Hz Ömer Dönemi Haritası

Hz. ÖMER MARMARA ÜNİVERSİTESİ İLÂHİYAT FAKÜLTESİ VAKFI YAYINLARI Hz. ÖMER Doç. Dr. Mahmut KELPETİN 1. Baskı İstanbul MARMARA ÜNİVERSİTESİ İLÂHİYAT FAKÜLTESİ VAKFI YAYINLARI T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Sertifika No: ISBN Yayın Numarası: Kitabın Adı Hz. ÖMER Kitabın Yazarı Doç. Dr. Mahmut KELPETİN Sayfa ve Kapak Tasarımı Eren SAKIZ Baskı ve Cilt Seçil Ofset Yıl Mahallesi Matbaacılar Sitesi 4. Cadde No: 77 Bağcılar, İstanbul Tel: 0 () 06 15 Sertifika No: 1. Baskı: İstanbul, Şubat Copyright © Bu eserin bütün hakları İFAV’a aittir. Yayınevinin izni olmaksızın, kitabın tümünün veya bir kısmının elektronik, mekanik ya da fotokopi yoluyla basımı, yayımı, çoğaltımı ve dağıtımı yapılamaz. Marmara Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Vakfı Yayınları Nuhkuyusu Cad. No: Bağlarbaşı Üsküdar İSTANBUL Tel: +90 15 06 Faks: +90 00 61 [email protected] • funduszeue.info İÇİNDEKİLER HARİTALAR LİSTESİ 9 ÖNSÖZ 11 BİRİNCİ BÖLÜM HİLÂFETİNE KADAR Hz. ÖMER I. Doğumu ve İslâm Öncesi Hayatı 19 II. Müslüman Olması 23 III. Medine’ye Hicreti 28 IV. Hz. Ebû Bekir’in Hilâfetinde Hz. Ömer 43 İKİNCİ BÖLÜM Hz. ÖMER’İN HALİFELİK DÖNEMİ I. Hz. Ömer’in Halife Seçilmesi 51 II. Hz. Ömer Dönemi Fetihleri 51 A. Irak Fetihleri (/) 51 1. Nemârık ve Sakâtiyye Savaşları 52 2. Köprü Savaşı (Vakʿatü’l-Cisr) 52 3. Büveyb Savaşı 53 4. Kâdisiye Savaşı 54 5. Medâin’in Fethi 58 6  Hz. ÖMER 6. Celûlâ Savaşı ve Hulvân’ın Fethi 59 7. Tekrît ve Musul’un Fethi 60 8. Mâsebezân, Karkîsiyâ ve Hît’in Fethi 60 9. Ahvaz’ın Fethi 60 Râmhürmüz, Tüster (Şüşter) ve Sûs’un Fethi 61 Nihâvend Savaşı 61 B. Suriye Fetihleri (/) 65 1. Fihl Savaşı 65 2. Mercüssuffer Savaşı ve Dımaşk’ın Fethi 65 3. Humus’un Fethi 66 4. Yermük Savaşı 67 5. Kudüs’ün Fethi 69 C. el-Cezîre Fetihleri (/) 73 D. Mısır Fetihleri (/) 77 1. Arîş, Feremâ ve Bilbîs’in Fethi 77 2. Ümmü Düneyn’in Fethi 78 3. Babilon’un Fethi 79 4. İskenderiye’nin Fethi 81 E. Kuzey Afrika Fetihleri (22/) 82 1. Berka’nın Fethi 82 2. Trablusgarb’ın Fethi 82 III. Hz. Ömer Dönemindeki Diğer İcraatlar 83 A. Bayındırlık Faaliyetleri: Yeni Şehirlerin Kuruluşları 83 1. Basra 83 2. Kûfe 84 3. Fustat 86 İÇİNDEKİLER 7  B. Mâli Sistem 87 1. Beytülmâl 88 a. Zekât 88 b. Humus 89 c. Fey 90 d. Savâfî 95 2. Divan Teşkilatı 98 C. İdârî Teşkilat 99 D. Adlî İşler E. Hicretin Takvim Başlangıcı Olarak Kabul Edilmesi F. Hayber ve Çevresindeki Yahudiler ile Necran’daki Hristiyanların Arap Yarımadası Dışına Çıkarılması G. Kıtlık Yılı IV. Hz. Ömer’in Vefatı V. Hz. Ömer’in Şahsiyeti ve Yönetim Anlayışı KAYNAKÇA DİZİN HARİTALAR LİSTESİ Hz. Ömer Döneminde Irak Fetihleri Hz. Ömer Döneminde Suriye Fetihleri 72 Hz. Ömer Döneminde el-Cezîre Fetihleri 76 Hz. Ömer Döneminde Mısır ve Kuzey Afrika Fetihleri Hz. Ömer’in Vefatı Sırasında İslâm Devleti’nin Sınırları ÖNSÖZ Hz. Ömer, Hz. Ebû Bekir’le birlikte Allah Resûlü’nün en yakın dostu ve yardımcısıydı. İslâmî tebliğin en sıkıntılı dönemlerinde Hz. Peygamber’in İslâmiyet’i kabul etmeleri için adlarını anarak dua ettiği iki kişiden biriy- di. Müslüman olduğu andan itibaren Hz. Peygamber’in yanında yer aldığı gibi hicretten sonra Medine döneminde de katıldığı seriyyeler dışında Hz. Peygamber’i yalnız bırakmadı. Başta Bedir, Uhud ve Hendek savaşları olmak üzere Allah Resûlü’nün iştirak ettiği bütün savaşlara katıldı. Hayatı boyunca Allah Resûlü’ne karşı maddî ve manevi desteğini sürdürdü. Hz. Ebû Bekir döneminde de halifeye yardımcı olmaya devam etti. Görüşleri ve düşüncele- riyle ona müşavirlik yaptı. Hz. Ömer, doğru olduğuna inandığı bir şeyi çekinmeden söyler, içi- ne sinmeyen hususlarda itirazını açıkça dile getirirdi. Meselâ Hudeybiye Antlaşması’nın müslümanlar aleyhine gözüken maddelerini ve tavaf yapıl- maksızın Medine’ye dönülmesini kabullenemediği için tepkisini açıkça gös- terdi. Kendisini Hz. Ebû Bekir güçlükle sakinleştirdi. Yine Hz. Peygamber’den içki içmenin hükmünün açıklanmasını istemesi üzerine şarabı yasaklayan âyetin (el-Bakara 2/) inmesi, onun bazı görüşlerinin âyetlerle teyit edi- diğini (Muvâfakât-ı Ömer) göstermekteydi. Allah Resûlü, Hz. Ömer’in ni- yetini, samimiyetini ve doğruya ulaşmadaki gayretini bildiği için “Allah, ger- çeği Ömer’in lisanı ve kalbi üzerine yarattı” sözüyle onu övmüştü. Hz. Ömer, Hz. Ebû Bekir’in hilâfetinde de aynı tavrı sürdürdü. Bu dönemde halifenin müşavirliğini yapan Hz. Ömer, doğru bildiği görüşleri söylemeye devam etti. Açıkladığı görüşlerden dolayı zaman zaman sıkıntı yaşamasına rağmen tutu- munu değiştirmedi. Yaşanan tartışmalarda ikna olan taraf bazan kendisi ba- zan da halife olurdu. Meselâ zekât vermek istemeyenlerin durumuyla ilgili sahâbe arasında ihtilaf çıktığında Hz. Ömer “Lâ ilâhe illallah” diyenlerle savaş 12  Hz. ÖMER yapılmaması gerektiğini savunmuştu. Onun başlattığı bu tartışma, Hz. Ebû Bekir’in namaz ile zekâtın birlikte düşünülmesi ve zekât vermeyenlere karşı savaşılması gerektiği konusunda farklı düşünenleri ikna etmesi üzerine son bulmuştu. Diğer yandan Yemâme’de hafız sahâbîlerin önemli bir kısmının şe- hid olması üzerine Kur’an’ın toplanması hususunda tereddüt gösteren halifeyi de ikna edebilmişti. Hz. Ömer, Hz. Ebû Bekir’den sonra on yıllık hilâfeti döneminde de İslâm tarihi açısından çok önemli icraatlara imza atmıştır. Bu dönemde ger- çekleştirilen Irak, Suriye, el-Cezîre ve Mısır fetihleri; imar ve iskân faaliyet- leri, idarî, malî ve adlî düzenlemeler daha sonraki yüzyıllarda İslâm devlet ve toplumlarının gerek devlet yönetimi gerekse sosyo-kültürel alanlarda örnek olarak dikkate aldıkları hususlar arasında yer almaktadır. Hz. Ömer’in hayatının biyografik bir çalışması olarak planlanan bu eser, iki bölümden oluşmaktadır. “Hilâfetine Kadar Hz. Ömer” başlığını taşıyan birinci bölümde, Hz. Ömer’in doğumundan hilâfetine kadar olan süreç anlatılmıştır. Hz. Ömer’in İslâm’dan önceki hayatı, Müslüman olması, Medine’ye hicreti ve gerek Hz. Peygamber’in sağlığında gerekse Hz. Ebû Bekir’in halifeliği döneminde İslâm toplumundaki yeri bu bölümde ele alınmıştır. Hz. Ömer’in müslüman olmadan önceki hayatıyla ilgili bilgiler kaynaklarda oldukça sınırlıdır. Bu hu- susla ilgili başlıkta bu kısıtlı bilgilerden istifade edilmiştir. Bu bölümdeki bir diğer sorun, Ömer’in müslüman olmasından hilâfetine kadar geçen süreyle ilgili kaynaklardaki bilgilerin önce Hz. Peygamber, sonrasında da Hz. Ebû Bekir merkezli olmasıdır. Dolayısıyla konuların anlatılmasında İslâm öncesi dönem kadar olmasa da bazı güçlüklerle karşılaşılmıştır. Eser, biyografik bir çalışma olduğu için konular işlenirken usul açısından Hz. Ömer’in içinde yer aldığı hususlar bir bütünlük halinde sunulmuştur. Hz. Ömer’in halife seçilmesinden vefatına kadar olan sürecin ele alın- dığı ikinci bölümde ilk olarak fetihlere yer verilmiştir. Hz. Ebû Bekir za- manında başlatılan İslâm fetihleri, bu dönemde Irak, Suriye, el-Cezîre, Mı- sır ve Kuzey Afrika bölgelerini de içine alacak şekilde geniş bir coğrafyaya ÖNSÖZ 13  yayılmıştır. Adı geçen bölgelerin fethinden sonra uygulamaya konan malî sisteme, idarî ve adlî alanda yapılan diğer uygulamalara da bu bölümde yer verilmiştir. Bu faaliyetler İslâm devletinin kurumsal hale gelmesini sağladığı gibi Hz. Ömer’i diğer halifeler içinde ayrıcalıklı hale getirmiştir. Bölümün son kısmında Hz. Ömer’in şahsiyeti ve yönetim anlayışına değinilmiştir. Konuların daha iyi anlaşılması için kitabın pek çok yerinde haritalara yer verilmiştir. Bu durum, İslâm coğrafyasının tanınmasını sağladığı gibi İslâm fetihlerinin misyonuna ilişkin verilerin doğru okunmasına ve anlaşılmasına katkı sağlayacaktır. Aynı zamanda Hz. Ömer’in hilâfeti süresince gerçekleş- tirdiği icraatların daha sonraki dönemlere olan etkisini ortaya koyması açı- sından da son derece önemlidir. Ana kaynaklar ve araştırmalardan istifade edilerek hazırlanan bu çalışmada, her seviyeden geniş bir okuyucu kitlesine ulaşma hedeflendiği için olayların anlatılmasında tartışmalara girmeden yalın bir dil ve sade bir uslup kullanılmıştır. Böylece Hz. Peygamber’in en yakın ar- kadaşlarından biri olan Hz. Ömer’in biyografik açıdan yakından tanıtılması- nın yanı sıra okuyucunun zihninde İslâm devlet geleneğinin kurumsallaşma- sında üstlendiği önemli role ilişkin bilgi zemininin oluşması amaçlanmıştır. Uzun soluklu ve hayli yorucu olan bu çalışmanın hazırlanmasında kıy- metli fikirlerinden, tecrübe ve bilgi birikiminden istifade ettiğim, çalışmanın her aşamasında görüş ve katkılarıyla destek veren, eseri baştan sona okuyup değerlendirmelerde bulunan Prof. Dr. Casim Avcı’ya müteşekkirim. Çalış- manın pek çok yerinde kullanılan haritaların hazırlanmasındaki yardımla- rı için Mustafa Göktaş’a özellikle teşekkür etmek isterim. Onun desteğiyle çizimi gerçekleştirilen haritalar sayesinde hem ülkemizde ihmal edilen bu alana ilişkin önemli bir boşluğun dolacağını hem de sahadaki yeni araştırma- cıların gayretleriyle konunun çok daha iyi noktaya geleceğini temenni edi- yorum. Hulefâ-yi Râşidîn dönemi serisinin ilk kitabı olan Hz. Ebû Bekir’den sonra bu ikinci kitabımızın basımını üstlenip okuyucuyla buluşmasını sağla- yan Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı’na (İFAV) ve eserin basım aşamasında ilgi ve yardımlarını esirgemeyen yayınevi müdürü Fikret Arslan’a teşekkür ediyorum. Bütün çalışmalarımda bana her daim destek ve güç ve- 14  Hz. ÖMER ren eşim Hayrünnisa’ya, babalarının yoğun çalışma düzeni karşısında çoğu zaman şikâyetlenmeyip sabreden, neşe kaynağım çocuklarım Muhammed Talha ve Mehmed Âkif ’e ne kadar teşekkür etsem azdır. Yine okuyup yetiş- mem konusunda maddi ve manevi her türlü desteği veren merhum babamı rahmetle anar, sevgili anneme en derin şükranlarımı sunarım. Gerek Hz. Ömer’in şahsiyeti gerekse hilâfeti döneminde gerçekleştiri- len icraatların ve izlenen yönetim ilkelerinin bilinmesi adına bu çalışmanın, İslâm tarihi alanında bir boşluğu doldurmasını temenni ediyorum. Rabbim gayretimizi daim eylesin, amellerimizi ve niyetlerimizi de istikamet üzere kıl- sın. Gayret bizden başarı Allah’tandır. 5 Şubat Doç. Dr. Mahmut Kelpetin Üsküdar/İstanbul