Güpegündüz Ses Olayı

Büyük Ünlü Uyumu:

Sözcüğün ünlüleri arasındaki kalınlık incelik uyumudur. İlk hecedeki ünlü kalınsa diğer ünlüler de kalın,inceyse diğerleri de ince olur.

Ör: Çocuklar, beklemişler…Karışık gelmişse BÜU’ya uymaz.Ör:İnsan, kalem,kitap&#;

→Aslen Türkçe oldukları halde sonradan uğradıkları ses değişikliği nedeniyle BÜU’ya uymayan kelimeler de vardır.Ör:Kardeş (kardaş), elma (alma), anne (ana)…

→Türkçede bazı ekler BÜU’yu bozar:

• ☻-ken        : bakarken
• ☻-ki          : akşamki
• ☻-leyin     : sabahleyin
• ☻-gil         : dayımgil
• ☻-imtırak  :sarımtırak
• ☻-daş         :meslektaş
• ☻-yor         :bekliyor

→Türkçede ilk heceden sonra o, ö ünlüleri bulunmaz.-yor eki hariç.

→Yabancı sözcüklerde, birleşik kelimelerde ve tek hecelilerde BÜU aranmaz: ilkbahar, petrol, tek…

→ BÜU’ya uymayan kelimelere gelen ekler kelimenin son hecesindeki sese uyar:insanın…

Küçük Ünlü Uyumu:

Kelimenin ünlüleri arasındaki düzlük-yuvarlaklık uyumudur.Buna göre:

→İlk ünlü düzse (A,E,I,İ ) diğerleri de düz,

→İlk ünlü yuvarlaksa (O,Ö,U,Ü)  sonraki                                      

→ ya düz geniş          (A,E)

                           →ya da dar yuvarlak (U,Ü) olarak gelir. Başka bir ifadeyle:

“Balıkesir”       →   “Balıkesir”

“Koyun ölür”   →  “Tavuk güler”…

ÖR: bekledim, kömürlük, gövdesi, umursamaz, tarafsızlık, yorgunluktan

→KÜU kelimenin tamamında değil, komşu iki hece arasında aranır: yumurtacı, yuvarlaklık, görebilmişti…

→Yabancı sözcüklerde, birleşik kelimelerde ve tek hecelilerde KÜU aranmaz.

→-yor eki KÜU’yu devamlı bozar:olmuyor.

→Aslen Türkçe olduğu halde KÜU’ya uymayan kelimeler de vardır:Tavuk, kabuk, kavun, yamuk, çamur…Bunlarda “b,m,v” dudak ünsüzlerinin yuvarlaklaştırıcı etkisi vardır.

→BÜU’ya uymayan kelimeler KÜU’ya uysa bile uymaz sayılır:Kalem,insanlık,

ÜNSÜZLER:

SES OLAYLARI:

A.Ünsüz değişimi / Yumuşaması: Sonunda “p,ç,t,k” sert ünsüzleri bulunan kelimeler ünlüyle başlayan bir ek aldığı zaman sonlarındaki sert ünsüzler yumuşayarak “b,c,d,g/ğ” olur.

Ör:

• Ağaç-ı→ağacı   
• Kitap-ı→kitabı  
• Git-en→giden  
• Renk-i →rengi  
• Yürek-i→yüreği

→Bazı birleşik kelimelerde de yumuşama görülebilir:Kayıp-et→kaybet-

Kayıt-ol→kaydol-,Kayıp-ol→kaybol

!!! Kasıt-et-→kastet- !!!

→Tek heceli kelimelerin bir kısmı bu kurala uymaz:

Tek-il→tekil             İç-i→içi 

 İlk-in→ilkin            Maç-a→maça

 Saç-a→saça              Seç-enek→seçenek

Sat-ıl-→satıl-            Yat-ır-→yatır-

Ek-in→ekin               Bak-ıcı→bakıcı

İç-ecek→içecek       ot,et,süt,tek…

→Bazılarıysa uyar:Taç,dip,uç,kap,renk, çok…..

→Yabancı asıllı kelimeler genellikle bu kurala uymaz: Devlet-in→devletin, millet-e→millete, hukuk-un→hukukun.

layık-ı→layığı;layık-ıyla→layıkıyla!!

→Özel isimlerdeyse söyleyişte olsa bile yazıda gösterilmez:Mahmut-u, Ahmet-i

Sinop-a….

Ünsüz Benzeşmesi / Sertleşmesi:

Sonunda f,s,t,k,ç,ş,h,p ünsüzleri bulunan buluna kelimeler “c,d,g” yle başlayan bir ek aldığı zaman ekin başındaki yumuşak ünsüzler sertleşerek “ç,t,k” olur.

Koltuk-dan→koltuktan,millet-ce→milletçe

Sınıf-da→sınıfta, git-di→gitti,aş-cı→aşçı

Kes-gin→ keskin, bas-gı → baskı, Türk- ce → Türkçe,de→’te,

→Bazı ( birleşik ) kelimelerde sertleşme olmaz:!!! Üç-gen, dört-gen, beş-gen

Ünsüz Türemesi:

Yabancı dillerden geçen bazı kelimeler ünlüyle başlayan bir ek veya kelime aldıkları zaman asıllarındaki çift ünsüz ortaya çıkar: His-et→hisset, af-et→ affet, hak-ı→hakkı,red-et→reddet, sır-ı→ sırrı, hat-ı→hattı…

→Yan yana gelen her ses ünsüz türemesi değildir! Hissiz, cadde, madde, ciddi….

Ünsüz Düşmesi:

→Sonunda –k bulunan bazı kelimeler –cık / -cek eki aldığı zaman sonlarındaki –k”ler düşer:küçük-cük →küçücük, minik-cik → minicik,ufak-cık→ufacık, büyük-cek→ büyücek, çabuk-cak→çabucak,

→Sonunda “k” bulunan bazı kelimeler –l, -al/-el eki aldığı zaman sonlarındaki k’ler düşer:seyrek-l→seyrel-, alçak-l→alçal-, yüksek-l→yüksel-, ufak-la→ufala-….

!!Ast- teğmen → asteğmen, üst – teğmen → üsteğmen, öpüş-cük→öpücük, gülüş-cük → gülücük….

Ünlü Düşmesi:

→İkinci hecesinde dar ünlü ( ı,i,u,ü ) buluna kelimeler ünlüyle başlayan bir ek aldıkları zaman ( vurgusu düşen orta hece ) ünlüsü düşer:

Alın-ı→alnı, karın-ı→karnı, oğul-u →oğlu, boyun-u→boynu, akıl-ı→aklı, fikir-i→cisim-i→ cismi, gönül-ü→ gönlü, zülüf-ün→ zülfün ; ayır-ıl→ ayrıl-, çevir-e→ çevre, devir-il-→ devril-, sıyır-ıl-→sıyrıl-, kıvır-ım→ kıvrım, ayır- ıntı→ayrıntı, devir-e→ devre, yalın-ız→yalnız, yanıl-ış→ yanlış…

→Et-,ol- yardımcı fiilleriyle birleşen birleşik kelimelerde de ünlü düşmesi olabilir:

Sabır-et→sabret, şükür-et→şükret, kayıp-ol→kaybol, emir-et→emret, kahır-ol→kahrol-, hapis-et→hapset

→ -la / le ,-ar /-er…gibi bazı ekleri alan kimi kelimelerde de ünlü düşmesi olabilir:

Yumurta-la→yumurtla-, sızı-la→sızla-, ileri-le→ilerle-, sızı-la→sızla-, koku-la →kokla-, uyku-la→uyukla-; oyun-a→ oyna; uyu-ku→uyku; sarı-ar-→sarar-…

→Bazı birleşik kelimelerde yan yana gelen iki ünlüden biri düşer:

Cuma-ertesi→cumartesi, Pazar-ertesi → pazartesi, sütlü-aş→sütlaç, güllü-aş → güllaç, kahve-altı→kahvaltı, ne-için → niçin, ne-asıl→nasıl, kayın-ana → kaynana…

→Kimi şiirlerdeyse ölçüye uydurmak için bazı sesler düşürülür ve yerine ’ işareti konur:Karac’oğlan, n’eylersin…

→Bazı durumlardaysa iki ünlü yan yana gelmediği halde ünlünün düştüğü görülüseafoodplus.info “ünlü aşınması” denir:

Nere-de→nerde, ora-dan→ ordan, bura-da→burda, içeri-de→içerde…

Ek Fiil Düşmesi ve İle’nin Ekleşmesi

İsimlere gelerek onların yüklem olmasını sağlayan, basit zamanlı fiilleri ise birleşik zamanlı yapan i- fiili genellikle düşer:

Gelmiş &#; i &#; di → gelmişti, sevimli – idi → sevimliydi(i/y)

→Bağlaç olan ile ise ünsüzle biten kelimelere başındaki i’yi düşürerek; ünlüyle bitenlereyse i’sini y’ye dönüştürerek birleşir ve ek haline gelir. (ÖSS sorusu!)

Ünlü Türemesi:

→-cık / -cik eki alan bazı bazı kelimelerde araya bir ünlünün girdiği görülür:

Bir-cik→biricik, az-cık→azıcık, genç-cik → gencecik, dar-cık→daracık…

→pekiştirilmiş bazı kelimelerde de ünlü türemesi olabilir:

Yalnız → yapayalnız, çevre → çepeçevre, gündüz → güpegündüz, düz → düpedüz, !!sıklam → sırılsıklam, çıplak →çırılçıplak!!

Ünlü Daralması:

Sonunda düz-geniş ünlü ( A-E ) bulunan kelimelere –yor eki gelince bu ünlüler darlaşarak “ı,i,u,ü” olur:

Bekle-yor→bekliyor, tara-yor→ tarıyor, olma-yor→olmuyor, görme-yor→ görmüyor

→De- , ye- kelimeleri de –y’yle başlayan bir ek aldığı zaman keklerindeki ünlü daralır:

De-y-en→diyen, ye-y-ecek→ yiyecek,

!! deyince!!

!ne-ye→niye

→Bu iki yerin dışında ünlü daralması olmaz,Olmadığı halde olmuş gibi ünlü daraltmak imla hatası olur:

Bekliyen, anlıyacak, demiyen,ağlıyan…

N / M Çatışması (Gerileyici Ünsüz Benzeşmesi ):

Türkçede “b” den önce gelen “n” ler “m” olur:

Penbe→pembe, canbaz→cambaz, saklanbaç →saklambaç, anbar→ambar, tenbel→ tembel, çarşanba→Çarşamba,

→Özel isimlerde ve birleşik kelimelerde olmaz:İstanbul, Safranbolu, binbaşı,onbaşı&#;

E/A(KÖK)Değişimi(Ünlü Kalınlaşması):

“Ben” ve “sen” zamirleri yönelme hali eki –e aldığı zaman  köklerindeki ince e ünlüleri kalınlaşarak  a  olur:

Ben-e→bana, sen-e→sana…

Kaynaştırma:

Ünlüyle biten kelimeler ünlüyle başlayan bir ek aldığı zaman araya y,ş,s,n ünsüzlerinden biri girer.

Araba-ı→arabayı, Amasya-a→ Amasya’ya, kapıcı-ın→ kapıcının, araba-ı→arabası…

→Bazı durumlarda ise iki ünlü yan yana gelmediği halde araya n ünsüzü seafoodplus.info “koruyucu ünsüz” denir: o- da → onda, bu- dan → bundan,     şu-u→şunu…

→İsim tamlamasında kaynaştırma harfi n ve s seafoodplus.info su ve ne kelimeleri hariç.Bunlarda kaynaştırma harfi y dir: Suyun suyu, neyin nesi…(ÖSS sorusu)

Ulama:Sessizle biten kelimelerden sonra sesliyle başlayan bir kelime gelince ilk kelimenin sonundaki sessiz sonraki kelimenin başına eklenerek okunur:

Dün akşam, …yüzen al sancak…

→Ancak arada herhangi bir noktalama işareti olmamalı!

Hazırlayan: Yusuf Kenan DURMUŞOĞLU

Benzer Sayfalar

a. Ünlü Türemesi

Kimi sözcükler ek alırken sözcük ile ek arasında bir ünlü ortaya çıkar. Buna ünlü türemesi adı verilir.

&#;Azıcık aşım, kaygısız başım.&#; cümlesinde &#;az&#; sözcüğü &#;-cık&#; ekini alırken arada &#;ı&#; ünlüsünün türediğini görüyoruz: güpegündüz, gencecik, biricik vb. sözcüklerinde de ünlü türemesi vardır.

b. Ünlü Düşmesi

Türkçede iki heceli olan ve ikinci hecesinde dar ünlü (ı, i. u, ü) bulunan kimi sözcüklere ünlüyle başlayan bir ek geldiğinde sözcüğün ikinci hecesindeki dar ünlü düşer. Buna ünlü düşmesi ya da hece düşmesi denir.

Akıl-ım           >          aklım
Şekil-ini          >          şeklini
Boyun-u          >          boynu

Birleşik sözcüklerde iki sözcüğün birleşimi sırasında ünlü düşmesi görülebilir.

Cuma ertesi     >          cumartesi
Kayın ana       >          kaynana
Kahve altı       >          kahvaltı

&#;etmek, olmak, eylemek&#; yardıma eylemleriyle yapılan birleşik fiillerde de ünlü düşmesi görülebilir.

Kayıp olmak   >          kaybolmak
Kayıt etmek    >          kaydetmek
Seyir etmek     >          seyretmek

Bazı sözcüklerin türetilmesi sırasında ünlü düşmesi görülür.

sıyır-ık             >          sıyrık
ayır-ıl-an         >          ayrılan
devir-ik           >          devrik
buyur-uk         >          buyruk

c. Ünlü Daralması

Türkçede &#;y&#; ünsüzünün daraltıcı bir özelliği vardır. Buna göre &#;a, e&#; düz &#; geniş ünlüleriyle biten sözcüklere şimdiki zaman eki &#;-yor&#; getirildiğinde, sözcüğün sonundaki düz &#; geniş ünlüler daralarak &#;ı, i, u, ü&#; ye dönüşür. Buna ünlü daralması denir.

&#;Annemin kaç gündür yüzü gülmüyor.&#; cümlesinde &#;gülme-&#; fiiline &#;-yor&#; şimdiki zaman eki getirilmiş ve fiilin sonundaki &#;e&#; ünlüsü daralarak &#;ü&#;ye dönüşmüştür. Dolayısıyla ünlü daralması olmuştur.

Yaşa-yor         >          yaşıyor
Bilme-yor        >          bilmiyor
Ye-y-enler       >          yiyenler
İste-yor           >          istiyor

sözcüklerinde de ünlü daralması olmuştur.

d. Ünsüz Benzeşmesi

Sert ünsüzlerle biten sözcüklerden sonra &#;c, d, g&#; yumuşak ünsüzleriyle başlayan bir ek geldiğinde, ekin başındaki yumuşak ünsüzler sertleşerek &#;ç, t, k&#; olur. Buna ünsüz benzeşmesi veya ünsüz uyumu denir.

&#;Her işte bir hayır vardır.&#; cümlesinde &#;iş&#; sözcüğü &#;ş&#; sert ünsüzüyle bitmiştir. Sonra da sözcüğe &#;-de&#; hâl eki getirilmiştir. Sözcüğün sonundaki sert ünsüzden dolayı ekin başındaki &#;d&#; yumuşak ünsüzü sertleşerek &#;t&#; olmuştur. Dolayısıyla &#;işte&#; sözcüğünde ünsüz benzeşmesi vardır.

Seç-gi              >          seçki
Simit-ci           >          simitçi
de          >          te

sözcüklerinde ünsüz benzeşmesi vardır

e. Ünsüz Yumuşaması

Türkçede &#;p, ç, t, k&#; sert ünsüzleriyle biten sözcüklerin sonuna ünlüyle başlayan bir ek geldiğinde sözcüğün sonundaki sert ünsüzler yumuşayıp &#;b, c, d, g, ğ&#; olur. Buna ünsüz yumuşaması denir.

p > b
ç > c
t > d
k > ğ’ye dönüşür.

&#;Bu, bardağı taşıran son damlaydı.&#; cümlesinde &#;bardak&#; sözcüğüne ünlüden oluşan &#;-i&#; hâl eki gelmiş ve sözcüğün sonundaki sert ünsüz olan &#;k&#;, yumuşayarak &#;ğ &#;ye dönüşmüştür. O hâlde &#;bardağı&#; sözcüğünde ünsüz yumuşaması olmuştur.

&#;Kardeşim bu rengi çok sever.&#; cümlesinde &#;renk&#; sözcüğüne &#;i&#; ünlüsü gelmiş ve sözcüğün sonundaki &#;k&#; ünsüzü &#;g &#;ye dönüşmüş, yani ünsüz yumuşaması olmuştur.

ilaç-ı                 >          ilacı
armut-un         >          armudun
dolap-ım         >          dolabım
icat-ı                >          icadı

sözcüklerinde de ünsüz yumuşaması vardır.

Sert ünsüzle biten sözcüklerle &#;etmek, olmak&#; yardımcı eylemlerinin oluşturduğu birleşik fiillerde ünsüz yumuşaması görülür.

Kayıp etmek   >          kaybetmek
Kayıt olmak    >          kaydolmak

Tek heceli sözcüklerde genellikle ünsüz yumuşaması olmaz.

Kaç-a              >          kaça
Süt-ü               >          sütü

sözcüklerinde ünsüz yumuşaması olmamıştır. Ancak,

Çok-u              >          çoğu
Renk-i             >          rengi

sözcüklerinde ünsüz yumuşaması olmuştur.

Özel isimlerde ünsüz yumuşaması konuşma sırasında olsa bile bu, yazıda gösterilmez.

&#;Zonguldak’ın nesi meşhur?&#; cümlesinde özel isim olan &#;Zonguldak’ın&#; sözcüğü konuşma sırasında &#;Zonguldağın&#; biçiminde telaffuz edilir. Ancak bu yumuşama, görüldüğü gibi, yazıda gösterilmez.

Türkçeye yabancı dillerden geçmiş &#;sanat, hukuk, hürriyet vb.&#; sözcüklerde ünsüz yumuşaması görülmez.

f. Ünsüz Türemesi

&#;Affına sığınıyorum.&#; cümlesinde &#;af&#; sözcüğü ünlüyle başlayan bir ek alırken ikinci bir ünsüz (f) türemiştir. İşte &#;af, zan, his, şık vb.&#; sözcüklerin sonuna ünlüyle başlayan bir ek gelirse sözcüğün sonunda bir ünsüz daha ortaya çıkar. Buna ünsüz türemesi denir.

Zan-ımca         >          zannımca
His-ine             >          hissine
Af-ı                    >          affı

sözcüklerinde de ünsüz türemesi olmuştur.

&#;etmek, olmak&#; yardımcı eylemleriyle yapılan bileşik fiillerde de ünsüz türemesi görülebilir.

Ret-etmek       >          reddetmek
Af-etmek        >          affetmek
Hal-olmak       >          hallolmak

g. Ünsüz Düşmesi

&#;k&#; ünsüzüyle biten kimi sözcükler, ek aldığında sözcüğün sonundaki bu ünsüz bazen düşer. Buna ünsüz düşmesi denir.

&#;Alçacık bir ağacın altında oturduk.&#; cümlesinde &#;alçacık&#; sözcüğünde ünsüz düşmesi olmuştur. &#;Alçak&#; sözcüğü &#;-cık&#; ekini alırken sözcüğün sonundaki &#;k&#; ünsüzü düşmüştür.

Ufak-cık         >          ufacık
Büyük-cek      >          büyücek

sözcüklerinde de ünsüz düşmesi olmuştur.

h. Kaynaştırma Ünsüzleri

Türkçede iki ünlü yan yana bulunmayacağından ünlü ile biten bir sözcüğe yine ünlü ile başlayan bir ek geldiğinde araya &#;y, ş, s, n&#; kaynaştırma ünsüzlerinden uygun olanı (koruyucu ünsüzler) girer.

&#;O, konuşmayı pek sevmezdi.&#; cümlesinde &#;konuşma&#; sözcüğü ünlüyle bitmiştir. Bu sözcük &#;ı&#; ekini almıştır. İki ünlü yan yana bulunamayacağından, araya &#;y&#; kaynaştırma ünsüzü girmiştir.

Annesi, yirmişer, elmaya sözcüklerinde de kaynaştırma ünsüzü vardır.

i. n>m Değişmesi

Türkçede kullanılan bazı kelimelerdeki b ünsüzünden önce gelen n ünsüzü m&#;ye dönüşür:

saklanbaç, penbe, çenber, anbar, saklambaç, pembe, çember, ambar

Yukarıdaki sözcüklerde n ünsüzü m&#;ye dönüşmüştür.

j. Ulama

Ünsüzle biten bir sözcüğün ünlü ile başlayan bir sözcüğe eklenmesidir.

Not: Sözcükler arasında noktalama işareti varsa ulama yapılamaz.

Atatürk, ulusa seslendi.

Burada Atatürk ve ulusa sözcükleri arasında noktalama işareti olduğu için ulama yapılamaz.