Temel Cümle Nedir

Yapı bakımından cümle türlerini anlamak için önce temel cümle ve yan cümle kavramlarını anlamak gerekir. Bu iki terimi anladıktan sonra ise yapı bakımından cümlelerin neler olduğunu inceleyebiliriz. Yapı bakımından cümle türleri 4 başlık altında incelenmektedir. Bu cümle türleri "basit cümle, birleşik cümle, sıralı cümle ve bağlı cümle"dir.

YAPI BAKIMINDAN CÜMLE TÜRLERİ NELERDİR?

Bir dilde yargı bildirilen ifadelere cümle denir. Cümleler genelde yalnızca yek bir yargı bildirmektedir. Bazı özel durumlarda cümleler birden fazla yargı bildirebilmektedir. Yani tek cümle gibi görünen ama birden fazla anlam barındırabilen cümleler de oluşturabiliriz. Bu ayrıntının daha iyi anlaşılabilmesi için bazı hususların bilinmesi gerekmektedir. Bu hususlar şunlardır:

Temel Cümle: Yapı içerisinde yüklem asıl yargıyı bildiriyorsa bu cümlelere "Temel cümle" denir.

Yan Cümle: Cümlede asıl yargıyı bildiren yer dışında 'fiilimsi ya da çekimli fiil' şeklinde kurulmuş olan tam bir yargı bildiremeyen cümlenin bir ögesi olarak görev alan cümlelere "cümlecik" ya da "yan cümle" denir.

Beni anlamıyorsan lütfen git.

Yukarıdaki cümlede yer alan "git" yüklemdir. Fakat onun dışında fiil olan "anlamıyorsan" yüklem değil zarf tümlecidir. Burada "beni anlamıyorsan" yan cümledir. Bildirilen yargıların sayısına ya da ifade ediliş şekline göre "Yapı bakımından cümleler" dört başlıkta incelenmektedir. Bunlar şu şekildedir:

• Basit Cümleler
• Birleşik Cümleler
• Sıralı Cümleler
• Bağlı Cümleler

YAPISINA GÖRE BASİT CÜMLE NEDİR?

Yapısına göre basit cümleler içerisinde sadece tek yargı, tek fiil dolayısı ile isim veya fiil cinsinden tek yüklem bulunan cümledir. Başka bir cümleye bağlanmamış cümlelerdir. İçerisinde yan cümle barındırmaz. Bu tür cümlelere "basit cümle" denir. Basit cümlelerin anlaşılmasında uzunluk ya da kısalık aranmaz. Bu cümlelere örnek verecek olursak:

• Bugün hava her zamankinden çok daha soğuktu.
• Dedemin kitaplığı benim için eşsiz bir hazineydi.
• Artık haftanın üç günü anneme iş yerinde yardım edeceğim.

YAPISINA GÖRE BİRLEŞİK CÜMLE NEDİR?

Yapısına göre birleşik cümle bir temel cümle ile onun anlatımını eksik bırakmamak amacıyla en az bir yan cümleden meydana gelen cümlelerdir. Yani yapısında birden çok yargı bulunduran cümlelerdir. Birleşik cümleler yan cümlelerin bir araya gelişlerine ve özelliklerine göre dörde ayrılırlar.

a) Girişik Birleşik Cümle

Girişik birleşik cümleler fiilimsilerin yardımı ile temel cümlelere yan cümleciklerin eklenmesi ile oluşur. Bu tür cümlelerin içinde temel cümlelere ek olarak bir ya da birden fazla fiilimsi eklenir bununla beraber girişik birleşik cümle oluşturulmuş olur. Girişik birleşik cümlelere örnek verecek olursak:

• Havaların ısınması tatil seven insanların yüzünü güldürdü.
• Evlerin yeni hallerini görünce çok mutlu olduk.
• Başlarına geleceklerden habersiz bir şekilde yürüyorlardı.

b) İlgi Cümleleri (Ki'li Birleşik Cümle)

İlgi cümleleri yan cümle ile temel cümle arasında "ki bağlacı"nın bulunduğu cümlelerdir. Bu cümlelerde yan cümlecik ya temel cümleye bağlanır ya da cümlenin açıklamasını oluşturur. Bu tür cümlelere örnek verecek olursak:

• Sonradan anladım ki o günlerde aslında çok mutsuzmuşum.
• Bu olaya o kadar çok şaşırmıştı ki bu konuda hiçbir şey söyleyemedi.
• Dün gece, ki oradaki son gecemizdi, çok eğlendik.

c) İç İçe Birleşik Cümle

İç içe birleşik cümleler yan cümleciğin başka bir cümleden oluştuğu cümlelerdir. Bu cümlelerde yan cümlecik genelde nesne konumundadır. İç içe birleşik cümle ara cümle olarak da bilinir.

• Canan hocamız "Yarın sizi sözlü yapacağım." dedi.
• Bize hep "Güzel yarınlar bizi bekliyor." derdi.
• Takım koçu "Bu sene şampiyon olamayacağız." demez mi?

d) Şartlı Birleşik Cümle

Şartlı birleşik cümleler temel cümleye "se, sa" eklerini alan yan cümleciğin bağlanması ile cümleye şart anlamı kazandırması ile oluşan cümlelerdir. Bu cümleler içinde yan cümlecik herhangi bir yargı bildirmez ve zarf görevinde kullanılır. Bu cümlelere örnek verecek olursak:

• Bu yolu kullanırsanız okula çok daha hızlı varırsınız.
• Eğer derslerine düzenli çalışırsan istediğin üniversiteye gidebilirsin.
• Beni dinlerseniz size konunun tüm detaylarını anlatabilirim.

YAPISINA GÖRE SIRALI CÜMLE NEDİR?

Bazen insanlar düşüncelerini ve duygularını ifade edilmesinde tek yargı ile oluşturulan cümleler yetersiz kalabiliyor. Böyle zamanlarda anlam olarak birbiri ile ilişkili fakat şekil olarak farklı olan iki cümlenin noktalama işaretleri ile birbirlerine bağlanmasına "Sıralı Cümle" denir. Yapısına göre sıralı cümlelerde en az iki yüklem bulunur. Yapısına göre sıralı cümleler ikiye ayrılır:

a) Bağlı Sıralı Cümle

Bağlı sıralı cümlelerde öge ortaklığı bulunur. Bu cümlelere örnekler ise şunlardır:

• Çocuklar güverteye çıktılar, martılara simit attılar. (Özne ortak)
• Ben küçükken eşyalarımı toplardım, annem de toplardı. (Nesne ortak)
• O arkadaşlarına fazlasıyla güvenir, rahatlıkla sırlarını anlatırdı. (Öznesi ve dolaylı tümleç ortak)

b) Bağımsız Sıralı Cümle

Bağımsız sıralı cümlelerde hiçbir öge ortaklığı bulunmaz. Bu cümlelere örnekler ise şunlardır:

• Öğretmenim beni çok çalıştırdı, sonunda zayıf derslerimi düzelttim.
• Hava çok soğuktu, biz hiç üşümemiştik.
• Bizim zamanımızda sokağımıza dondurmacı gelirdi, hepimiz çevresinde toplanırdık.