durumdaydılar. Ermenilerin eline düşenler ya yok pahasına birilerine köle olarak satılıyor ya da sırf eğlence olsun diye öldürülerek cesetlerine insanlık dışı hakaretler yapılıyordu. Rus Kızılhaç’ından Yüzbaşı Cologriof tanık olduğu bu vahşeti Petrograd’daki Sovyet hükümetine şöyle rapor etmiştir: 24 "Kafkasya'da bulunan Türk savaş esirlerinin durumunu halkının çoğu Ermeni olan ve Ermeni olmayan yerlere göre ikiye ayırmak gerekir. Ermenilerle meskûn olan bölgelerde Osmanlı esirlerinin durumu, onların imhasını sağlayacak bütün koşulları içermektedir. (…) Ermeni askerleri sırf zevk için Türk savaş esirlerini genellikle işkence ederek öldürüyorlar. Cesetler hakarete uğruyor. Kars ile Aleksandrapol (Gümrü)'de yine Ermenilerin tanıklığına göre duyulan milli husumetin etkisiyle Osmanlı savaş esirlerinin Ermeniler tarafından satıldığı bile vakidir. Sağlam Osmanlılar 12 rubleye, zayıfları daha ucuz, hastaları ise bir paket tütüne satılır." Albay İvanof da Tiflis’teki İspanya Konsolosluğu’na sunduğu 5 Mayıs 1918 tarihli raporunda benzer konulara temas etmiş "Osmanlı esirleri Ermenilerden çok korkuyorlardı. Çünkü Kars ve Gümrü'de Ermenilerin Osmanlı esirlerini öldürdükleri tahakkuk etmiştir" diyerek Türk savaş esirlerinin Kafkasya’nın her tarafında Ermeni zulmü ve baskısı altında bulunduklarını bildirmiştir.25 Gerçekten de Ermeniler, Türk savaş esiri olduğundan kuşkulandıkları kimselere arkadan sinsice yaklaşıp Türkçe “asker” diye sesleniyor, Türk olduğunu anladıklarında onları acımasızca katlediyorlardı. Bu yüzden yurtlarına dönmeye çalışan esir Türk askerleri korku içerisinde olup hiçbir yerde kendilerini güvende hissetmiyorlardı.26 Bu tür olayların haber alınması üzerine, Türk Büyükelçisi Galip Kemali Bey Petrograd’daki barış görüşmelerinde esirlerin işlerine bakan alt komisyonun 23 Ocak 1918 tarihli oturumunda söz alarak Ermeniler tarafından Türk savaş esirlerine yapılan mezalimi şiddetle protesto etmiş, Rus hükümetinin bu cinayetlere engel olmasını istemiştir.27 Ancak bu tür diplomatik girişimler de söz konusu zulmü durdurmaya yetmemiştir. Nitekim bir Ermeni subay olan Ohannes Apresyan Türk ordusunun 1918 yaz aylarında icra ettiği Kafkas 24 Rusya’daki Üseramız Hakkında Malumat, s. 27-29. 25 Aynı eser, s. 30. 26 A. R. İrfanoğlu, s. 108. 27 C. Kutlu, s. 312. 1098 Harekâtı karşısında geri çekilirken ellerindeki 2 bin kadar Türk esirini nasıl acımasızca katlettiklerini anılarında şöyle dile getirmiştir:28 "Elimizde kalan 3 bin kadar harp esiri Türk askerini de beraberimizde götürdük. Karakilise'ye çekilişimiz sırasında bu zavallıların 2 bin tanesi merhametsizce öldürüldü. Gösterilen vahşet beni hasta etmiş, fakat yapılanlara itiraz etme imkânını bulamamıştım. Bazıları gene nispeten acı çektirilmeden vurulup öldürüldüler. Çoğunluğu ise yakılarak öldürüldü. Bu yakarak öldürme işi kulübelere saman koyarak sonrada bu kulübeleri Türk esirleri ile doldurduktan sonra samanları ateşlemek suretiyle oldu." Ermeniler yalnız Rus ordusunda değil, cephenin karşı tarafında silahaltına alındıkları Türk ordusunda da fırsat buldukça benzer kötülükleri yapmaktan geri durmamışlardır. Bir Türk askerinin günlüğündeki şu satırlar, Sarıkamış bozgununda tifüse yakalanan bir Türk askerinin sözde silah arkadaşı olan bir Ermeni tarafından nasıl acımasızca ölüme terk edildiğini gözler önüne sermektedir:29 4 Kânunusani [17 Ocak 1915] Pazar (…) Çocuğun aklı başında. Başına gelen olayı anlatıyor: Kıtasında hastalanarak seyyar hastaneye, daha sonra Hasankale'deki hastaneye gelmiş, bir derece iyileşmiş. Memleketten gelen parasını almak için dışarı çıkmış, parayı alıp fırındaki hemşerilerin yanında bir iki gece kalmış. Bu parayı çaldırmış, yine hastaneye yatmış. Mekkâreyle Erzurum'a sevk edilirken, mekkâreci Ermeni eri, çocuğu Korucuk civarında bir hendeğe bırakmış. İki gün ve gece açıkta kalmış, el ve ayakları donmuş, tanımadığı bir subay buraya göndermiş. Bu sözleri bitirdikten sonra kelimeyi şahadet getiriyor. Talihsiz Çocuk saat on birde ruhunu teslim etti. Dayanamadım ağlıyorum. Mevla garibe rahmet eyleye. Düşünün bir Ermeni erin alçaklığını.” Sonuç olarak ifade etmek gerekirse; Rus hükümetinin Türk savaş esirleri için uluslararası hukuk kapsamında insani değerleri önceleyen bir rejimi hayata geçirme çabası, Rusya’nın idari 28 Leonard Ramsden Hartıll, Bir Ermeni’nin Anılarında Azerbaycan Olayları (1918-1922), çev. Sipahi Çataltepe, Kastaş Yayınları, İstanbul 1990, s. 125-126. 29 Ali Rıza Eti, Bir Onbaşının Doğu Cephesi Günlüğü, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul 2009, s. 135 1099 ve ekonomik yetersizliklerden kaynaklanan birtakım sorunların yanı sıra Türk düşmanı Ermeni çevrelerinin muhalefeti yüzünden başarısız olmuştur. Rus ordusundaki Türk düşmanı Ermeni askerlerin saldırılarına maruz kalan Türk savaş esirleri, Rus tebaasından olan Kafkasya’daki radikal Ermeni gruplarının da suikast ve hakaretlerine uğramıştır. Esaret hukukunu, askerlik onurunu ve insani değerleri hiçe sayan bu saldırılar çok sayıda Türk askerinin hayatına mal olmuştur. K KAYNAKÇA Arslan, Nebahat Oran, Birinci Dünya Savaşı’nda Türkiye’deki Savaş Esirleri, IQ Kültür Sanat Yayıncılık, İstanbul 2008. Bakar, Bülent, “Birinci Dünya Savaşı’nda Rusya’ya Esir Düşen Türk Esirleri: Rusya’daki Üseramız Hakkında Malumat”, Türk Dünyası Araştırmaları, Sayı: 179 (Nisan 2009), s. 85- 104. Belyakov, Vladimir, “1877-1880 Yıllarında Çarlık Rusya’sındaki Türk Esirleri”, çev. Vügar İmanov, Toplumsal Tarih, Sayı 207 (Mart 2011), s. 94. BOA, DH.EUM.2.Şb, 5/31. Çakıröz, Raci, “Türkistan’da Türk Subayları” (Yazan: Timur Kocaoğlu), Türk Dünyası Tarih Dergisi, Sayı: 1 (15 Ocak 1987), s. 20-23. Emircan, Abdulali-Mehmet Emin Gerger, Büyük Ermenistan Hayali ve Kars’tan Karabağ’a Ermeni Vahşeti, Cemre Yayınları, İstanbul 1992, s. 64. Eti, Ali Rıza, Bir Onbaşının Doğu Cephesi Günlüğü, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul 2009. Hartıll, Leonard Ramsden, Bir Ermeni’nin Anılarında Azerbaycan Olayları (1918-1922), çev. Sipahi Çataltepe, Kastaş Yayınları, İstanbul 1990. İhsan Latif (Ali İhsan Paşa), Bir Serencam-ı Harp/Harb-i Umumî Safahatına Ait Hatırat, Maarif Matbaası, İzmir 1925. İrfanoğlu, Ahmet Rıza, Çayeli Beyazsu Köyünden İrfanoğlu İsmail Efendi’nin Hatıraları/Sarıkamış Esaret ve Sonrası, Dergâh Yayınları, İstanbul 2017. 1100 Kutlu, Cemil, I. Dünya Savaşı’nda Rusya’daki Türk Savaş Esirleri ve Bunların Yurda Döndürülmeleri Faaliyetleri, Atatürk Üniversitesi Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi Enstitüsü, Basılmamış Doktora Tezi, Erzurum 1997. Merih Baran Erbuğ, Kaybolan Yıllar/Mülazım Ahmet Hilmi’nin Sarıkamış-Sibirya-Afganistan Hatıraları ve Hayatı, Vadi Yayınları, Ankara 2007. Öğün, Tuncay, “İstanbul Basınında 93 Harbi Türk Savaş Esirleri”, Uluslararası Türk Savaş Esirleri Sempozyumu (14-15 Mart 2017, İstanbul), Sultanbeyli Belediyesi Kültür ve Sosyal İşler Müdürlüğü Kültür yayınları, İstanbul 2018, s. 29-52. Özkan, Vehbi, Esaret Yıllarım/Asteğmen Vehbi Bey’in Sibirya’dan Kaçışı, yay. haz. Bingür Sönmez, Babıali Kültür Yayıncılığı, 2017. Poznakhirev, V.V. Ottomanskiye voyennoplennıye v Rossii v period Russko-turetskoy voynı 1877–1878 gg. [Ottoman Prisoners of war in Russia during the Russian-Turkish War of 1877–1878], Nestor-İstorya, Sankt-Peterburg 2017. ---------, Turetskiye generalı i admiralı v Russkom plenu (XVIII – XX vv.) [Rus Esaretindeki Türk General ve Amiraller (18 – 20 yy.)], Nestor-Istoriya, Sankt-Peterburg 2019. ---------, Turetskiye voyennoplennyye i grazhdanskiye plennyye v Rossii v 1914-1024 gg. [Turkish Military and Civilian Prisoners of War in Russia in 1914-1924], Nestor-Istoriya, Sankt- Peterburg 2014. Rus Dışişleri Belgelerinde Osmanlı’nın Cihan Harbi’ne Girişi, çev. Azad Ağaoğlu, Ötüken Yayınevi, İstanbul 2018. Rusya’daki Üseramız Hakkında Malumat (basım yeri ve yılı belirtilmemiş). Sehadoğlu, M. Rıza, Savaşçı Doktorun İzinde/Kırım, Sarıkamış, Esaret Yılları ve Kurtuluş Savaşı, Remzi Kitabevi, İstanbul 2005. Shaw, Stanford J., the Ottoman Empire in World War I, II, TTK Yayını, Ankara 2008. Sibagatullina, Alfina, “I. Cihan Harbi Dönemi Rus Taşrasında Osmanlı Esirleri”, Uluslararası Türk Savaş Esirleri Sempozyumu (14-15 Mart 2017, İstanbul), Sultanbeyli Belediyesi Kültür Yayınları, İstanbul 2018, s. 251-261. 1101 Yergök, Ziya, Tuğgeneral Ziya Yergök’ün Anıları/Sarıkamış’tan Esarete (1915-1920), yay. haz. Sami Önal, Remzi Kitabevi, İstanbul 2005. Ek1. Türk savaş esirlerinin Ermeniler tarafından kafalarına tüfek dipçikleriyle vurularak öldürdüğünü bildiren bir belge (BOA, DH.EUM.2.Şb, 5/31). 1102 НЕКОТОРЫЕ СВИДЕТЕЛЬСТВА О ЗВЕРСТВАХ, СОВЕРШЕННЫХ АРМЯНАМИ ПО ОТНОШЕНИЮ К ТУРЕЦКИМ ВОЕННОПЛЕННЫМ В РОССИИ RUSYA’DAKİ TÜRK SAVAŞ ESİRLERİNE ERMENİLER TARAFINDAN YAPILAN MEZALİM HAKKINDA BAZI TESPİTLER ТУНДЖАЙ ОГЮН ÖZET 19. Yüzyılın son çeyreğinden itibaren emperyalist devletlerin tahrikleriyle bozulmaya başlayan Türk-Ermeni ilişkileri birçok alanda öngörülemeyen sorunlara ve üzücü olaylara neden olmuştur. 1. Dünya Savaş’ında Rusya’ya esir düşen Türk askerlerine Ermeniler tarafından esaret hukukuna ve askerlik onuruna yakışmayacak derecede kötü muamelede bulunulması da maalesef bozulan ilişkilerin üzücü sonuçlarından biri olmuştur. Kafkas cephesinde Türk-Rus savaşı başladığında Rus ordusunun emrinde binlerce Ermeni askeri bulunmaktaydı. Bunların bir kısmı Rusya vatandaşı olup doğal yollardan silahaltına alınmışlardı. Diğerleri aslen Osmanlı vatandaşı olup Türklere karşı savaşmak üzere Rus ordusuna gönüllü olarak katılmışlardı. Özellikle gönüllüler, Türklüğe ve İslam’a karşı kin ve nefretle doluydular. Rus ordusuna esir düşen savunmasız Türk askerlerini kolay bir hedef olarak görüyor, silahları alınmış hasta ve yaralıları öldürmekten, işkence edip soymaktan keyif alıyorlardı. Ellerine geçen Türk savaş esirlerini hemen oracıkta öldürüyor, bütün eşyalarını yağmalıyorlardı. Esir Türk askerlerinin Savaş alanından tahliye edilip kamplara gönderilmesi sırasında da devam eden saldırı ve hakaretler Rus subaylarının bile vicdanını sızlatacak boyutlara ulaşmıştır. Gözü dönmüş Ermeni canilerin eline düşen Türk askerlerinin bir kısmı, Rus subaylarının engel olması sayesinde öldürülmekten kurtulmuştur. Özellikle Çar ordusunda hizmet gören Müslüman ve Türk kökenli asker ve subaylar, din ve kan kardeşi olarak gördükleri esir Türk askerlerini, Ermenilere karşı korumak için büyük çaba göstermiştir. Esirlere yönelik bu iğrenç eylemlere  Перевод доклада проф., д-ра Тунджая Огюна на русский язык – доц., д-р Елена Карпенко, Ардаханский университет, Гуманитарный факультет, Кафедра русского языка и литературы, АРДАХАН, [email protected]  Проф., д-р, Сытки Кочман Университет, г. МУГЛА, Литературный факультет, Кафедра истории, [email protected] 1103 başlangıçta göz yuman Çar hükümeti de saldırıların iyice artması üzerine Ermeni askerlerin Türk savaş esirlerine yaklaşmasını yasaklamak zorunda kalmıştır. Yine de söz konusu vahşetin önüne kesin olarak geçilememiştir. Bu bildiri, Rus ordusuna esir düşen Türk askerlerine Ermeniler tarafından yapılan haksız ve hukuksuz saldırıları, Osmanlı arşiv kayıtları, esaretten dönen askerlerin ilgili mercilere sundukları raporlar ve sayıları hiç de az olmayan esaret dönemine ait anılar bağlamında inceleyerek analiz etmektedir. ANAHTAR SÖZCÜKLER: 1. Dünya Savaşı, Türk savaş esirleri, Ermeniler, Ermeni sorunu, Ermeni mezalimi Период двухсотлетнего противостояния Османской империи и царской России, начавшийся с 1711 года в Пруте и продолжавшийся до Первой мировой войны, был отмечен 9-ю крупными войнами между ними. Многие из них Османская Империя проиграла, в результате чего было взято в плен и доставлено в Россию большое количество турецких военных, в том числе 104 паши (генералы и адмиралы)30, многочисленные солдаты и гражданские лица. Но условия содержания военнопленных после проигранных войн никогда не были настолько сложными, как в период Первой мировой войны. Например, число турецких солдат, попавших в плен во время русско- турецкой войны 1877-1878 годов, упоминаемой как Война 93-го года, составляет около 142 тысяч31, что почти в 2,5 раза превышает количество плененных в ходе Первой мировой войны. Несмотря на это, жизнь в плену для них была относительно комфортной и беспроблемной.32 Согласно источникам того периода, условия плена для турецких солдат, попавших в руки русских в ходе Первой мировой войны, были более тяжелыми и изнурительными, 30 В.В. Познахирев, Турецкие генералы и адмиралы в русском плену (XVIII – XX вв.) [Rus Esaretindeki Türk General ve Amiraller (18 – 20 yy.)], Нестор-История, Санкт-Петербург 2019, с. 25-35. 31 Vladimir Belyakov, “1877-1880 Yıllarında Çarlık Rusya’sındaki Türk Esirleri”, çev. Vügar İmanov, Toplumsal Tarih, Sayı 207 (Mart 2011), s. 94. 32 Bkz. Tuncay Öğün, “İstanbul Basınında 93 Harbi Türk Savaş Esirleri”, Uluslararası Türk Savaş Esirleri Sempozyumu (14-15 Mart 2017, İstanbul), Sultanbeyli Belediyesi Kültür ve Sosyal İşler Müdürlüğü Kültür yayınları, İstanbul 2018, s. 29-52; В.В. Познахирев, Оттоманские военнопленные в России в период Русско- Турецкой войны 1877–1878 гг. [Ottoman Prisoners of war in Russia during the Russian-Turkish War of 1877– 1878.], Нестор-История, Санкт-Петербург 2017. 1104 поскольку ко всем тяготам добавлялась копившаяся с последней четверти 19-го века ненависть и вражда принявших революционные идеи армянских кругов к туркам и мусульманам. Количество турецких пленных, попавших в Россию в разные годы Первой мировой войны, составило 64 500 человек33: 8-10 тысяч – мирные жители, остальные – солдаты. Из них 20 тысяч были захвачены в ходе Сарыкамышской операции34, другие попали в плен в предыдущих и последующих боях. Захваченные в плен турки сначала отправлялись в Тбилиси через Сарыкамыш-Карс или в распределительный центр на острове Нарген, откуда, после краткосрочного содержания, пересылались в Сибирь в стационарные лагеря для военнопленных. Отправка пленных проводилась очень интенсивно. Только с 1 декабря 1914 года по 24 января 1915 года из Тбилиси в тыл России по Рязанско-Уральской железной дороге было переслано 14 846 турецких военнопленных, в том числе 326 офицеров.35 Таким образом, турецкие солдаты, захваченные в боях на приграничных территориях, оказались в сибирских лагерях для военнопленных уже через 30-40 дней.36 С момента пленения с турецкими солдатами обычно обращались очень плохо, да и сама пересылка в лагеря для военнопленных также была очень трудной и изнурительной для них. Многие из них погибли вследствие жестоких нападений вооруженных армянских солдат, находившихся на службе в российской армии, болезней, отсутствия элементарной гигиены, тяжелых условий жизни. На самом деле жестокое обхождение с турецкими военнопленными не соответствовало политике царского правительства. Император Николай II стремился организовать обращение с пленными в соответствии с нормами международного права. Благодаря его личным усилиям была принята и ратифицирована 44-мя странами, включая Турцию, Гаагская конвенция 1907 года, регулирующая права военнопленных и 33 V. V. Poznahirev, 1914-1924 Yılları Arasında Rusya’daki Asker ve Sivil Savaş Esirleri: Belgeler, Gerçekler, Araştırmalar, Nestor-İstoriya, Saint Petersburg 2014, s. 56. 34 Stanford J. Shaw, the Ottoman Empire in World War I, II, TTK Yayını, Ankara 2008, s. 832. 35 Alfina Sibagatullina, “I. Cihan Harbi Dönemi Rus Taşrasında Osmanlı Esirleri”, Uluslararası Türk Savaş Esirleri Sempozyumu (14-15 Mart 2017, İstanbul), Sultanbeyli Belediyesi Kültür Yayınları, İstanbul 2018, s. 253. 36 Vehbi Özkan, Esaret Yıllarım/Asteğmen Vehbi Bey’in Sibirya’dan Kaçışı, yay. haz. Bingür Sönmez, Babıali Kültür Yayıncılığı, 2017, s. 19. 1105 запрещающая жестокое обращение с ними. В Статье 4-й этой Конвенции, гарантирующей военнопленным безопасность жизни и имущества, свободу вероисповедания и совершения молитвы, питание и жилье, говорится37: “Статья 4: Военнопленные находятся во власти неприятельского Правительства, а не отдельных лиц или отрядов, взявших их в плен. С ними надлежит обращаться человеколюбиво. Все, что принадлежит им лично, за исключением оружия, лошадей и военных бумаг, остается их собственностью”. Теоретически это было так, однако турецкие военнопленные, особенно в первые моменты взятия в плен, к сожалению, столкнулись с бесчеловечным обращением. Находившиеся в составе русских войск пластуны и конные казаки отбирали у взятых в плен офицеров лошадей, бывших их собственностью, если же это был отряд, то отбирали все, что крепилось к седлам лошадей, – шинели, плащи, белье и т.д. 38 Описывается также случай, когда генерал Али Ихсан Паша, взятый в плен в Сарыкамыше и доставленный вместе с тремя другими пленными на станцию Селим для дальнейшей отправки в Сибирь, 6 января 1915 года простоял до утра в провонявшейся комнате, полной русских солдат и крестьян, несмотря на то, что был единственным высокопоставленным офицером среди всех плененных турецких солдат. И далее, по рассказам очевидцев, его, вместе с другими пленными, казаки-конвоиры пинками затолкали в вагон 4-го класса с деревянными нарами. На станции Карс он подвергся оскорблениям со стороны русского генерала, который крикнул ему в лицо: “Я могу причинить любой вред каждому, кто носит исламское или турецкое имя”.39 Особенно плохо обращались с теми, кто попадал в руки служивших в российской армии армян. Армянские солдаты, питавшие вражду и ненависть к туркам, на месте убивали захваченных ими турецких солдат и завладевали всем их имуществом, включая 37 Sözleşme maddeleri için bkz. Cemil Kutlu, I. Dünya Savaşı’nda Rusya’daki Türk Savaş Esirleri ve Bunların Yurda Döndürülmeleri Faaliyetleri, Atatürk Üniversitesi Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi Enstitüsü, Basılmamış Doktora Tezi, Erzurum 1997, s. XXVIII-XXXII. 38 Rusya’daki Üseramız Hakkında Malumat (basım yeri ve yılı belirtilmemiş), s. 10 [Osmanlıca olan eserin sadeleştirilmiş metini ve hakkındaki değerlendirme için bkz. Bülent Bakar, “Birinci Dünya Savaşı’nda Rusya’ya Esir Düşen Türk Esirleri: Rusya’daki Üseramız Hakkında Malumat”, Türk Dünyası Araştırmaları, Sayı: 179 (Nisan 2009), s. 85-104. 39 İhsan Latif (Ali İhsan Paşa), Bir Serencam-ı Harp/Harb-i Umumî Safahatına Ait Hatırat, Maarif Matbaası, İzmir 1925, s. 2-5. 1106 мелочь и носки.40 Капитан Абдуллах Эфенди, попавший в плен после Сарыкамышского разгрома, возвратившись на родину, сообщил в соответствующие органы о пребывании в российском плену и дал следующие показания:41 “Я попал в плен раненым. Мой солдат нес меня на спине. Русский солдат- армянин напал на меня и стал рвать мои волосы и усы. Русские и армянские солдаты плевали в лица наших пленных офицеров и оскорбляли их”. Нечеловеческое поведение этих поправших воинскую честь головорезов, были больше похожих на бандитов, чем на солдат, приводило в бешенство даже русских офицеров, и многие из пленных турецких солдат смогли выжить только благодаря тому, что последние вмешивались в ситуацию и останавливали разбойников.42 В русской армии служили также и мусульмане-татары. Эти солдаты, считавшие, по их словам, турок братьями, были дружелюбны по отношению к турецким военнопленным, старались их успокоить, накормить, угощали папиросами и, самое главное, – защищали от нападений армянских солдат. По-дружески подходя к военнопленным и притворно говоря, что убьют их, татары таким образом предупреждали турок о возможных нападениях знающих турецкий язык русских солдат армянского происхождения. Однажды даже произошел такой случай: один военный заметил, что к военнопленным, приветливо разговаривая с ними по-турецки, приблизился гражданский армянин и вынул спрятанный нож; этот солдат изо всех сил ударил армянина прикладом в живот, после чего был уволен. Один офицер-татарин ругал этого армянина по-татарски43: “Перед тобой военнопленные! Это турецкие солдаты. Не смотрите на их внешний вид. В горах Аллаху Акбар целому батальону русских солдат даже с одним из них справиться нелегко. Это доблестные солдаты. Теперь, когда у них связаны руки, ты решил напасть на них с кинжалом, не так ли? Если у тебя крепкая задница, то иди поймай в тех горах хотя бы одного. Ты не сможешь захватить там даже хромого. Они боролись с голодом, холодом, брюшным 40 Merih Baran Erbuğ, Kaybolan Yıllar/Mülazım Ahmet Hilmi’nin Sarıkamış-Sibirya-Afganistan Hatıraları ve Hayatı, Vadi Yayınları, Ankara 2007, s. 172. 41 Rusya’daki Üseramız Hakkında Malumat, s. 3. 42 M. Rıza Sehadoğlu, Savaşçı Doktorun İzinde/Kırım, Sarıkamış, Esaret Yılları ve Kurtuluş Savaşı, Remzi Kitabevi, İstanbul 2005, s. 113. 43 Ahmet Rıza İrfanoğlu, Çayeli Beyazsu Köyünden İrfanoğlu İsmail Efendi’nin Hatıraları/Sarıkamış Esaret ve Sonrası, Dergâh Yayınları, İstanbul 2017, s. 51-52. 1107 тифом, но мы не могли с ними справиться. Это рок войны – они попали в плен. Теперь мы с ними братья”. Армянские солдаты убивали и грабили турецких военнопленных не только на поле боя, но и продолжали свои нападения и издевательства во время эвакуации заключенных с поля боя. Например, в декабре 1914 года армяне напали на колонну из 400 турецких военнопленных, направлявшуюся в Карс из Сарыкамыша, в результате чего большинство из пленных было убито. В Карс удалось доставить только 20 военнопленных.44 Армяне, как правило, никогда не пропускали случая, чтобы, показывая свое превосходство, унизить турецких солдат, собиравшихся на дорогах для отправки в лагеря для военнопленных. Особенно были полны чувства мести и вражды перешедшие на российскую сторону беглецы из турецкой армии. Они оскорбляли пленных турецких солдат, подвергая их психологическим пыткам.45 Захваченный в плен в Ардахане русскими казаками в первые дни января 1915 года раненый турецкий офицер, который был отправлен в Сибирь с колонной военнопленных, таких же раненых и обмороженных, как и он, вспоминает пережитые ими оскорбления от армян, собравшихся вдоль дороги в Карсе46: “Через несколько дней нас, раненых и обмороженных, машинами отправили из Ардахана в Карс. В Карсе мы двигались по нынешней улице Казым Паша в направлении казарм Хафиз Паши. В каждой машине находилось двое раненых и один конвоир рядом с водителем. Толпа, состоявшая, по- видимому, в большинстве из армян, собралась по обе стороны дороги, осыпая нас ругательствами и оскорблениями. Когда мы проезжали через местечко под названием Капан, послышались ругательства в адрес человека, лежавшего в машине позади меня, который, как я узнал позже, был Топсакаллы (Бородатый) Тахир Ага из отряда Якупа Джемиля организации Тешкилят-и Махсуса (подразделение вооруженных сил Османской империи, занимавшееся 44 V. V. Poznahirev, 1914-1924 Yılları Arasında Rusya’daki Asker ve Sivil Savaş Esirleri: Belgeler, Gerçekler, Araştırmalar, Nestor-İstoriya, Saint Petersburg 2014, s. 76. 45 Ziya Yergök, Tuğgeneral Ziya Yergök’ün Anıları/Sarıkamış’tan Esarete (1915-1920), yay. haz. Sami Önal, Remzi Kitabevi, İstanbul 2005, s. 135. 46 Raci Çakıröz, “Türkistan’da Türk Subayları” (Yazan: Timur Kocaoğlu), Türk Dünyası Tarih Dergisi, Sayı: 1 (15 Ocak 1987), s. 21-22. 1108 контрразведкой): "Эй, бородатый, ты только выйди на бой, да чтоб твою бороду… твою религию, твою веру….». Несмотря на свои 7 ранений, он в какой- то момент шевельнулся и прорычал: "Я еще не умер, чтоб вас всех...», – и в этот момент прямо на него с громкими криками кинулась толпа. Русский офицер с тремя белыми полосками на эполетах, размахивая хлыстом, разбросал нападавших. Двинулись в путь”. Они издевались не только над больными и ранеными, но даже и над мертвыми. Подозреваемые в сотрудничестве с турками местные крестьяне-тюрки и мусульмане также собирались и отправлялись в лагеря для военнопленных. Один из колонны гражданских пленных, сопровождаемой русскими солдатами, проходя через Сарыкамыш, подвергся такому бесчеловечному обращению47: “Абубекиргилин Мехмет нес на спине своего больного брата Мухиттина. В какой-то момент, поняв, что брат мертв, ему приказали бросить брата на землю, но он не согласился. Дождавшись ночи, греки и армяне снова окружили нас. Один из них избивал Мехмета, а другой бил палкой мертвого на его спине. Таким образом, они затолкали нас, живых и мертвых, в поезд и отвезли в Карс”. Больные и раненые турецкие солдаты размещались российским руководством в больницах Сарыкамыша, Карса, Тбилиси и т.д. для прохождения лечения, а восстановившие здоровье переправлялись в лагеря для военнопленных. Армяне саботировали эту гуманную инициативу российского руководства и под видом врачей продолжали коварно вредить пленным турецким солдатам, нуждавшимся в лечении. Русские, не имея достаточного количества врачей и медицинского персонала, освобождали из-под стражи пленных турецких солдат-врачей и назначали на работу в больницы, где лечили пленных. Таким образом, наряду с врачами-турками и мусульманами, на работу попадали и армянские врачи, служившие в османской армии. Однако они, пренебрегая клятвой Гиппократа, вступали в сговор с другими армянскими врачами против турецких солдат. Карсские армянские врачи зашли так далеко в этом деле, что даже хотели расстреливать раненых турецких солдат.48 47 C. Kutlu, s. 29. 48 V. V. Poznahirev, 1914-1924 Yılları Arasında Rusya’daki Asker ve Sivil Savaş Esirleri: Belgeler, Gerçekler, Araştırmalar, Nestor-İstoriya, Saint Petersburg 2014, s. 158. 1109 Некоторые из них намеренно наносили вред турецким военнопленным, злоупотребляя возложенными на них обязанностями. Капитан Абдулла Эфенди, раненный в ходе Сарыкамышской операции и проходивший лечение в Тбилисской больнице, после возвращения из плена сообщил, что он был намеренно искалечен армянским врачом по имени Саркис из числа пленных османских солдат49: “Меня отправили в Тбилисскую больницу. Хирург Берадоф должен был оперировать мою ногу вместе с двумя мусульманами и двумя армянскими врачами. Врачи-мусульмане хотели предотвратить ампутацию ноги. Доктор Берадоф, рассердившись на то, что наши врачи мешают, намеренно перерезал кости пятки, нервы и сосуды. Доктор при содействии капитана Саркиса совершал всевозможные виды жестокости по отношению к нашим раненым офицерам и рядовым”. Османское правительство, получавшее сведения о жестоком обращении с пленными вопреки международному праву, пыталось предотвратить эти зверства дипломатическими путями. Оно передало адресованную Российскому правительству ноту протеста в посольство Италии. В ней сообщается, что в результате провокаций русских в окрестностях Карса и Ардахана армяне убили 30 тысяч мужчин-мусульман; армянские солдаты, назначенные конвоирами, вместо того чтобы охранять, жестоко обращались с османскими военнопленными, многие из которых были забиты до смерти прикладами. Османское правительство потребовало прекратить жестокое обращение с турецкими военнопленными и предупредило о применении ответного насилия в отношении российских военнопленных в случае невыполнения данного требования.50 Азербайджанские турки, сообщив через благотворительный фонд Бакинского Исламского общества президенту Российского Общества Красного Креста принцу Ольденбургу о жестоком обращении с турецкими военнопленными, также попытались привлечь к этой ситуации внимание российского руководства. В конце концов, после того 49 Rusya’daki Üseramız Hakkında Malumat, s. 3.  Российское правительство, после разрыва дипломатических отношений с Турцией и вступления с ней в войну, поручило послу Италии представлять интересы России. Таким образом, Османское правительство передало Российскому правительству свои требования через посольство Италии. Bkz. Rus Dışişleri Belgelerinde Osmanlı’nın Cihan Harbi’ne Girişi, çev. Azad Ağaoğlu, Ötüken Yayınevi, İstanbul 2018, s. 125. 50 BOA, DH.EUM.2.Şb, 5/31. 1110 как русские осмыслили положение дел, принц Ольденбург направил Главнокомандующему Кавказом графу Воронцову-Дашкову следующую телеграмму- приказ, который запрещал российским военнослужащим-армянам приближаться к турецкими военнопленными и входить в помещения, где они содержатся51: “Главнокомандование Кавказа, вероятно, не знает о зверствах, совершаемых армянами, охраняющими турецких пленных. Вы должны отдавать себе отчет, что такая будоражащая несправедливость не к лицу Великой Российской империи и что такие ситуации позорят русскую армию. Во имя человеколюбия я прошу вас немедленно отдать приказ по Кавказскому фронту, чтобы ни один армянский солдат не приближался ни к турецким пленным, ни к находящимся у нас в руках цивильным туркам, ни к помещениям, где они содержатся. Я проинформирую императора по этому вопросу”. Во исполнение вышеприведенного приказа принца все армянские войска, базировавшиеся на Кавказском железнодорожном маршруте, были отведены, однако их нападения на турецких военнопленных не были пресечены окончательно. Особенно после политических потрясений большевистской революции, когда в России царила неразбериха, армяне воспользовались ситуацией и активизировали свои нападения. 3 марта 1918 года между большевиками и Стамбульским правительством был подписан Брест-Литовский договор, Статья 8. которого предусматривала взаимную экстрадицию военнопленных в свои страны52, однако продолжавшиеся внутренние беспорядки не позволили реализовать это положение. В ходе гражданской войны между царскими войсками и большевистской Красной армией турецкие военнопленные лишились защиты (хотя и недостаточной) русского правительства и остались полностью беззащитными. В период гражданской войны только на Кавказе (не включая другие регионы России) число турецких военнопленных, освобожденных, а затем голодными и холодными разогнанных по округам, составляло предположительно около 20 тысяч. Они оказались в 51 Abdulali Emircan-Mehmet Emin Gerger, Büyük Ermenistan Hayali ve Kars’tan Karabağ’a Ermeni Vahşeti, Cemre Yayınları, İstanbul 1992, s. 64. 52 Nebahat Oran Arslan, Birinci Dünya Savaşı’nda Türkiye’deki Savaş Esirleri, IQ Kültür Sanat Yayıncılık, İstanbul 2008, s. 274. 1111 очень сложной ситуации, особенно там, где в большинстве проживали армяне. Те, кто попал в руки армян, либо были проданы в рабство за бесценок, либо убиты ради забавы, и их тела подверглись бесчеловечным надругательствам. Капитан-лейтенант Российского Красного Креста докладывал Советскому правительству в Петрограде о зверствах, свидетелем которых он стал53: “Положение находящихся на Кавказе турецких военнопленных в местах проживания армян и в местах неармянских следует различать. Положение османских пленных в районах, населенных армянами, обеспечивает все условия для их уничтожения. (...) Армянские солдаты часто ради удовольствия замучивают турецких военнопленных до смерти. Трупы оскорбляют. В Карсе и Александрополе (Гюмри), по свидетельству самих же армян, под влиянием национальной вражды армяне даже продавали османских военнопленных. Крепкие османы продаются по 12 рублей, слабые дешевле, а больные – за пачку табака”. Полковник Иванов также затронул подобные вопросы в своем докладе от 5 мая 1918 года, который он представил консульству Испании в Тбилиси: “Османские пленники очень боялись армян. Так как в Карсе и Гюмри армяне совершали убийства османских пленных”, – заявил он, сообщив далее, что турецкие военнопленные по всему Кавказу подвергаются преследованиям и насилию со стороны армян.54 Действительно, армяне, подозревая, что кто-то может быть турецким военнопленным, подкрадывались к нему сзади и произносили по-турецки “солдат”. Когда видели, что человек понимает по-турецки, они жестоко убивали его. Поэтому пленные турецкие солдаты, пытавшиеся вернуться на родину, были полны ужаса и нигде не чувствовали себя в безопасности.55 Получив сведения о подобных событиях, турецкий посол Галип Кемали Бей, выступая 23 января 1918 года на заседании подкомиссии по делам военнопленных на мирных переговорах в Петрограде, выразил решительный протест против совершаемых 53 Rusya’daki Üseramız Hakkında Malumat, s. 27-29. 54 Aynı eser, s. 30. 55 A. R. İrfanoğlu, s. 108. 1112 армянами убийств турецких военнопленных и потребовал от российского правительства принять меры по их предотвращению.56 Однако таких дипломатических шагов для прекращения преследований было недостаточно. Например, армянский офицер Оганнес Апресян вспоминает о том, как турецкая армия жестоко убила до 2 тысяч турецких пленных, отступивших в ходе кавказской операции, проводившейся летом 1918 года57: “Мы взяли с собой оставшихся у нас около 3 тысяч военнопленных турецких солдат. Две тысячи этих несчастных были без пощады убиты во время нашего отступления в Каракилис. Я чувствовал себя больным от проявленной жестокости, но у меня не было возможности предотвратить происходящее. Некоторые из них были расстреляны и погибли, не испытав страданий. Большинство же были сожжены заживо. Это происходило так: хижины обложили соломой, которую, после заполнения их турецкими военнопленными, подожгли”. Армяне не прекращали совершать злодеяния, и совершали их не только в русской армии, но и по другую сторону фронта, находясь на службе в турецкой армии. Следующие строки из дневника турецкого солдата рассказывают, как больной тифом турецкий солдат, захваченный в плен после Сарыкамышского поражения, был хладнокровно оставлен умирать армянином, считавшимся его братом по оружию58: “4-й Канунусани [17 января 1915 года] Воскресенье (...) Парень в сознании. Он рассказывает о случившемся: Заболев в воинской части, был отправлен в полевой госпиталь, затем в больницу в Хасанкале, где немного подлечился. Он вышел из больницы, чтобы получить пришедшие из дома деньги, получив их, провел пару ночей с земляками в пекарне. Деньги были украдены, и он снова попал в больницу. Когда он был отправлен на лошади в Эрзурум, армянин-погонщик оставил парня в канаве около Коруджука. Два дня и ночь он не ел, руки и ноги 56 C. Kutlu, s. 312. 57 Leonard Ramsden Hartıll, Bir Ermeni’nin Anılarında Azerbaycan Olayları (1918-1922), çev. Sipahi Çataltepe, Kastaş Yayınları, İstanbul 1990, s. 125-126. 58 Ali Rıza Eti, Bir Onbaşının Doğu Cephesi Günlüğü, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul 2009, s. 135. 1113 обморожены, был привезен сюда незнакомым офицером. После окончания записи эти слова станут показаниями. Несчастный мальчик испустил дух в одиннадцать. Я не могу сдержаться, я плачу. Да спасет Всевышний его душу. Представьте, какова подлость этого армянина…” В заключение следует отметить, что усилия Российского правительства по внедрению режима, который бы соответствовал международному праву и обеспечивал приоритетные гуманитарные ценности для турецких военнопленных, потерпели неудачу из-за ряда проблем, вызванных несовершенством администрирования и экономики России, а также активным противодействием его введению враждебных туркам армянских кругов. Турецкие военнопленные, подвергшиеся нападениям армянских военнослужащих русской армии, также испытали насилие и оскорбления со стороны радикальных армянских группировок на Кавказе, которые также были в российском подданстве. Эти нападения, поправшие положения Конвенции о военнопленных, воинскую честь и человеческие ценности, стоили жизни многим турецким солдатам. БИБЛИОГРАФИЯ Arslan, Nebahat Oran, Birinci Dünya Savaşı’nda Türkiye’deki Savaş Esirleri, IQ Kültür Sanat Yayıncılık, İstanbul 2008. Bakar, Bülent, “Birinci Dünya Savaşı’nda Rusya’ya Esir Düşen Türk Esirleri: Rusya’daki Üseramız Hakkında Malumat”, Türk Dünyası Araştırmaları, Sayı: 179 (Nisan 2009), s. 85- 104. Belyakov, Vladimir, “1877-1880 Yıllarında Çarlık Rusya’sındaki Türk Esirleri”, çev. Vügar İmanov, Toplumsal Tarih, Sayı 207 (Mart 2011), s. 94. BOA, DH.EUM.2.Şb, 5/31. Çakıröz, Raci, “Türkistan’da Türk Subayları” (Yazan: Timur Kocaoğlu), Türk Dünyası Tarih Dergisi, Sayı: 1 (15 Ocak 1987), s. 20-23. Emircan, Abdulali-Mehmet Emin Gerger, Büyük Ermenistan Hayali ve Kars’tan Karabağ’a Ermeni Vahşeti, Cemre Yayınları, İstanbul 1992, s. 64. 1114 Eti, Ali Rıza, Bir Onbaşının Doğu Cephesi Günlüğü, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul 2009. Hartıll, Leonard Ramsden, Bir Ermeni’nin Anılarında Azerbaycan Olayları (1918-1922), çev. Sipahi Çataltepe, Kastaş Yayınları, İstanbul 1990. İhsan Latif (Ali İhsan Paşa), Bir Serencam-ı Harp/Harb-i Umumî Safahatına Ait Hatırat, Maarif Matbaası, İzmir 1925. İrfanoğlu, Ahmet Rıza, Çayeli Beyazsu Köyünden İrfanoğlu İsmail Efendi’nin Hatıraları/Sarıkamış Esaret ve Sonrası, Dergâh Yayınları, İstanbul 2017. Kutlu, Cemil, I. Dünya Savaşı’nda Rusya’daki Türk Savaş Esirleri ve Bunların Yurda Döndürülmeleri Faaliyetleri, Atatürk Üniversitesi Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi Enstitüsü, Basılmamış Doktora Tezi, Erzurum 1997. Merih Baran Erbuğ, Kaybolan Yıllar/Mülazım Ahmet Hilmi’nin Sarıkamış-Sibirya-Afganistan Hatıraları ve Hayatı, Vadi Yayınları, Ankara 2007. Öğün, Tuncay, “İstanbul Basınında 93 Harbi Türk Savaş Esirleri”, Uluslararası Türk Savaş Esirleri Sempozyumu (14-15 Mart 2017, İstanbul), Sultanbeyli Belediyesi Kültür ve Sosyal İşler Müdürlüğü Kültür yayınları, İstanbul 2018, s. 29-52. Özkan, Vehbi, Esaret Yıllarım/Asteğmen Vehbi Bey’in Sibirya’dan Kaçışı, yay. haz. Bingür Sönmez, Babıali Kültür Yayıncılığı, 2017. Познахирев, В.В. Оттоманские военнопленные в России в период Русско-Турецкой войны 1877-1878 гг. [Ottoman Prisoners of war in Russia during the Russian-Turkish War of 1877–1878.], Nestor-İstorya, Saint Petersburg 2017. ---------, Турецкие генералы и адмиралы в русском плену (XVIII – XX вв.) [Rus Esaretindeki Türk General ve Amiraller (18 – 20 yy.)], Nestor-Istoriya, Saint Petersburg. 2019. Rus Dışişleri Belgelerinde Osmanlı’nın Cihan Harbi’ne Girişi, çev. Azad Ağaoğlu, Ötüken Yayınevi, İstanbul 2018. Rusya’daki Üseramız Hakkında Malumat (basım yeri ve yılı belirtilmemiş). Sehadoğlu, M. Rıza, Savaşçı Doktorun İzinde/Kırım, Sarıkamış, Esaret Yılları ve Kurtuluş Savaşı, Remzi Kitabevi, İstanbul 2005. 1115 Shaw, Stanford J., the Ottoman Empire in World War I, II, TTK Yayını, Ankara 2008. Sibagatullina, Alfina, “I. Cihan Harbi Dönemi Rus Taşrasında Osmanlı Esirleri”, Uluslararası Türk Savaş Esirleri Sempozyumu (14-15 Mart 2017, İstanbul), Sultanbeyli Belediyesi Kültür Yayınları, İstanbul 2018, s. 251-261. Yergök, Ziya, Tuğgeneral Ziya Yergök’ün Anıları/Sarıkamış’tan Esarete (1915-1920), yay. haz. Sami Önal, Remzi Kitabevi, İstanbul 2005. Приложение 1. Документ о гибели подвергшихся пыткам со стороны армян турецких военнопленных от ран, нанесенных винтовочными прикладами в голову (BOA, DH.ЭУМ.2.ШБ, 5/31). 1116