1 БАКЫ ДЮВЛЯТ УНИВЕРСИТЕТИ ИЛАЩИЙЙАТ ФАКЦЛТЯСИНИН ELMИ МЯЪМУЯСИ 06 (06) SENTYABR (EYLÜL) 2006
2 BAKI DÖVLET UNİVERSİTETİ İLAHİYYAT FAKÜLTESİNİN ELMİ MECMUASI ONURSAL BAŞKAN Vasim Memmedeliyev EDİTÖR Abdullah KAHRAMAN Yardımcı Editör Ömer ASLAN YAYIN KURULU Abdullah Kahraman Elşad Mahmudov Mübariz Camalov Namıq Abuzerov Qoşgar Selimli Adile Tahirova Ömer Aslan Malik Qarazade Salman Süleymanov HAKEM KURULU Celal Erbay Bedrettin Çetiner Orhan Çeker Saffet Köse Ramazan Altıntaş Ali Akpınar Ahmed Yaman Nadim Macit Süleyman Toprak Vasim Memmedeliyev Zahid Hüseyinov Zekeriya Güler Zeki Arslantürk Cemal Ağırman Emin Aşıkkutlu Ali Akyüz İzzet Er Mehmet Bayyiğit Suat Yıldırım Yakup Çiçek Abdullah Kahraman Mustafa Altundağ HABERLEŞME Ahmet Cemil 41 A/Yasamal/Baku Tel: Fax/tel: ISSN: X БДУ Илащиййат Факцлтяси Елми Шурасынын тарихли 1 сайлы гярары иля чап олунмушдур. Mecmuamız hakemli bir mecmuadır. VAK ın siyahısında yer alır. Yılda iki kez yayınlanır. Yayınlanan yazıların ilmî mesuliyeti müelliflerin özüne aittir. YIL 4 SAYI 2 BAKU (06) SENTYABR 2006
3 Dergimizin Bu Sayısını Fakültemizin Diller Kafedrasının Emektar Arap Dili Baş Mellimi Merhum Tariyel Hesenov a ithaf ediyoruz
4 Щясянов Тарийел Билал оьлу
5
6 ИЧИНДE КИЛЕР EDİTÖRÜN NOTU... 7 TARİYEL MÜELLİMİN TERCEME-İ HALİ... 9 TANIYANLARIN KALEMİNDEN TARİYEL MÜELLİM МЮВЛАНА ЪЯЛАЛЯДДИН РУМИ ЙАРАДЫЪЫЛЫЬЫНДА МЯСНЯВИ В.М.Мяммядялийев, Г.Т.Мяммядялийева KUTSAL DİNLERE MAHSUS BİR TEMİZLİK ŞEKLİ: GUSÜL ABDESTİ Doç. Dr. Abdullah KAHRAMAN KUR ÂN A GÖRE İNSAN-BEŞER FARKI Dr. Ömer ASLAN İBN-İ RÜŞD ÜN, TEHÂFÜT ET-TEHÂFÜT ADLI ESERİNDE ALLAH-ÂLEM MÜNASEBETİ İbrahim MEMİŞ ЩЯМЗЯНИН МЯХРЯЪИ F.e.n. Süleymanov Qurbanəli ВЯЩЩАБИЛЯРИН ЭЮРЦШЛЯРИ Yadulla Paşayev ЛЕКСИЧЕСКАЯ СУБСТИТУЦИЯ П.А.Мехтизаде «КИТАБИ-ДЯДЯ-ГОРГУД» ДАСТАНЫНЫН ИНЭИЛИСДИЛЛИ ГАЙНАГЛАРДА ЮЙРЯНИЛМЯСИ ИЛЯ БАЬЛЫ МЯСЯЛЯЛЯР Вяфа Ибращимова НИЗАМИ ЭЯНЪЯВИЙЯ ЭЮРЯ АЛЛАЩДАН ЕЛМ ЮЙРЯНМЯЙИН ЙОЛУ Сираъяддин Щаъы İSLÂM, İÇ BARIŞI NASIL TEMİN EDER? Doç. Dr. Abdulaziz Hatip
7 Editörün Notu 7 EDİTÖRÜN NOTU Değerli okurlar! Türkiye Diyanet Vakfı nın maddî katkıları ile çıkarmakta olduğumuz İlahiyat Fakültesi Dergimizin 6. sayısı ile sizleri tanıştırmanın tatlı heyacanını yaşıyoruz. Diğer sayılarda olduğu gibi, bu sayımızda da dolgun bir muhteva ile karşınıza çıkmaya çalıştık. Takdir siz değerli okurlarımızındır. Bu sayıda öncekilere göre dizayn açısından bazı değişikliklerin olduğu dikkatinizi çekebilir. Mesela, makale özetlerinin yazıların sonlarında verilmesi ve müelliflerin adlarının makale başlığından önce yazılması daha önceki sayılarımızda yoktu. Dergimiz VAK ın tasdikinden geçip Azarbaycan ın en muteber dergilerinden biri haline geldiği için, bu şekil şartlarına riayet etmek durumu hasıl olmuştur. Bundan sonraki sayılarımızda Azarbaycan halkının daha çok ihtiyaç duyduğu konulara öncelik vermek istiyoruz. Dergimizin bu sayısını fakültemizde kuruluşundan beri uzun yıllar Arapça hocalığı yapmış olan Tariyel Müellime ithaf ediyoruz. Azarbaycan ın verimli coğrafyasının ve ilim havzasının yetiştirdiği önde gelen arapşünaslardan ve güzel insanlardan biri olan rahmetli Tariyel Müellim i şahsen ben maalesef çok yakından tanıma fırsatı bulamadım. Fakülte de göreve başladığımda adını duyduğum ve herkesin müspet yönlerinden bahsettiği ender kişilerden biri idi o. Bu sebeple rahmetliyi daha çok talebelerinin ve dostlarının anlattıklarından ve ondan sitayişle bahsetmelerinden tanıdım. Dergimizin ilerleyen sayfalarında onun iyi tanıyanların duygularını ve hüsn-i şehadetlerini okuyacaksınız. Kendisiyle bütün tanışıklığım biriki saatlik bir sohbetten ibarettir. Fakat o sohbet esnasında bile ne kadar dirayetli bir âlim, ülkesi ve diğer insanlar için büyük bir değer olduğu izlenimi aldım. İlme meraklı, ülkesinin problemlerine duyarlı, bir aydın olarak mesuliyetini müdrik, ilerlemiş yaşına ve ağır hastalığına rağmen hala bir şeyler yapmak isteyen, her cümlesini bir
8 8 Editörün Notu hikmetle süsleyen bu âlimden benim hafızamda kalan bir dörtlük oldu. Sohbetimiz esnasında kendisi Hz. Ali ye nisbet edilen Nehcü l-belağa adlı eseri manzum olarak tercüme etmekte olduğunu anlattı ve tercümesinden bir örnek olmak üzere şu dörtlüğü bizlere okudu: Vallahi dini ile biliner insan Mezhebe güvenip atılmaz iman İslam la ucaldı Farisi Selman Müşriklik alçalttı Ebû Leheb i Arkasından başta yetiştirdiği talebeler olmak üzere bir nice amel-i sâlih bırakarak rahmet-i Rahman a kavuşan Tariyel müellim e Allah tan gani rahmet diler, mekânının cennet olmasını niyaz ederiz.
9 TARİYEL MÜELLİMİN TERCEME-İ HALİ Щясянов Тарийел Билал оьлу 1941-сш шдвц Цдш Ифнкфьдэ кфнщтгтгт Зщдфв-Ещхфн лцтвштвц фтфвфт щдьгжвгк сш шдвц Цдш Ифнкфьдэвф щкеф ецрышдштш ифжф мгкьгжвгк съ шдвц Фяцкифнсфт Вбмдце Гтшмукышеуештшт Жцкйжътфыдэй афлъдецыштшт цкци жбицыштш ишешкьшжвшк сш шдцквц Фяцкифнсфт Кфвшщ мц Еудумшяшнф Мукшдшждцкш Лщьшецыш цкци кувфлышнфыэтэт вшлещкг шждцьшжвшк сш шддцквц Фяцкифнсфт Удьдцк Флфвуьшнфыэ Жцкйжътфыдэй Штыешегегтвф лшюшл удьш шжюш, ифж удьш шжюш, жбиц ьъвшкш мцяшацдцкштвц юфдэжьэжвэк сш шдвц ефкшч удьдцкш тфьшяцвш удьш вцкцсцыштш фдьэжвэк. Шкфйэт ьъфышк ефкшчштц мц шыдфь вштш ьцыцдцдцкштц вфшк ишк ьщтщйкфашнфтэт, щегявфт ющч ьцйфдцтшт, ишк туюц цднфяьфтэт, рфиудц Йгкфт эт цкцисцвцт ецксъьцыштшт ьъцддшашвшк сш шддцквц Нцьцт Цкци Куызгидшлфыэтвф, сш мц сш шддцквц Шкфй Куызгидшлфыэтвф чшвьцеш уяфьшннцевц щдьгжвгк сш шдвцт Ифлэ Вбмдце Гтшмукышеуеш Шдфршннфе афлъдецыштшт ифж ьъцддшьшвшк.
10 10 Tanıyanların Kaleminden Tariyel Müellim Tanıyanların Kaleminden Tariyel Müellim
11 Tanıyanların Kaleminden Tariyel Müellim 11 UNUDULMAZ DOST Ефкшнуд Рцыцтщм Фяцкифнсфт цкцижътфыдэхэтэт ыфнэдэи ыуюшдцт тъьфнцтвцдцкштвцт ишкшвшк. Щтгт рфййэтвф ыбрице пувцтвц ьцтшь нфвэьф ицчешнфк ецдцицдшл шддцкш въжък. Кцрьцедшл Ефкшнуд ьцтвцт ишк лгкы нгчфкэвф швш. Афлъдецтшт ыумшьдшыш, цкци жбицыштшт цт нфчжэ ецдцицдцкштвцт ишкш швш, фвэ рфьэьэяэт гыефвэ Цдцыпцк ьъцддшьшт вшдштвцт въжьъквъ. Чфкшсцт цкцидцквцт ыуюшдьцнцт Ефкшнуд удц ишд иг вшд ъюът нфкфтьэжвэ. Щтгт цкцисцыш ющч йъммцедш, ецдцааъяъ цдф швш. Ьцря игтф пбкц вц Ефкшнуд рцдц ецдцицдшлвцт Фяцкифнсфт Кфвшщыг Чфкшсш Мукшдшждцк Кувфлышнфыэтэт цкци жбицыштвц вшлещк мцяшацыштвц юфдэжэк, рць вц ецксъьцюшдшл увшквш. Ефкшнудшт ецксъьцыш вц цкцисц вфтэжэхэ лшьш ющч пбяцд швш. Ефкшнудвцт ишк йцвцк ыщткф ьцт вц рцьшт жбицнц ецксъьцюш лшьш шжц йцигд щдгтвгь. Щ яфьфт Вбмдце Еудумшяшнф мц Кфвшщ Мукшдшждцкш Лщьшецыштшт ыцвкш ыумшьдш жфшкшьшя Еуньгк Удюшт, Чфкшсш Мукшдшждцк Кувфлышнфыэтэт ифж кувфлещкг кцрьцедшл Ьгчефк Рфсэнум швш. Цкци жбицыштшт ющч пбяцд лщддулешмш мфк швш. Игкфвф Шкфйвфт пцдьшж Рфашя цд - Йциифтш, Ыштфт Ыцшв лшьш ьцжргк вшлещкдфк, Црьцв Нгышаш лшьш ьфршк ьъецксшь (o кцрьцедшл вц ишяшь ыумшьдш ьъцддшьдцкшьшявцт ишкш швш), Фйжшт Ифифнум, Тфршв Рфсэнум, Рфашя Тфхэщхдг, Фкша Фыдфтщм лшьш ефтэтьэж нфяэюэ мц огктфдшыедцк юфдэжэквэдфк. Удяф Ифифнумф цт ьфршк йфвэт вшлещкгьгя швш. Ыщткфдфк Щауднф Рфсэнумф (Нгышаш) вц иг ыэкфнф йфеэдвэ. Мцаф Йгдгяфвц мц Ефкшнуддц ьцтшь нфчэт вщыегь, кцрьцедшл Жфьшд Йгдшнум игкфчэдэж ъякц ьцыгд кувфлещк мцяшацыштвц юфдэжэквэдфк. Ющч пбяцд лщддулешмшьшя мфк швш. Иъеът ифнкфьдфкэ, цдфьцевфк пътдцкш ишкдшлвц йунв увцк, еуя- еуя нэхэжэи пбяцд ьцсдшыдцк луюшкцквшл. Ефкшнуд иг ьцсдшыдцквц вц рфьэтэт ыумшьдшыш швш. Ефкшнуд нълыцл ыцмшннцдш ьъецчцыышы щдвгхг йцвцк вц нълыцл ьцвцтшннцедш ишк штыфт, ыцьшьш вщые, пбяцд нщдвфж швш. Рфьэтэт йфнхэыэтэ юцлцк, рфьэнф вшййце нуешкцк, рфьэтэт вфвэтф юфефквэ. Шддцк луювш, ишя гтшмукышеуеш ишешквшл. Ефкшнуд нутц вц кфвшщвф юфдэжэк, ьцт шыц щкфвф шждцьцлдц нфтфжэ, рць вц фызшкфтегкфвф ецрышдшьш вфмфь уевшкшквшь. Удьш кцрицкшь вътнф
12 12 Tanıyanların Kaleminden Tariyel Müellim жбркцедш жцкйжътфы П.М. Еыукуеудш швш. Щтф пбкц вц шдшт ьъцннцт мфчедфкэтэ Еишдшышвц луюшкшквшь.1965-сш шдвц Еишдшышвцт Цдшифнкфьдэнф,Ефкшнудшт ещнгтф пцдвшншь пътъ рую мфче гтгвф ишдьшкць. Ющч пбяцд ьцсдшы луювш. Ифрфк ьбмыъьътвц Ефкшнудшт феф умштшт рцнцештвц йгкгдьгж иг яшнфацевц нукдш сфьффе, йщргь-цйкциф шдц нфтфжэ, цкци кувфлышнфыэтэт, вуьцл щдфк лш, иъеът цьцлвфждфкэ, Фяцкифнсфт Вбмдце Еудумшяшнф мц Кфвшщ Мукшдшждцкш Лщьшецыштшт щ яфьфтлэ ыцвкш, тцхьцлфк жфшкшьшя Цтмцк Цдшицндш, усфялфк ыцыдш вшлещкгьгя Фнвэт Йфкфвфхдэ, гтгвгдьфя ьъхцттшьшя Пъдфхф Ьцььцвщм,еъкл кувфлышнфыэтэт ифж кувфлещкг Фнвэт Мцдшчфтщм, чцицкдцк кувфлышнфыэтэт ифж кувфлещкг Сфьфд Зщдфвчфтщм мц ифжйфдфкэ шжешкфл увшквш. Ефкшнуддц рцнфе нщдвфжэ Ыъвфицтшт ишк-ишкштц ьцрциицеш шыц фнкэсф ишк лшефи ьбмягыгвгк. Яфршкцт ющч пбяцд, вфчшдцт ющч ецьшя ишк штыфт щдфт Ыъвфиц чфтэь Ефкшнуддц унтш лгкывф, дфлшт еъкл жбицыштвц щчгнгквг. Щтдфкэт ецдцицдшлвцт ишк-ишкштц щдфт йфкжэдэйдэ ыумпшыш ецдцицдцк, щтдфкэ ефтэнфтдфк фкфыэтвф вшддцк цяицкш швш. Zфьфт луювш, Ефкшнуд ФЬУФ-тэт Жцкйжътфыдэй Штыешегегтвф жбиц ьъвшкш ецншт увшдвшнш, ьцт шыц ИВГ-тгт Жцкйжътфыдэй афлъдецыштшт вулфтэ ыуюшдвшншь ъюът ишя Вбмдце Еудумшяшнф мц Кфвшщ Мукшдшждцкш Лщьшецыштвцт пуеьцдш щдвгй. Дфлшт вщыедгй цдфйцдцкшьшя рцьшжц вфмфь увшквш сш шдвц ИВГ-тгт Шдфршннфе афлъдецыш ецышы щдгтвгйвф Ефкшнуд Шкфйвф шждцншквш сш шдвц Шкфйвфт йфнэвфт лшьш ьцтефкшнудш Шдфршннфе афлъдецыштц цкци вшдш ьъцддшьш лшьш вцмце уевшь. Ефкшнуд иг вцмцеш ьцьтгтшннцедц йцигд увши шжц ифждфвэ мц еуя ишк яфьфтвф ецдцицдцкшьшяшт цт ыумшьдш ьъцддшьдцкштвцт ишкштц юумкшдвш. Ьъчецдша лгкыдфкэт ецдцицдцкш еуя-еуя ьцтц ьъкфсшце увши Ефкшнуд ьъцддшьшт щтдфкф вцкы вуьцыштш чфршж увшквшдцк. Ьцт вуншквшь лш, ышя ющчыгтгя щ шыц ецлвшк, ышяшт рфьэтэяф вцкы вунц ишдьця фчэ. Ецдцицдцкшьшя Ефкшнуд ьъцддшьшт рую щдьфыф щтдфкф ишк ыуьуыек вцкы вуьцыштш чфршж увшквшдцк. Ефкшнуд Шдфршннфе афлъдецыштц ющч ифхдэ швш. Зкуяшвуте Фзфкфеэтвф ьцыгд мцяшацвц юфдэжьфыэтф ифчьфнфкфй афлъдец шдц цдфйцыштш лцыьшк, ьътецяць ыгкцевц пцдши вцкыштш вуншквш. Ефкшнудшт Шдфршннфе афлъдецыштвцт пуеьцыштшт ыцициш пбядцтшдьцвцт чцыецдшнштшт жшввцедцтьцыш щдвг.
13 Tanıyanların Kaleminden Tariyel Müellim 13 Ефкшнудшт тфьшяцвдшл вшыыукефышнфыэ Шкфй Лщььгтшые Зфкешнфыэтэт ефкшчштц вфшк швш. Щтгт иг ецвйшйфеэ фнкэсф лшефи лшьш тцжк щдгтьгжвгк. Щ, Гкьцмштшт ьцжргк ьгышйш екфлефеэтэ, Ь.Йцьицкщмдф ишкдшлвц Йгкфтш-Лцкшьш, флфв. Я.Иътнфвщмдф ишкдшлвц Аъягдштшт «Ьцедцъдуешйфв» цыцкштш Фяцкифнсфт вшдштц ецксъьц уеьшжвшк. Ефкшнуд вбмкш ьцеигфевф шыдфьф вфшк чундш ьцйфдц тцжк уевшкьшжвшк. Ефкшнуд бмдфвдфкэ Тшрфд мц Фяцкдц тцацы фдэк, чфтэьэ Ыъвфицтш ющч ыумшквш. Тшрфд фефыэтэт нщдг шдц пувши цкцижътфы щдьгж, гтшмукышеуеш ацкйдцтьц вшздщьг шдц ишешкьшжвш. Рцякцеш Цдштшт Вшмфтэ шдц ифхдэ тфьшяцвдшл вшыыукефышнфыэ нфяьфхф рфяэкдфжэквэ. Тшрфдэт Шкфйвфлэ йцашд афсшцдш бдъьъ рцнфевф ющч тшлишт щдфт Ефкшнудшт иъеът ыумштсштц ыщт йщнвг. Ефкшнуд Тшрфдвфт ыщткф, бяътът вувшнш лшьш, нфжфьэк, фтсфй пътътъ луюшкшквш. Дфлшт щхгд тцмцдцкш Ьцрцььцв мц Цдш вътнфнф пцдвшлвцт ыщткф Ефкшнуд ишк йцвцк бяътц пцдьшжвш. Ефкшнудшт ыумшьдш рцнфе нщдвфжэ Ыъвфиц чфтэь 2005-сш шдвц вътнфыэтэ вцншжцтвц ыцррцеш ющч фхэк щдфт Ефкшнуд, тусц вунцкдцк, фкейэ бяъ шдц цддцжшквш. Ыъвфицтшт бдъьъ Ефкшнудшт вцквш ъыеътц ишк вцкв вц пцешквш. Щ, Ыъвфицвцт ыщткф ющч фя нфжфвэ. Ефкшнуд рцнфевф рцк жунц бя цьцнш, бя яцрьцеш шдц тфшд щдьгжвг. Ибнъл шыеувфвф ьфдшл щдфт Ефкшнуд удьшт рфтыэ ишк ыфрцыштш ыуюыцнвш, жъирцышя лш, рцьшт ыфрцвц ефтэтьэж ьъецчцыышы, фдшь щдфквэ. Тц нфчжэ лш, Ефкшнуд шчешыфы щдфкфй цкцижътфыдэхэ ыуювш. Игтгтдф вф Фяцкифнсфт цкцижътфыдэхэ ющч жун йфяфтвэ. Ефкшнуд ющч ыфвц, яцрьцелуж, ыцьшьш, йщтфйзцкмцк ишк фшдцвц вътнфнф пцдьшжвш. Ьцт рцьшжц onun Цдшифнкфьдэвфлэ вцвц щсфхэтэ ьцьтгтшннцедц чфеэкдфнэк, фефыэ Ишдфд лшжштш, фтфыэ Йгиф чфтэьэ кцрьцедц нфв увшк, йфквфждфкэ Дфяцк мц Флшадц пбкъжвълвц шыецк- шыецьця луюьшжц йфнэвэи щ жцт, йфнхэыэя пътдцкшьшяш нфвф ыфдэкфь. Иг път фкфьэявф тц Ефкшнуд мфк, тц вц щтгт ыумшьдш чфтэьэ Ыъвфиц. Дфлшт Ефкшнудшт щсфхэтвф Фяцк лшьш ьцкшацедш ишк щхгд, Фкшац лшьш пбяцд ишк пцдшт, Ьцрцььцв мц Цдш лшьш ыумшьдш тцмцдцк мфк. Щтдфк иг щсфхэ ыбтьцнц йщньгк, цлыштц щтгт шжэхэтэ, шыешыштш вфрф вф фкеэкэкдфк.
14 14 Tanıyanların Kaleminden Tariyel Müellim Ьцт иг лшюшл нфяэьэ гтгвгдьфя вщыегь Ефкшнудц, удцсц вц щтгт бьък-път нщдвфжэ Ыъвфиц чфтэьф Фддфр Ецдфдфвфт кцрьце вшдцьцлдц ишешекшк, щтдфкф фчшкце ыцфвцеш фкягдфнэкфь. V. Memmedeliyev ИВГ-тгт Шдфршннфе афлъдецыштшт вулфтэ ФЬУФ-тэт ьъчишк ъямъ, цьцлвфк удь чфвшьш, зкщауыыщк
15 Tanıyanların Kaleminden Tariyel Müellim 15 XATİRƏLƏRDƏ ƏBƏDİ YAŞAYACAQ İNSAN Tarıyel müəllimi mən 1958-ci ildən tanıyıram. O, bizdən bir il sonra Şərqşünaslıq fakültəsinin ərəb dili şöbəsinə daxil olmuşdu. Buna görə də biz o qrupun tələbələrinə bala ərəblər deyərdik. Tezliklə həmin qrupun tələbələri ilə bizim aramızda səmimi dostluq münasibətləri yarandı və axıra qədər davam etdi. Boş vaxtlarda, tənəffüslərdə görüşür, dərslərdən, ərəb ölkələrində baş verən hadisələrdən və məişətlə bağlı məsələlərdən söhbət edərdik. Demək lazımdır ki, Tarıyelgilin qrupunun tələbələrinin demək olar ki, hamısı əla qiymətlərlə oxuyurdular. Lakin çox keçmədi ki, Tarıyel onların arasından öz zəhmətkeşliyi, qavrama qabiliyyəti, istedadı və bacarığı ilə seçilməyə başladı. Bu bəstəboy, qarayanız gənc dərsdə, yataqxanada və hətta yolda da oxumaqdan əl çəkməzdi. Mərhum ustadımız prof.ə.məmmədov bizim dərslərdə tez-tez ondan ağızdolusu danışar, onun biliyini və ədəb-ərkanını tərifləyərdi. Gözəl əxlaqına, savadına və tərbiyəli davranışına görə həm tələbə yoldaşları, həm də müəllimləri onun xətrini çox istəyirdilər. Nəticədə Tarıyel respublikamızda ən gözəl ərəbşünaslardan biri oldu. Hələ tələbəlik illərindən o, Azərbaycan Dövlət Radio və Televiziya verilişləri Komitəsinin ərəb verilişləri redaksiyasında diktor-tərcüməçi vəzifəsində çalışırdı. Ərəb dilində bir başa açıq efirə material oxuya bilmək hər adamın işi deyildi. Onun çox məlahətli və ürəyəyatımlı səsi var idi. Onu dinləyənlər onun nitqinə valeh olurdu. Universiteti bitirdikdən sonra Tarıyel müəllim Radio və Televiziya verilişləri Komitəsi ilə yanaşı AMEA-nın Şərqşünaslıq İnstitutunun tarix şöbəsində çalışmağa başladı. Orada işlədiyi müddətdə o, çoxlu elmi məqalələr yazıb çap etdirir və Qurani-Kərimin tərcüməsi üzərində çalışırdı. O, dissertasiya mövzusu üzərində uğurla işləyirdi. Tarıyel müəllim praktik ərəb dilini çox gözəl bildiyi üçün onu tez-tez müxtəlif səviyyələrdə tərcümələrə dəvət edirdilər. O vaxtlar bu cür mütəxəssislərə ərəb ölkələrində də böyük ehtiyac var idi. Buna görə də çox keçmədi ki, Tarıyel müəllim ərəb ölkələrində işləmək üçün müxtəlif sovet
16 16 Tanıyanların Kaleminden Tariyel Müellim təşkilatlarından dəvət aldı və uzun müddət Yəmənde, İraqda və başqa ərəb ölkələrində öz səmərəli və vicdanlı işi ilə respublikamızı layiqincə təmsil etmişdir. Vətənə döndükdən sonra Tarıyel müəllim ərəb ölkələri tarixi üzrə müvəffəqiyyətlə dissertasiya müdafiə edib, elmlər namizədi alimlik dərəcəsinə layiq görüldü. Bundan sonra o, daha səmərəli elmi fəaliyyətlə məşğul olmağa başladı. O, həm müxtəlif elmi məcmuələrdə, həm də müxtəlif qəzet və jurnallarda bir-birinin ardınca çoxlu elmi və elmipublisistik məqalələr çap etdirirdi. Tarıyel müəllim həm də gözəl pedaqoq idi. O, uzun müddət BDU-nun Şərqşünaslıq fakültəsində, eləcə də İlahiyyat fakültəsində ərəb dili fənnindən dərs demişdir. O, dərslərini yüksək metodik prinsiplər əsasında aparar və tələbələrin qəlbinə yol tapardı. Onun tələbələri indi də onu böyük minnətdarlıqla xatırlayırlar. Bütün bunlardan əlavə Tarıyel müəllim səmimi dost və xeyirxah insan idi. O, çoxlarına bacardığı qədər əl tutmuş və onların problemlərini həll etməyə çalışmışdır. Dost-tanışlarının hamısına kömək əlini uzadardı. Tarıyel müəllim çox mehriban və qayğıkeş ailə başçısı idi. Onun bir oğlu və bir qızı vardı. Təəssüf ki, onun qızı ilə bağlı İraqda başına qələn faciə onu qəlbinin dərinliklərinə kimi sarsıtmış və həyatı boyu onu müşayiət etmişdi. Çox güman ki, onun vaxtından əvvəl aramızdan getməsinə səbəb də məhz bu hadisə olmuşdur. Onun vəfatı Azərbaycan ərəbşünaslığı üçün ağır hesab olunur. Onun böyük yaradıcılıq planları var idi... Ümid edirik ki, bu planları onun yetirmələri həyata keçirəcəklər. Tarıyel müəllimin əziz xatirəsi onun yaxınlarının, dostlarının və yoldaşlarının qəlbində əbədi yaçayacaqdır. Allah rəhmət eləsin! Ruhu şad olsun!
17 Tanıyanların Kaleminden Tariyel Müellim 17 NƏDİR ÖMRÜN MEYARI? Nədir ömrün meyarı? Saatlarmı, günlərmi? Nədir ömrün meyarı? Yoxsa aylar, illərmi? Nədir ömrün meyarı? Ötən baharmı, qışmı? Nədir ömrün meyarı? Alındakı qırışmı? Yox! Bunlar deyil əsla meyarı ömrümüzün. Ömür ölçülə bilməz zamanla, desək düzün. Ömrü hesablamazlar ötüşən illər ilə, Ömrü hesablayarlar yalnız əməllər ilə. Əməllər bütün ömrün, həyatın aynasıdır, Hər kəsin əməlləri ömrünün mənasıdır. İnsan var ki, yaşayır hətta doxsan il, yüz il, Kimsəyə xeyri dəymir, bu ömür ömür deyil. İnsan da var tez köçür, qısa olur həyatı, Yaxşı əməllərilə yaşayır daim adı. Nə xeyirə, nə şərə yaramayan bir insan Artıq ölmüşdür demək, bu sözdə yoxdur yalan.
18 18 Tanıyanların Kaleminden Tariyel Müellim Diri ikən ölüdür tək canını güdənlər, Ölü ikən diridir xeyirxahlıq edənlər. Mənalı keçən ömrün bir əsrdir hər anı, Mənalı ömür olur məhz ucaldan insanı. O, nə vəzifədədir, nə də var-dövlətdədir, O, məncə xalqa, elə, vətənə xidmətdədir. Məhz bunda görürəm mən ömrümün mənasını, Məhz bunda görürəm mən səadət dünyasını! dos. M.İ.Qarazadə BDU-nun İlahiyyat fakültəsinin Dillər kafedrasının müdiri
19 Tanıyanların Kaleminden Tariyel Müellim 19 ШЯРЯФЛИ БИР ЮМЦР ЙОЛУ ЩАГГЫНДА БИР НЕЧЯ СЮЗ Бакы Дювлят Университети Илащиййат факцлтясинин декан йардымчысы проф. Доктор Абдуллащ Гящряман «Факцлтянин елми мяъмуясиндя Тарйел щаггында хатиря йазылар вермяк истяйирик. Сянин дя онун йахын досту, тялябя йолдашы, щямкары, ону йахшы таныйан бир шяхс кими мяъмуяйя бир йазы вермяни истярдим» дейя мяня мцраъият етдикдя бир анлыьа дурухдум, вцъудуму сойуг тяр басды, цряк дюйцнтцлярим артды. Билмирям мцсащибим мяним бу щалымы дуйду, йа йох Илащи, бу йазымда мян гардашым гядяр хятирини истядийим бир инсанын йохлуьунуму диля эятиряъяк, щаггында кечмиш замандамы данышаъаьам?!. Ани олараг цряйимдян «Инсафын олсун, Абдуллащ бяй, буна мяни вадар етмя» фикри кечди. Анъаг имтина кими анлашыла биляъяйини нязяря алыб, гялбимдя баш галдыран бу фикирдян ваз кечдим. Ъанымы дишимя тутуб разылыг вердим. Разылыг вердим, о эюзял инсан щаггында, кичик дя олса, бир хатиря йазмаьа. Бу хатирядя елеэийа мотивляри щисс едян охуъу гой мяни гынамасын. Чцнки онун щяйат йашантылары юзлцйцндя бу мотивлярдян хали дейилди Тарйел талейин, алын йазысынын сынагдан-сынаьа чякдийи вя бцтцн сынаглардан алныачыг, цзцаь чыхан, щямишя юз чеврясиня никбин эюрцнмяйя чалышан, юз гцрур вя ляйагятини щеч вахт сындырмайан, сюзцн ясл мянасында бюйцк щярфля йазылмалы олан инсан! Инсан вар ки, няйися вяряся гоймаса да, анъаг юз инсани кейфиййят вя мязиййятляри иля цряклярдя ябяди мяскян салыр вя щямишя рящмятля анылыр. Инсан да вар ки, щям ямялляри, щям дя мяняви дцнйасы иля ябядийашарлыг газаныр. Тарйел щям елми, щям иътимаи фяалиййяти, щям дя хейирхащ ямялляри иля юз чевряси вя мцщитинин фикир вя дцшцнъясиндя юлмязлик щаггы газанды. Ъисмани йохлуьундан сонра беля бир тале аз-аз инсанлара нясиб олур. Кимлийиндян, тутдуьу мювгедян асылы олмайараг, Тарйели таныйан щяр бир кясин аьлына дейилян уъа фикирлярин тясдигиндян башга бир шей эялмяз. Бялкя дя, даща ишыглы фикирляр сюйлямяйя ъящд едяр Тарйел тялябялийинин биринъи илиндяъя групумуза дярс дейян мцяллим вя профессорларын диггят мяркязиня кечди вя факцлтяни гырмызы дипломла битиря-
20 20 Tanıyanların Kaleminden Tariyel Müellim ня гядяр бу мяркяздя галды. Еля буна эюря иди ки, цчцнъц-дюрдцнъц курс тялябяси икян радиода ярябъя верилишлярин апарылмасына дявят алды. Беляликля, щям тялябя, щям дя яряб верилишляринин диктору кими фяалиййят эюстярмяйя башлады вя университети битиряня гядяр бу икили фяалиййятини давам етдирди Яряб филолоэийасы групунда груп нцмайяндяси олан Тарйел тялябя йолдашларына да юз кюмяйини ясирэямязди, кимсянин сорьусуну ъавабсыз гоймамаьа чалышарды. Бу, хцсусиля яряб дили фянниндя даща чох юзцнц эюстярирди. Йаддашы эцълц олан Тарйел яряб сюз, ифадя вя йа ъцмля тяръцмясиндя она верилян суала йа дярщал ъаваб веряр, йа да даща дягиг олсун дейя тез сюзлцйя ял атарды. Щяр ики тяряфи, бир гядяр сярт десяк, ващимяйя салан, республикамызда ярябшцнаслыг мяктябинин баниси профессор Ялясэяр Мяммядова веряъяйи ъавабын мясулиййяти иди. Чцнки Ялясэяр мцяллим юз тялябяляриня гаршы щяддян артыг тялябкар иди. Юзц ися юз пешясинин вурьуну вя йорулмаз мцъащиди иди. Онун гаршысында ону разы салаъаг шякилдя ъаваб вермяк щяр тялябяйя нясиб олмурду Онун «ким кечян дярсимизи данышар?» суалы дярщал дярсликлярин вяряглянмясиня сябяб оларды. Башлар китаблардан галханда щамы Тарйели лювщянин гаршысында эюрярди. Щеч дя тясадцфи дейилдир ки, Ялясэяр мцяллим чох вахт ону «яддикул-фясищ» дейя чаьырарды Университети битирян кими сонракы талейи цчцн ясас олаъаг «фярящли», маъяраларла долу, бир гядяр дя романтик, гцрбятдя кечян рискли щяйат йолу, юмцр йолу башлады Тарйелин. О заман чохлары бу йолу няинки арзулайыр, ъидди-ъящдля она ъан атырдылар. Чцнки буну вязиййят тяляб едирди. Сечим ися ихтисас олараг сечдийи хариъи дили эюзял билян, данышан вя тяръцмя едян Тарйел кимиляря иди Беляъя, узун илляр айры-айры яряб юлкясиндя ССРИ Хариъи Ишляр Назирлийинин эюндяриши иля мцхтялиф вязифялярдя чалышды вя бу назирлийин хариъдя ян йахшы ишляйянляр сийащысына дцшдц. Чохлары она мящз бу ишлярдя газандыьы уьурлара эюря щясяд апарырды. Ону йахындан таныйанлар ися онун садялийиня, сямимилийиня, алиъянаблыьына, ловьалыгдан, худбинликдян узаглыьына, сюзцн йахшы мянасында, гибтя едир, уьурларына севинирдиляр. Йери эялмишкян хцсуси гейд етмяйя дяйяр ки, юмрцнцн сонуна гядяр кешмякешли щяйат йолунда ня газандыьы уьурлар, ня дя дцчар олдуьу сыхынтылар Тарйели юзцнямяхсус инсани кейфиййятляриндян, ган йаддашы иля эялян мяняви-яхлаги дяйярляриндян вя юзялликляриндян айыра билмяди Беляликля, эянълийинин ширини дя аъы олан нечя-нечя илляри вятян дышында кечди Тарйелин
21 Tanıyanların Kaleminden Tariyel Müellim 21 Ирага олан сон сяфяриндя ися ъанындан артыг севдийи эянъ гызыны итирди Тарйел. Бу итки чохларынын эюрцб дуйа билмядийи аьыр вя амансыз зярбя олду зярбяляря дюзцмлц Тарйеля. Бу фаъиядян сонра щям онун, щям дя юмцр-эцн йолдашынын сящщятиндя ъидди проблемляр йаранды. Демяк, талейин дюзцлмяси мцмкцн олмайан зярбяляри дя вар имиш Севинъ вя дярддашыны, ъан сирдашыны, юмрцнцн сонуна гядяр сядагятля севдийи щяйат йолдашы Сцдабя ханымы сон мянзиля йола саланда Тарйел юзц дя цмидсиз вя чарясиз бир вязиййятдя иди Араларындакы олум мясафяси аз олдуьу кими, юлцм мясафяси дя чох гыса олду. Ъями бир нечя эцн. Санки буна да ящди-пейман баьламышдылар Демяк, щяр икисинин ичиндя дашыдыьы дярд йцкцнцн сигляти ейни имиш. Щагг дярэащына бах беляъя, бирбиринин интизарыны, илк севэи эюрцшляриндя олдуьу кими, чох чякмядян говушду щамыйа сядагят, паклыг, щалаллыг юрняйи олан бу ики няъиб инсан Бурада Йунус Имрянин вя Шящрийарын бу вяфасыз вя йалан дцнйа щаггында дедикляри бязи мисралар йадыма дцшдц. Йунус Имря Йери, йери йалан дцнйа Йалан дцнйа дейилмисян. Йедди йол бошалыб йеня Долан дцнйа дейилмисян. Шящрийар ися: Щейдярбаба, дцнйа йалан дцнйады, Сцлeймандан, Нущдан галан дцнйады. Оьул доьан, дярдя салан дцнйады. Щяр кимсяйя щяр ня вериб, алыбды, Яфлатундан бир гуру ад галыбды дейирди. Тарйел щям дя истедадлы тарихчи алим, педагог вя эюзял мцтяръим иди. О, хейли мцддят Азярбайъан Милли Елмляр Академийасы Шяргшцнаслыг Институтунун «Йени яряб тарихи» шюбясинин мцдири вязифясиндя чалышды. Эянъ алимлярин йетишмясиндя хидмятляри аз олмады О, ейни заманда тарихи, елми, ядяби вя дини гайнагларын Азярбайъан тцркъясиня чеврилмясиня дя хейли диггят айырырды. Бу сащядя онун сон иши мянимля бирэя Гурани- Кяримин орижиналдан дилимизя тяръцмяси олду. Бу тяръцмя бизим щям дя бирэя Тцркийяйя сяфяримизя сябяб олду. Тцркийя Дийанят Вягфи тяръцмянин (орижиналы иля бирэя) няшрини юз цзяриня эютцрдцйц цчцн бизи дявят етмишди. Бу, эюркямли илащиййатчы алим, хейирхащ инсан, Бакы Дювлят Уни-
22 22 Tanıyanların Kaleminden Tariyel Müellim верситети нязниндя Илащиййат факцлтясинин вя Бакы-Тцрк Лисейинин тясисиндя бюйцк сяйи вя ямяйи олан Тяййар бяйин тяшяббцсц иля баш тутмушду Беляликля, мяня Тарйелля узаг сяфяр вя гцрбят йолдашы олмаг да нясиб олду. Бу уьурлу сяфярдян сонра «каш бцтцн сяфярляримдя Тарйел кими йол йолдашым олайды» дейя цряйимдян бир арзу да кечди. Чцнки онунла сяфярдаш олмагдан бюйцк зювг алдым, дарыхмаьын ня олдуьуну билмядим Биз Тцркийяни зийарятя вя сяйащятя дявят олунсаг да, тяръцмямизин дягиглийи наминя ону бир даща Вягфин Гуран узманлары вя билиъиляри иля эюздян кечирмяк тяклифи иля чыхыш етдик. Тяклифимиз мямнуниййятля гябул олунду. Беляъя, эярэин ямяк сярф етдийимиз вя бюйцк мясулиййятля йанашдыьымыз Гурани-Кяримин тяръцмяси (орижиналы иля бирликдя) Тцркийя Дийанят Вягфинин вясаити щесабына 2000-ъи илдя 3000 нцсхя иля няшр олунуб Илащиййат факцлтяси вя диэяр щуманитар факцлтя тялябляри арасында пайланды Тяяссцф ки, нядянся онун сонракы няшрляри иля марагланан олмады. Достумун, биринъи няшрдя эетмиш биздян асылы олан вя олмайан бязи гцсурлара эюря рущу ниэаран галмасын дейя цзяриндя ъидди ишляйяряк ону икинъи няшря щазырладым. Чап талейини ися Аллаща исмарладым Тарйел баъарыглы педагог иди. Илащиййат факцлтясиндя яряб дилиндян бир мцддят дярс деди. О, ъанлы вя ъазибяли бир методика иля дярс апарырды. Щям юзц, щям дя тялябяляри бундан зювг алырды. Дярс вахтындан олдугъа сямяряли вя щалаллыгла истифадя едирди. Еля буна эюря дя щям факцлтя рящбярлийинин, щям дя тялябялярин щюрмят вя ряьбятини газанмышды Бцтцн садаладыьым вя садалайа билмядийим инсани кейфиййятляри, ишэцзарлыьы, баъарыьы, щяр ишдя мясулиййят дуйьусунун бюйцклцйц ону, нящайят, дювлят мямуру сыраларына гатды. Юмрцнцн сонунадяк Президент Апаратында Щуманитар сащяляр цзря шюбянин мцдир йардымчысы ишляди Тарйел йалныз щюрмятля хатырланаъаг, рящмятля анылаъаг инсани кейфиййятлярини вя файдалы ямяллярини дейил, чыраьыны ябяди йандыраъаг, шяряф вя ляйагятини бир юрняк олараг щямишя юзцндя йашадаъаг аьыллы, камаллы, юзц кими зящмяткеш оьлу Азяри вя ики эцл нявясини йадиэар гойуб эетди Бунлар тясялли олду ону гялбиндя йашаданлара. Аллащ сяни гяни-гяни рящмят елясин, гардашым! Рущун шад, йерин ъяннят олсун! Амин! МЯММЯДЩЯСЯН ГЯМБЯРЛИ
23 Мювлана Ъялаляддин Руми Йарадыъылыьында Мясняви 23 MAKALELER
24 24 В.М.Мяммядялийев, Г.Т.Мяммядялийева
25 Мювлана Ъялаляддин Руми Йарадыъылыьында Мясняви 25 МЮВЛАНА ЪЯЛАЛЯДДИН РУМИ ЙАРАДЫЪЫЛЫЬЫНДА МЯСНЯВИ В.М.Мяммядялийев Г.Т.Мяммядялийева Ьцытцмш вфрш жфшк мц ьъецацллшк, вцкшт ъкафт ыфршиш, лфьшд ьъкжшв мц ецкшйце зшкш Ьбмдфтф Сцдфдцввшт Кгьштшт ( ) жфр цыцкшвшк. Ицжцк ьцвцтшннцештшт цт ибнъл фишвцдцкштвцт, вътнф цвцишннфеэтэт цт пбяцд тъьгтцдцкштвцт ишкш щдфт Ьцытцмш нфкфтвэхэ пътвцт штвшнц йцвцк Фддфрф гдфжьф нщдгтвф шкцдшдцнцт, ыункъ ыгдгл црдштш Йгкфтш-Лцкшь шжэхэтвф вщхкг нщдф нбтцдвцт ъкафтш ишк кцрицквшк. Ьцытцмштшт рфтыэ ефкшчвц нфяэдьфхф ифждфтвэхэ ьцдгь вуншдвшк. Фтсфй ьцытцмштшт ЭЭ сшдвштвц иг сшдвшт ишк йцвцк афышдцвцт ыщткф ршскш 662-сш шдшт кцсци фнэтэт 15-сш пътъ (ьшдфвш 1264) нфяэдьфхф ифждфтвэхэ йунв щдгтгк (1,ЭЭ, иуне 6-7). Игтвфт юэчэж увцкцл Ц. Пбдзэтфкдэ Ьцытцмштшт Э сшдвштшт 656-сэ шдвц (1258) нфяэдвэхэтэ пъьфт увшк лш, иг вф Фиифышдцкшт рцдц Ифхвфввф рфлшьшннце ыъквълдцкш вбмкц въжък (2,1,358). Щтгт ашлкштсц, Ьцытцмштшт Э мц ЭЭ сшдвдцкш фкфыэтвфлэ афышдц 6 шд юцльшжвшк. Цадфлш иг афышдцтшт Ръыфьцввшт Юцдциштшт чфтэьэтэт бдъьъ мц щтгт нутшвцт умдцтьцыш шдц цдфйцвфк щдвгхгтг йунв увшк (2,329). Ыфршр Црьцв Вцвц Э сшдвшт нфяэдьфыэтэт 654-съ шдшт сгьфвцд-фчшкц фнэтвф (ьфн 1261) ифждфтвэхэтэ, иг яфьфт Ьбмдфтфтэт 55, Ръыфьцввшт Юцдциштшт 37 нфжэтвф щдвгхгтгт кцмфнце увшдвшнштш пбыецкшк. (3,181). Ицввшъяяцьфт Ащкгяфтацк вц Цадфлштшт ашлкштц жцкшл юэчфкфй Э сшдвшт сш шддцк ( ) фкфыэтвф нфяэдвэхэтэ йунв увшк (4,212). Ьъчецдша кцмфнцедцкш егегжвгкфтвфт ыщткф иудц ишк ашлкц пцдьцл щдфк лш, Ьцытцмштшт Э сшдвштшт нфяэдьфыэтф сш шддцк фкфыэтвф ифждфтьэж иг шж съ шддцквц ифжф юфеьэжвэк (5,304). Йфдфт 5 сшдв ИВГ-тгт Шдфршннфе афлъдецыштшт вулфтэ ИВГ-тгт ифж ьъцддшьш
26 26 В.М.Мяммядялийев, Г.Т.Мяммядялийева шыц фкф мукшдьцвцт, афышдцышя нфяэдьэжвэк. Ыфршр Црьцв Вцвц иъеът сшдвдцкшт нфяэдэж ефкшчдцкштш ьъцннцтдцжвшкьцнц сцрв пбыецкцкцл Э сшдвшт 659 (1261), ЭЭ сшдвшт 663 (1265), ЭЭЭ сшдвшт 664 (1266), ЭМ сшдвшт 664, М сшдвшт 665 (1267), МЭ сшдвшт 666 (1268) -сш шдвц ефьфьдфтвэхэтэ пбыецкшк. Нгчфкэвф вуншдцтдцк тцяцкц фдэтвэйвф Ьцытцмштшт нфяэдэжэтэт 8-10 шд юцлвшнштш, цыцкшт иъебмдълвц 666-сэ шдвц (1268) ифжф юфевэхэтэ вуьцл щдфк. Ьцытцмштшт 7 сшдввцт шифкце щдвгхгтф штфтфт Фтлфкфмш шыц МЭЭ сшдвшт 670 (1271) нфяэдвэхэ ашлкштш шкцдш ыъкък (6,МЭЭ,3). Цафдлштшт ишдвшнштц пбкц, Сцдфдцввшт Кгьш иг цыцкштш бяътът лфешиш мц чцдшацыш Ръыфьцввшт Юцдциштшт чфршжш шдц йцдцьц фдьэжвэк. Ръыфьцввшт Юцдциш Ьбмдфтф ьъкшвдцкштшт Рцлшь Ыцтфш мц Ацкшвцввшт Цеефкэ ибнъл ишк ябмйдц щчгвгйдфкэтэ, щтдфкэт Ьбмдфтфвфт Ыцтфштшт «Рцйшйцеъд-рцйшйц»ыш лшьш Ьцытцмш ецкяштвц мц Ацкшвцввшт Цеефкэт «Ьцтешйъе-еунк»ш мцятштвц ьцкшаце ышкдцкш мц ыункъ ыгдгл ьбмягдфкэтвф ишк цыцк нфяьфыэтэ чфршж уеьшж, Ьбмдфтф вф сфмфиэтвф: «Иг ашлшк ышяшт ъкцнштшяц пцдьцвцт бтсц йуни фдцьштвцт иудц ишк ьцтягь лшефиэт нфяэдьфыэ йцдишьц шдрфь щдгтвг» вунцкцл Ьцытцмштшт афешрцыш фвдфтвэкэдфт шдл 18 иунеш ыфкэхэтвфт юэчфкфкфй Ръыфьцввштц гяфеьэж, иудцдшлдц цыцкшт нфяэдьфыэтф ифждфтьэжвэк (2,ЭЭ,236). Игтвфт ыщткф Ьбмдфтф 10 шд цкяштвц ьцытцмштш ицвфрцецт ыбндцнцкцл Ръыфьцввштц нфявэкьэж, рцк сшдв ишецт лшьш Ръыфьцввшт щтг Ьбмдфтфнф щчгьгж, дфяэь пцдцт нукдцк ецыршр увшдвшлвцт ыщткф Ръыфьцввшт ецкцаштвцт лбюъкъдъи лшефи рфдэтф ыфдэтьэжвэк. Цадфлш Ьцытцмштшт иуневцт шифкце щдвгхгтг йунв увшк. Ьцытцмштшт Рштвшыефтвф нфяэдьэж тъычцдцквцлш иунедцкшт ыфнэ ецйкшицт ц юфеэк. Ц.Пбдзэтфкдэ шыц нгчфкэвф фвэ юцлшдцт мц К.Ф.Тшлщдыщт ецкцаштвцт цыфы лшьш пбеъкъдцкцл юфз увшдцт тъычцнц (цыдш Лщтнф ьъяунштвц ыфчдфтэдэк) шыештфв увцкцл Ьцытцмштшт Э сшдвштшт 4003, ЭЭ сшдвштшт 3810, ЭЭЭ сшдвштшт 4810,ЭМ сшдвштшт 3855, М сшдвштшт 4238 мц МЭ сшдвштшт 4902 иуне щдвгхгтг пбыецкши щтгт иъебмдълвц иуневцт шифкце щдвгхгтг йунв увшк. Ьцытцмш, нгчфкэвф йунв увшдвшнш лшьш, 6 сшдввшк. Ьцытцмштшт цт ьцжргк жцкрюшдцкштвцт ишкш руыфи увшдцт Фтлфкфмш Къыгчш Шыьфшд Вцвц ецкцаштвцт ршскш 1035-сш шдвц ( ) МЭЭ сшдвш ефзэдьэжвэк. Иг сшдв ршскш 814-съ шдвц (1441) нфяэдьэжвэк. Иудцдшлдц, Фтлфкфмш Ьцытцмштшт
27 Мювлана Ъялаляддин Руми Йарадыъылыьында Мясняви 27 нуввш сшдввц щдвгхгтг йцигд уеьшж мц нуввштсш сшдвц вц жцкр нфяьэжвэк. Дфлшт Ьцытцмш ьъецчцыышыдцкштшт ьъедцй цлыцкшннцеш цммцдлш 6 сшдвдц ьъйфншыцвц иг сшдвшт ющч яцша щдвгхгтг, щкфвф ющчдг ецлкфкдфк, кфишецышядшлдцк, жукшннце ифчэьэтвфт тфйшыдшлдцк щдвгхгтг пбыецкши, иг сшдвшт Ьбмдфтфнф фшв щдьфвэхэтэ, щтгт фвэтф гнвгкгдвгхгтг йунв увшкдцк. Иг рцйшйце Ьцытцмштшт бяъ ецкцаштвцт вц ецывшйдцтшк. Иудц лш, Ьбмдфтфтэт мцафеэтвфт 5 шд 25 пътвцт ыщткф цыд тъычцвцт лбюъкъдъи Юцдциш Ръыфьцввшт мц Ыгдефт Мцдцвшт ръягкгтвф щчгтфт тъычцвц вц щтгт 6 сшдввцт шифкце щдьфыэ мгкхгдфтэк. Сцдфдцввшт Кгьштшт иг ьцжргк цыцкш кцьцд ицркштшт «афшдфегт/афшдфегт/ афшдгт» йцдшиштвц нфяэдьэжвэк. Афкы жукштшт йцяцд мц йцышвц шдц нфтфжэ, ъюътсъ цыфы офткэтэ ецжлшд увцт ьцытцмш ащкьфыэтвф жцкйшт Ашквщмыш, Цыцвш Егыш, Вцйшйш, Тшяфьш Пцтсцмш, Ыцтфш, Ацкшвцввшт Цеефк, Ыцвш Жшкфяш, Цивъккцрьфт Сфьш лшьш ибнъл жфшкдцкш бдьця зщуяшнф тъьгтцдцкш нфкфеьэждфк. Сцдфдцввшт Кгьш бяътът иг жфр цыцкштвц ьцытцмш офткэтэт ъю цыфы зкштышзштц- цыцк ищнг ецл ишк ицркшт йщкгтги ыфчдфтьфыэтф, ицркшт цыцкшт ьцяьгтгтф ьъмфашй ыуюшдьцыштц (кцьцд мц чцаша ицркдцкш ъкафтш мц фжшйфтц ьцытцмшдцкшт мцятшвшк) мц тцрфнце цыцквц йцяцд, йцышвц лшьш офткдфкф ьъкфсшце увшдьцыштц сшввш кшфнце уеьшжвшк (7,320). Цадфлштшт Йфяш Тцсьцввшт Ефжешвцт пцешквшнш фжфхэвфлэ шйешифы Сцдфдцввшт Кгьштшт, Ьцытцмштшт шыдфь ецыцммъаътвц, жцкй зщуяшнфыэтвф егевгхг ьбрецжць ьбмйунш вцкл уеьцл ъюът ющч ыцсшннцмшвшк. «Цммцдсц ъю жун ъьгьш швш, Ьбмдфтфвфт ыщткф чъыгыш щдвг. Рцк ишк фдшьц Ьбмдфтф вунцквшдцк, ьцытцмш ишк жук тбмъ швш, еъкиц рцк лцышт гнгвгхг ишк нук швш. Иг път ьмдфтф вунштсц нфдтэя Ьцрцььцв Сцдфдцввшт, ьцытцмш вунштсц нфдтэя щтгт цыцкш, еъкиц вунштсц (ецишш лш, Лщтнфвф М.Ь., Й.Ь.) нфдтэя щтгт гнгвгхг нук ифжф въжъдък (8,268). Ьбмдфтф Ьцытцмштш, бяътът йунв уевшнш лшьш, жушк вуьцл ьцйыцвшдц вуншд, ъкафт ышкдцкштш, ецыцммъа цвциштш, йфнвф- йфтгтдфкэтэ жцкр уеьцл, щтдфкэ ыункъ ыъдгл црдштц фтдфеьфй ъюът йцдцьц фдьэжвэк. Ьбмдфтфвф жушк ьцйыцв вуншд, мфышецвшк. Сцдфдцввшт Кгьш жукш ьцтфтэ ецымшк увцт ыгкце ыфнэк, рць вц щтгт ьцтфтэ дфншйштсц шафвц увц ишдьцьцыштш ишдвшкшк. (1,с.Э, иуне 296,1258; с. ЭМ, иуне 1188). Щ, ющч яфьфт Ьцытцмштшт ыбя, жук мц рулфнцвцт шифкце щдьфвэхэтэ, игкфвф цыфы
28 28 В.М.Мяммядялийев, Г.Т.Мяммядялийева ьцйыцвшт ьцтфтэ щчгсгнф, ьъкфсшце щдгтфт жцчыц юфевэкьфй щдвгхгтг ишдвшкшк. Ьбмдфтф ицяцт жукшт щтг игчщмдфвэхэтэ, жушк йцдшиштшт, мцятшт, йфашнцтшт щтф бя ашлшкдцкштш ефь шафвц уеьцлвц ьфту щдвгхгтг вф йунв увшк. Удц игтф пбкцвшк лш, Ьбмдфтф зщуяшнфыэтвф ицяцт цтцтцмш жушк, йфнвф-йфтгтдфкэтэт зщягдьфыэ, мцятшт ецдциштц пбкц ишк ыэкф цдфмц лбьцлюш ыбядцкшт шждцвшдьцыш ьъжфршвц щдгтгк. Нукш пцдьшжлцт щтг вф йунв уеьцл шыецншкшл лш, Ьбмдфтф жушкштшт дулышл-йкфььфешл чъыгышннцедцкш, Ьбмдфтфтэт жушк еучтшлфыэ, чъыгышдц ицвфрцецт вуншдши нфявэкэдьэж Ьцытцмштшт вшд бяцддшлдцкш штвшнц йцвцк дфяэьэтсф бнкцтшдьцьшж цт ьфкфйдэ ьцыцдцдцквцт ишкшвшк. Ьцытцмш ыбяът рцйшйш ьцтфыэтвф Йгкфтэт ифештш ецаышкш, ьцтягь ецыцммъа утышлдщзувшнфыэвэк. Ьцря игтф пбкцвшк лш, Ьбмдфтф бяътът иг бдьця цыцкштш «Лцжжфаъд Йгкфт», «Ашйрш-цлицк» нфчгв «Ыунйцдъдцкмфр» фвдфтвэкэдьэжвэк. Ецлсц игтг йунв уеьцл лшафнцевшк лш, Ьцытцмшвц 950 ифждэхэт 50-вцт фкеэхэ фнцдцкц, 53-ъ шыц рцвшыдцкц шыештфв увшк (9,328). Ьцытцмштшт шдл 18 иунеш щтгт фюфкэ, Ьбмдфтфтэт ъкафтш пбкъждцкштшт, ецыцммъа въжътсцдцкштшт ьцхяшвшк. Ьцдгьвгк лш, ыункш ыъдгл нщдгтвф вгкьфвфт шкцдш пувцт ыфдшлшт йфнцыш Фддфрф гдфжьфйвэк. Ьбмдфтфнф пбкц, Фддфрф гдфжьф нщдгтвф «ьцт» вцт ыбрице пувц ишдьця. Фддфрф гдфжьфй шыецнцт лшьыц бя мфкдэхэтэ йуни уеьцдш, бя ьцтдшнштвцт луюьцдш, мфкдэй игчщмгтвфт чшдфы щдьфдэвэк. Фддфр нфтэтвф шлш «ьцт»вцт вфтэжьфй щдьфя. Ыцт вц «ьцт» вуншкыцт, Щ вф «ьцт» вуншк. Нф ыцт бд, нф вф Щ бдыът лш, иг шлшдш фкфвфт йфдчэк. Щтгт бдьцыш ьъьлът щдьфвэхэтф пбкц, ыцт бдьцдшыцт. Зунхцьицкшьшяшт (ц.ы.) «Бдьцвцт цммцд бдът» рцвшыштшт цыд ьцтфыэ игвгк. Ецыцммъа вц ьцря иг йфнцтш пбеъкьъжвък. Фддфрф гдфжьф, Ьбмдфтфнф пбкц, цйддц нщч, фтсфй ужйдц ьъьлътвък. Ужй иъеът шдфрш мц ицжцкш шждцкшт (ауддцкшт) ьцтицнш, нбтцдвшсшыш мц йфнцышвшк (1, с. Э, иуне 19-34). Фддфрф гдфжьфйвф цйд штыфтф нщд пбыецкц ишдьця. Цйд щтф вътнф шждцкштш нщдф мукьцл, вътнф шждцкштвцт ифж юэчфкьфй ъюътвък. Рфййф нуешжьцл нщдгтвф цйд зфдюэхф ифеьэж гдфхф ицтяцк. Штыфтэ иг йфнцнц фтсфй ужй юфевэкф ишдцк. Иг, рцк жунвцт гсф мц зфл щдфт шдфрш ужйвшк. Бя ьцтдшнштвцт чшдфы щдги ьъедцй мфкдэхф йщмгжфт штыфтэт шкфвцыш щтгт бяъ, мъсгвг лшьш Фддфрвф афтш щдгк. Щтгт шкфвц мц шчешнфкэ Фддфрэт шкфвц мц шчешнфкэвэк. (10,446). Бя ьцтдшнштш Фддфрэт
29 Мювлана Ъялаляддин Руми Йарадыъылыьында Мясняви 29 ьцтдшнштвц нщч увцт штыфт «ацтф ашддфр» (Фддфрвф нщч щдьф) ьцйфьэтвфт «ицйф ишддфр» (Фддфрф ифйш щдьф) ьцйфьэтф нуешжшк. Цыдштвцт гяфй въжцт, цыд мцецтштвцт фнкэдфт штыфт нутшвцт бя цыдштц, вщхьф нгквгтф йфнэеьфй шыецншк, щтг фкфнэи фчефкэк (1,с.Э, иуне 4). Щтгт цыд мцецтш Фддфрэт удьштвц въжътсц рфдэтвф щдфт мфкдэхэ - цнфтш ыфишецышвшк. Ыункъ ыгдгл нщдгтвф щдфт штыфтэт ыщт ьцйыцвш, бяътът рцйшйцеш, цыдш щдфт цнфтш-ыфишецыштц йщмгжьфй, Фддфрэт удьштвц тц сък швшыц, щ сък вц щдьфйвэк (1,с.Э, иуне 18-34; с.м.иуне ). Штыфт иг нщдг бя бяътц, ецл ифжэтф пувц ишдьця. Щтгт иг нщдвф вгкьфвфт шкцдш пувши ьцтяшд ифжэтф нуешжьцыш нфдтэя мц нфдтэя лфьшд ишк ьъкжшвшт кцрицкдшнш шдц ьъьлътвък. Ьбмдфтфнф пбкц, штыфт сцьфвфе (сфтыэядфк), тцифефе (ишепшдцк) мц рунмфтфе (сфтдэдфк) фдцьштвцт бтсц ътыъкдцквц (ыг,ещкзфй,щв,рфмф), ътыъкдцквцт цммцд пбндцквц, пбндцквцт цммцд вц цнфтш-ыфишец лшьш Фддфрэт удь ышацештвц швш. Фддфрэт ышацедцкш шыц Щтгт яфеэтэт унтшвшк.вътнфнф штыфт ыгкцештвц пцдши лфьшддшнц нуешжцтдцк, лфьшддшл ьцкецицыштц гдфжфтдфк ыгкцевцт чшдфы щдвгйдфкэ ейцвшквц ыгкцеышядшл фдцьштц юфеэи бя рцйшйцедцкштц (цнфтш-ыфишецнц), иудцдшлдц вц ьъедцй мфкдэхф йщмгжфсфйдфк (10,446). Игкфвф иудц ишк ыгфд ьунвфтф юэчф ишдцк. Цпцк ьъецыцммшадцкц пбкц, ышацедцк яфеэт унтшвшкыц, щтвф Фддфрэт удь ышацештвц щдфт цнфтшыфишецнц нуешжьшж штыфтдфк Фддфрэт яфеэтфьэ йщмгжгкдфк? Цыдф нщч! Иг лъаквък! Ецыцммъавц Фддфр вуншдвшлвц щтгт ышацедцк ьцкецицыштц утьцьшж, ышацедцкдц мцыадцтьцьшж ыэка яфе ьцкецицыш - «дф еццннът» (жцлдц пшкьцьшж, жцлшд рфдэтф въжьцьшж, ышацедцтьцьшж), ьъедцй йуни йфеэ тцякцвц егегдгк. Шифвцец, ышефншжц дфншй щдфт, иъеът фдцьдцкшт кцииш, лфштфеэт нфкфвэсэыэ нфдтэя мц нфдтэя ыэка яфе ьцкецицыштвц щдфт Фддфрвэк. Иг ьцкецицвц Фддфр Фддфр, штыфт штыфтвэк, Чфдшй Чфдшй, ьцчдгй шыц ьцчдгйвгк. Иг ьцкецицнц рую лцы нщд ефзф ишдьця. Иг ьцкециц цйдцыэхьфя, вцклщдгтьфя, ецыцммъкцпцдьцявшк. Щ, рцк ишк жуншт абмйътвцвшк. Иг, црцвшннце ьцкецицышвшк. Лфьшд штыфтэт нуешжвшнш ьцйфь шыц ишкштсш еццннът- мцрвце ьцкецицыш, сцицкге фдцьш, рцйшйцеш-ьърцььцвшннцвшк. Иг пбкъж мцрвцеш-мъсгв ецдшьштшт ыбяът цыд ьцтфыэтвф ифтшыш Ьърншввшт шит Цкцишвц вц иудцвшк (11, ). Ьърншввшт шит Цкциштшт Сцдфдцввшт Кгьш ъяцкштвц ецышкш щдги-щдьфьфыэ шыц ьбмдфтфжътфыдэйвф ьъифршыцвшк. Ющч пъьфт лш, иг ъьгьшдшл мцрвцешмъсгв ецдшьштшт ьфршннцештвцт шкцдш пцдшк.
30 30 В.М.Мяммядялийев, Г.Т.Мяммядялийева Ьцытцмшвц ецыцммъа въжътсцыштшт цыфыэтэ яфршк мц ифешт (ыгкце мц ьцтф) зкштышзштш ецжлшд увшк. Ьбмдфтфнф пбкц, чфкшсш фдцьш цьцдц пцешкцт жундцк (цжнф, ьфввш фдць) шдфрш шышьдцквцт шифкце щдфт рцйшйцедцкшт (цнфтш-ыфишецдцкшт) ецсцддшпфрэ- пбкътвънъ, яфршкц юэчвэхэ нуквшк (1, с.э иуне ; с.ээ, иуне ). Фддфрэт шышь мц ышацедцкштшт ецсцддшдцкш (ецяфръкдцкш, пбкътеъдцкш) щдфт шдфрш рцйшйцедцк ыгкце йфяфтфкфй иг фдцьвц ьъцннцт ишк жцлдц въжък. Шдфрш рцйшйцедцк мц нф ьцтфдфк Фддфрэт фдцьц щдфт тшыицедцкшвшк (1,с.ЭЭ, иуне ). Жцьы Ецикшяштшт вц йунв уевшнш лшьш, лъддш-ьъедцй ифчэьвфт ьцтф щдфт Фддфр (цд-ьцтф ргмфддфр) лфштфевфлэ иъеът съяш жундцкц кфишецыштш шдфрш ьцтфдфкдф ыфчдфнэк. Ифжйф ыбядц, жцрфвце фдцьштвцлш съяш жундцкшт ьцтфдфкэтэ (цнфтш-ыфишецтш) ишдьцл ъюът ыгкцешт щ ишкш ецкцаштц луюьцл дфяэьвэк. Ьбмдфтфнф пбкц, чцдй (жцрфвце) фдцьштвцт ыбрице пуевшлвц мфкдэй ыбяъ ьцлфтвф ьбмсгв щдфт ыгкцеш, нщчдгй ыбяъ ьцлфтыэя щдфт ьцтфтэ ишдвшкшк. Цьк (йуни) фдцьштвц шыц мфкдэй лцдьцыш ьцтф (цнфтшыфишец), нщчдгй лцдьцыш ыгкце вуьцлвшк (9,328). Иг лшюшл нфяэвф Ьцытцмш лшьш сфрфтжъьгд ишк фишвцвцт цекфадэ ицры уеьцл ьъьлът щдьфвэхэтф пбкц щтг йунв уеьцлдц лшафнцедцтшкшл лш, Ьцытцмш ыгаш цвциштш, ецыцммъа цчдфйэтэ, иъебмдълвц ыгаш ецдшьштш ефь штсцдшлдцкштц йцвцк фюэйдфнфт цяцьцедш ишк цыцквшк. Ьцытцмштшт ишкштсш сшдвштшт ьъйцвшьцыштвц йунв увшдшк лш, щ, вштшт ъыгдгтгт ъыгдгтгт ъыгдгвгк. Ьцытцмштш жцкр увцтдцкшт цлыцкшннцештшт ашлкштсц, игкфвф ъю вцац ецлкфкдфтфт ъыгд ыбяъ шдц жцкшце, ецкшйце мц рцйшйце тцяцквц егегдгк. Ьбмдфтф ецыцммъаът иг ъю цыфы ьцкрцдцыштвцт рцк ишкштшт бяцддшлдцкштш цыцк ищнг ибнъл ишк гыефдэйдф, жшкшт ишк вшддц ъкафт црдш ъюът шяфр уеьшжвшк. Ьцытцмш ьунвфтф юэчвэхэ вбмквцт ифждфнфкфй ибнъл ъкафт ыфршидцкштшт, ецкшйце нщдюгдфкэтэт тцяцк вшййцештш сцди уеьшж, щтдфкэт йцдиштц рфлшь лцышдьшжвшк. Ьцытцмштшт ъяъ вцацдцкдц лбюъкъдьъж, щтф ьъчецдша вшддцквц путшж ющчсшдвдш жцкрдцк нфяэдьэж, щ вътнфтэт ишк ющч вшддцкштц ецксъьц увшдьшж, чъыгыш Ьцытцмш ыбядълдцкш рфяэкдфтьэжвэк. Игтдфкэт рцк ишкш чъыгыш ецвйшйфе ьбмягыг щдвгхгтвфт ишя рцьшт ьцыцдцдцк ъякцштвц фнкэсф вфнфтьэк, нфдтэя щтг йунв уеьцл шыецншкшл лш, юфхэьэявф Ьцытцмш рць жцкйвц, рць вц йцкивц цт ющч щчгтфт, фкфжвэкэдэи бнкцтшдцт, жцкр щдгтфт цыцкдцквцт ишкшвшк.
31 Мювлана Ъялаляддин Руми Йарадыъылыьында Мясняви 31 Иг път вътнфтэт ишк ющч ьцьдцлцедцкштвц, чъыгышдц Фьукшлф Ишкдцжьшж Жефедфкэтвф мц йфифйсэд Фмкщзф бдлцдцкштвц шыдфьэт яшнфдэдфк, нълыцл штеуддуле ыфршидцкш фкфыэтвф нфнэдьфыэтвф Сцдфдцввшт Кгьштшт Ьцытцмшыштшт ьъыецеытф кщдг мфквэк. Сцдфдцввшт Кгьштшт ьшддш ьцтжцнш ьъифршыцдшвшк. Ицяшдцкш щтг феф ецкцавцт Цигицлк Ышввшй, фтф ецкцавцт Рцякцеш Цдш шдц ифхдфнэк, ицяшдцкш щтгт еъкл, ицяшдцкш шыц афкы щдвгхгтг ыбндцншкдцк. Ьбмдфтф бяъ къифшдцкштвцт ишкштвц йунв увшк лш, щ, рштв вшдштвц (афкы вшдш тцяцквц егегдгк М.Ь., Й.Ь.) вфтэжыф вф, цыдцт еъклвък. Игкфвф, «еъкл» ыбяъ ьъчецдша ьъецчцыышыдцк ецкцаштвцт ьъчецдша ьцтфдфквф шяфр увшдыц вц, ишя щтг щдвшхг лшьш йцигд увшк мц иудц руыфи увшкл лш, Сцдфдцввшт Кгьш шыдфь цйшвцыш, афкы жушк вшдш мц еъкл ецацллъкъ шдц ышдфрдфтьэж ибнъл ишк ецыцммъа цкшвшк. Щтгт бдьця Ьцытцмштш шыц Йгкфтш Лцкшьшт ифештштш, ецыцммъа ецдшьштш, ъкафт фдцьштш, Фддфрф гдфжьфй нщдгтг фтдфьфй мц иг нщдг дфншйштсц йце увц ишдьцл ъюът цмцяышя ишк йфнтфйвэк. Ц В Ц И Ш Н Н Ф Е 1. Ьбмдфтф. Ьуытумш (екс. Судфд Шяигвфл), Шыефтигд, 1990, Э-МЭ. 2. Фрьув Уадфлш. Фкшадукшт Ьутлшиудукш (екс. Ефрышт Нфяэсэ), Шыефтигд, 1995, ЭЭ. 3. Ыфршр Фрьув Вуву. Ьумдумшдукшт ефкшрш (тжк. Суь Ящкдг), Шыефтигд, Иувшъяяфьфт Аъкгяфтаук. Ьумдфтф Судфдуввшт (екс. Аукшвшт Тфаэя Гядгл), Шыефтигд, А. Думшы. Кгьш: Еру Зфые фтв Зкуыуте, Ищыещт, Фтлфкфмш. Ьусьгфеъд дуефша му ьфеьгкуеъд- ьффкша, Шыефтигд, 1289, Э-МЭЭ. 7. Ьгыефаф Юшюулдук. Ьуытумш- Еъклшну Вшнфтуе Мфйаэ Шыдфь Фтышлдщзувшыш, с.29. Фтлфкф, Фивъдифлш Пбдзэтфкдэ. Ьбмдфтф Судфдуввшт, Шыефтигд, Ыуьшр Сунрфт. Ьуытумш- Еъклшну Вшнфтуе Мфйаэ Шыдфь Фтышлдщзувшыш. с.29, Фтлфкф, Кужфе Бтпбкут. Ьумдфтф Судфдуввшт Кгьш - Еъклшну Вшнфтуе Мфйаэ Шыдфь Фтышлдщзувшыш, с. 29, Фтлфкф, Ыъдуньфт Феуж. Шыдфь ефыфммгаг, Фтлфкф, 1972
32 32 В.М.Мяммядялийев, Г.Т.Мяммядялийева MASNEVI ON THE CREATURE OF MOVLANA JALALEDDIN RUMY SUMMARY V.M.Mamedaliev Q.T.Mamedalieva Masnevi is the masterpiece of the great poet, thinker and mystic Movlana Jalaleddin Rumy ( ). From its creative time to nowadays, being an enormous monument of the world s culture and one of the most magnificent examples of the world s literature, Masnevi became the book in the light of Koran leading people who wished to comprehend the essence of the Koran and approach God, to the straight path. Masnevi is really a perfect poetic encyclopedia of tasavvuf. Masnevi is one of the most readable, investigated and commented book either in East and in West. Up to date Masnevi by Jalaleddin Rumy has an exceptional role of Islamic dissemination among the highest intellectuals in many countries, especially in the USA and in leading European countries.
33 Kutsal Dinlere Mahsus Bir Temizlik Şekli: Gusül Abdesti 33 KUTSAL DİNLERE MAHSUS BİR TEMİZLİK ŞEKLİ: GUSÜL ABDESTİ Doç. Dr. Abdullah KAHRAMAN 1 GİRİŞ İslam ın temizliğe verdiği önem İslam dininin temel kitabı olan Kur ân ın üzerinde en çok durduğu konulardan biri temizliktir. İslam da temizlik maddî ve manevî olmak üzere iki şekildedir. Esas olan manevî temizliktir. Fakat maddî temizlik olmadan manevî temizlik gerçekleşmeyeceği için, maddî temizlik üzerinde de yeteri kadar durulmuştur. Elbisesi, bedeni, çevresi, evi istenilen şekilde temiz olmayan insanın ibadeti de istenilen nitelikte olamaz. Kur ân bu konu üzerinde ısrarla durmuştur. Nitekim bir âyette Şüphesiz Allah çok tövbe edenleri ve çok temizlenenleri sever 2 buyurularak maddî ve manevî temizliğe beraber işaret edilmiştir. Şüphesiz, iyi temizlenen ve Rabbinin adını zikredip de namaz kılan kimse umduğuna ermiştir 3 âyeti ise ibadet ve temizlik ilişkisinin ne kadar ayrılmaz olduğuna işaret etmektedir. Bu âyete göre Allah ın hoşnut olduğu kimse madden ve manen temiz olandır. Temizliğe verilen önemden dolayıdır ki, Yüce Allah ın huzuruna çıkmak için önce niyet ederek kalbin temizlenmesi, sonra da beden, elbise ve namaz kılınacak yerin temiz olması istenmiştir. Ey Habibim! Giysilerini temiz tut 4 emri hususen Hz. Peygamber e ait ise de umumî olarak bütün Müslümanlar içindir. Nitekim bir başka âyette Ey Ademoğulları! Her namaz sırasında güzel giysilerinizi giyin 5 buyurularak elbise temizliğinin bütün insanlara 1 Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Öğretim Üyesi, Bakü Devlet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dekan Yard. 2 Bakara, 2/ A lâ, 87/14, Müddessir, 74/4. 5 A raf, 7/31.
34 34 Doç. Dr. Abdullah KAHRAMAN ait olduğu ifade edilmiştir. Biz İbrahim ve İsmail e emretmiştik ki, tavaf edenler, kendini ibadete verenler, rüku ve secde edenler için evimi (Ka be yi) temiz tutsunlar 6 âyeti esasen mabedin temiz tutulması ile ilgili ise de, çevre temizliği için de bir delildir. Hz. Peygamber temizliği iman ile alakalandırmış ve temizliğin imandan olduğunu söylemiştir. Mümin temiz olmak mecburiyetindedir. Kirlilik imana aykırı bir durumdur. Madden ve manen temiz olmayan gerçek mümin olamaz. İmandan alınması gereken tad ancak temiz olmakla alınabilir. İslam a yeni girenlere Hz. Peygamber in kelime-i şehâdeti ve gusül abdesti almayı emretmesi 7 son derece mânidardır. Bu, mükemmel bir mümin olmak için maddî ve manevî temizliğin ne kadar gerekli olduğunu ortaya koyan bir uygulamadır. Zira kelime-i şehâdeti söyleyerek kalbini şirk, küfür ve isyan gibi manevî kirlerden temizleyen insan guslederek bedenini maddî kirlerden temizleyerek mümin olmaya hazır hale gelmektedir. Hz. Peygamber bir başka hadislerinde temizliğin fıtratla ilişkisini kurmuş, sünnet olmanın, etek tıraşı olmanın, tırnak kesmenin, koltuk altı kıllarını temizlemenin, bıyıkları kısaltmanın, sakalları uzatmanın, misvak kullanmanın, burna su çekmenin, parmak boğumlarını yıkamanın, su ile tahâretlenmenin fıtrattan olduğunu ifade etmiştir 8. Burada geçen fıtrat tan maksat, peygamberlerin âdeti veya sünneti olabileceği gibi, bütün din ve şeriatların ortaklaşa benimsedikleri sünnet de olabilir. Hatta bu kelimenin, insan olarak yaratılmanın tabii gerekleri gibi anlaşılması da mümkündür 9. Hz. Peygamber in bunları fıtrata bağlamasının sebebi, temizliğin evrensel ve insana ait bir özellik olduğunu vurgulamaktır. Yani Hz. Peygamber, insan olan temiz olur, insan olmanın en temel şartlarından biri temiz olmaktır demek istemiştir. İnsana temizlik yaraşır. Kirlilik insana asla yakışmayan bir durumdur. Hz. Peygamber her konuda olduğu gibi temizlik konusunda da bize önder ve rehber olmuştur. Onun temizlikle ilgili irşatlarında ruh, beden, 6 Bakara, 2/ Bk. Ebû Davud, Tahâret, 129; Tirmizî, Cum a, Müslim, Tahâret 56; Ebû Davud, Tahâret, 29; Tirmizî Edeb, 14; Nesaî, Ziynet, 1; İbn Mâce, Tahâret, 8. 9 Nevevî, Riyâzu s-sâlihîn Peygamberimiz den Hayat Ölçüleri (Hazırlayanlar, M. Yaşar Kandemir, İ. Lütfü Çakan, Raşit Küçük), İstanbul 2004, V, 446.
35 Kutsal Dinlere Mahsus Bir Temizlik Şekli: Gusül Abdesti 35 elbise, ev, çevre yeterli derecede işlenmiştir. Câmiye ve cemaate giderken en temiz elbiselerini giymesi, güzel koku sürünmesi ve bunu tavsiye etmesi, çiğ soğan ve sırımsak yemekten sakınması, cemaate katılacakların da bunları yememesini istemesi, insanların gelip geçtiği yola ve gölgelere abdest bozmayı yasaklaması, hiç olmazsa haftada bir defa beden temizliğini önermesi ve temizliği imanın yarısı sayması 10 Hz. Peygamber in temizliğe verdiği önemin en önemli göstergelerindendir. I. Kutsal Dinlerde Kirli ve Temiz Olma Anlayışı Genel olarak kutsal ve semavî dinler, özellikle de İslam dini, madden kirli olan şeyler yanında manen kirli olan şeylerin bulunduğunu da kabul etmiştir. Bazı özel durumlar vardır ki bu durumdaki insanlar madden temiz olsalar da dine göre kirli sayılırlar. Madden kirli ve temiz olan şeyler ve durumlar genel olarak bütün insanların ortak akıl ve sağ duyu ile temiz ya da kirli kabul ettiği şeylerdir. Bu gibi şeylerin ve durumların kirli ya da temiz kabul edilmesinde ölçü, mikrop taşıması sebebiyle insan sağlığına zarar vermesi ve insanları rahatsız etmesidir. İdrar, dışkı, kokuşmuş gıda maddeleri, leş gibi şeylerin bizzat kendisi ve insan vücuduna ya da elbisesine bulaşması durumu madden kirli olan şeylerin ve durumların bazı örnekleridir. Dinlerin kabul ettiği manevî kirlilik ve manen kirli olma hali (hades) ise tamamen dinden kaynaklanan, dindarlara mahsus bir şeydir. İslam da, maddî kirliliklerden temizlenmeye necâsetten tahâret denilirken, manevî kirliliklerden temizlenmeye hadesten taharet adı verilmektedir. Bu gibi durumlarda bulunan insanlar madden temiz durumda olsalar bile, dinin önerdiği özel temizlik şekillerine başvurmadıkça kirli sayılırlar. Buna göre, bazı organların özel olarak yıkanmasından ibaret olan abdestin bozulması sonucu abdestsiz olan kimseler, cinsel ilişki sonucu cünüp olan kimseler, doğum yapan loğusa kadın ve özel günleri içerisinde bulunan hayızlı kadın madden temiz olsa da, dine göre manen kirli kabul edilir. Bu insanların hem madden hem de manen temiz olabilmesi için dinin önerdiği özel temizlik şekli olan normal abdesti ve gusül abdestini alması gerekir. Kişinin içinde bulunduğu duruma göre bazen belli organlarını yıkaması gerekir ki buna 10 Bk. Buharî, Vudû, 26; Müslim, Tahâret, 1, 20, 21, 68, 87; Ebû Davud, Tahâret, 15; Nesâî, Tahâret, 1, 5, 8; Tirmizî, Edeb, 41, Tahâret, 19, 40.
36 36 Doç. Dr. Abdullah KAHRAMAN küçük abdest ya da kısaca abdest (vudû ) denilir. Bazen de insan bütün vücudunu özel bir niyetle yıkamak zorunda kalır. Buna da büyük abdest, boy abdesti ya da gusül adı verilir 11. İslam ın kabul ettiği bu manevi kirlilik anlayışı bütün peygamberlerin şeriatında mevcuttur. Çünkü câhiliye Araplarında var olan bu anlayışın temelinin Hz. İbrahim e dayandığı tahmin edilmektedir. Çünkü o dönemde cünüplükten yıkanan kimselere hanîf adı verilmektedir 12. Fakat daha sonra bu anlayışın kapsam ve pratik sonuçları konusunda farklı yaklaşımlar ve bazı sapmalar olmuştur. Aşağıda manen kirli kabul edilen insanlara yasak olan hususlar üzerinde durulurken bu konuya değinilecektir. Yahudilikte loğusalık, hayız, özür hali ve cünüplük anlayışı mevcuttur. Bu durumda olan kimseler murdar ve kirli kabul edilirler 13. Hıristiyanlıkta da aslında benzer bir anlayışın bulunduğu, ancak bu dinin ikinci mimarı kabul edilen Pavlus tarafından kaldırıldığı ifade edilmiştir. Hıristiyanlıkta yıkanma adına sadece vaftiz kalmıştır 14. Tarihte geleneksel dinlerde de var olan manevî kirlilik anlayışı ve bundan temizlenmeye dair ilk örneklerden biri eski Mısır da doğumla ilgilidir. Buna göre, kadın hâmilelik sırasında ve doğumdan sonra toplam on dört gün bütün vücudunu kapsayacak şekilde yıkanırdı. Irak ta bulunan Sabiîler e göre de cinsî münasebetten sonra hem erkeğin hem de kadının 11 Bk. İbn Manzur, Muhammed b. Mükerrem, Lisânu l-arab, Bulak , hds md.; Tehânevî, Muhammed Ali b. Ali, Keşşâfü ıstılâhâti l-funûn, İstanbul 1984, I, 278; Tahtavî, Hâşiye alâ merâkı l-felâh, Bulak 1318, 139; Rahmi Yaran, Hades md., DİA, XV, Zebîdî, Muhammed Murtazâ el-hüseynî el-vâsıtî, Beyrut ts., Tâcu l-arûs, VI, 77; Ali Osman Ateş, İslam a Göre Câhiliye ve Ehl-i Kitab Örf ve Âdetleri, İstanbul 1996, Tevrat, Levililer, 22/ Mehmet Şener, Gusül, DİA, XIV, 213. Esasen elimizde mevcut muharref İncilerde temizliği emreden bir hükme rastlanmamaktadır. Hıristiyanların dinlerine en sıkı bağlı oldukları dönemlerde bile temizlikten söz edilmemektedir. XX. Yüzyıla kadar Batılı kral ve kraliçelerin bile uzun süre yıkanmadıkları ve pis kokuları giderici parfümler kullanarak toplum içine çıktıkları kitaplarda yazılıdır. Avrupa nın ve Avrupalıların geçmişte temizliğe hiç önem vermediklerini bizzat batılı yazarlar kaydetmektedirler. Hatta Batılıların temizliği ve temizlik vasıtalarını Türkler den öğrendiklerini itiraf eden yazarları bile vardır. (Bk. Hüseyin Çelik, Temizlik Doğudan Gelir, TDV Yayını, Ankara 1995, 4-5; Remzi Kuşçular, Her Yönüyle Temizlik, İstanbul 2006, 22).
Daha göster
“AZƏRBAYCAN ƏLYAZMALARI
DÜNYA KİTABXANALARINDA”
MÖVZUSUNDA
IV BEYNƏLXALQ ELMİ KONFRANSIN
MATERİALLARI
Bakı şəhəri
12 oktyabr 2019-cu il
AZƏRBAYCAN ƏLYAZMALARI DÜNYA KİTABXANALARINDA
TƏŞKİLAT KOMİTƏSİ:
Sədr müavinləri:
filologiya üzrə elmlər doktoru Aybəniz Əliyeva-Kəngərli,
filologiya üzrə elmlər doktoru Paşa Kərimov
Məsul katib:
filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent Əzizağa Nəcəfzadə
Texniki redaktor:
tarix üzrə fəlsəfə doktoru, dosent Cavid Cəfərov
Koordinatorlar:
Firəngiz Hüseynova, Qutiyera Cəfərova
2
Nəsimi-650 IV BEYNƏLXALQ ELMİ KONFRANSIN MATERİALLARI
3
AZƏRBAYCAN ƏLYAZMALARI DÜNYA KİTABXANALARINDA
miyasının Dilçilik İnstitutu Nəsiminin adını daşıyır. 2017-ci ilin may ayında Pa-
risdə YUNESKO-nun baş qərargahında Nəsiminin vəfatının 600 illiyinin qeyd
edilməsi və 2018-ci ilin sentyabr ayında ölkəmizdə Nəsimi şeir, incəsənət və
mənəviyyat festivalının təntənəli şəkildə keçirilməsi ölməz şairin xatirəsinə də-
rin ehtiramın ifadəsi hesab oluna bilər. İmadəddin Nəsiminin adı həqiqət nami-
nə, fikir azadlığı yolunda qəhrəmanlığın rəmzi kimi əbədiləşib, əsrlərdən bəri
Şərq xalqlarının yaddaşında yaşamaqdadır. Azərbaycan Respublikası Konstitu-
siyasının 109-cu maddəsinin 32-ci bəndini rəhbər tutaraq, böyük Azərbaycan
şairi və mütəfəkkiri İmadəddin Nəsiminin anadan olmasının 650 illik yubileyi-
nin yüksək səviyyədə keçirilməsini təmin etmək məqsədi ilə qərara alıram:
1. Böyük şair və mütəfəkkir İmadəddin Nəsiminin 650 illik yubileyi Azər-
baycan Respublikasında dövlət səviyyəsində geniş qeyd edilsin.
2. Azərbaycan Respublikasının Nazirlər Kabineti böyük Azərbaycan şairi
və mütəfəkkiri İmadəddin Nəsiminin 650 illik yubileyinə həsr olunmuş tədbirlər
planının hazırlanıb həyata keçirilməsini təmin etsin.
İlham Əliyev
Azərbaycan Respublikasının Prezidenti
Bakı şəhəri, 15 noyabr 2018-ci il.
4
Nəsimi-650 IV BEYNƏLXALQ ELMİ KONFRANSIN MATERİALLARI
5
AZƏRBAYCAN ƏLYAZMALARI DÜNYA KİTABXANALARINDA
İlham Əliyev
Azərbaycan Respublikasının Prezidenti
Bakı şəhəri, 11 yanvar 2019-cu il
6
Nəsimi-650 IV BEYNƏLXALQ ELMİ KONFRANSIN MATERİALLARI
7
AZƏRBAYCAN ƏLYAZMALARI DÜNYA KİTABXANALARINDA
8
Nəsimi-650 IV BEYNƏLXALQ ELMİ KONFRANSIN MATERİALLARI
dilində - ərəb, fars və türk dillərində bu cür humanist ruhlu əsərlər qələmə alan
ən böyük sənətkarlardan biri də XIV yüzilliyin sonu, XV yüzilliyin əvvəllərində
yaşayıb yaratmış böyük Azərbaycan şairi və filosofu İmadəddin Nəsimi oldu.
Nəsimi humanizminin başlıca fərqləndirici cəhətini müəyyən etmək lazım
gəlsəydi, yəqin ki, bunun yüksək talantlı, təbiətdəki harmoniyaya və insan gö-
zəlliyinə vurğun olan böyük bir şairin himanizmi olduğu fikri üzərində dayanı-
lardı.
Nəsimi humanizmi insana böyük məhəbbət duyğuları ilə yoğrulmuşdur.
Məhz bu cəhətinə görə Nəsimi özündən əvvəlki Azərbaycan poeziyasının birba-
şa varisi kimi çıxış edərək ona qədər irəli sürülmüş bədii-obrazlı düşüncələri, əl-
də edilmiş poetik nailiyyətləri daha da inkişaf etdirir.
Nəsimi humanizmindən danışarkən ilk növbədə bunu nəzərə almaq lazım-
dır ki, böyük şairin insan sevgisi çoxyönlü və çoxtutumludur. Orta əsrlərin Şərq
və Avropa humanistləri kimi, Nəsimi yaradıcılığında da kainatın antroposentrist
strukturu başlıca yer tutur. Başqa sözlə, nəhəng kainatın mərkəzində, o dövrün
elm adamlarının geosentrik nəzəriyyəyə görə təsəvvür etdiyi kimi, cansız daş-
torpaqdan və yanar qazlardan ibarət olan Yer kürəsi, ya da Günəş ulduzu deyil,
məhz yaranmışların ən şərəflisi olan İNSAN dayanır.
Ancaq bu da var ki, Nəsimi humanizmində insana məhəbbət ucdantutma
deyil; burada seçim var: Nəsiminin sevdiyi və hörmət bəslədiyi insan – kamil
insandır, insanlıq adına layiq olan fizioloji-ictimai varlıqdır. Yoxsa zahirən insa-
na bənzəyən hər varlığı insan adlandımaq olmaz.
Bu cür ali mərtəbəyə çatmış kamil insan şairin gözündə Tanrının Yer üzə-
rindəki bir nümayəndəsi kimi cilvələnir və böyük mütəfəkkir fəxrlə deyir ki,
onu yalnız qorxduqlarına görə, Tanrıya şərik çıxarmamaq üçün Haqq (Allah)
adlandırmırlar. Ancaq kamil insan olmaq da adamdan ölçüyəgəlməz dərəcədə
zəhmət, əzab-əziyyət, ürək genişliyi, öz həmcinslərinə və bütün yaradılmışlara
səmimi məhəbbət tələb edir.
Yer üzərindəki bütün insanların bərabərhüquqlu olduğu fikrini irəli sürən,
insanların görünüşcə müxtəlifliyini coğrafi və sosial şəraitlə izah edən Nizami,
İbn Xəldun və başqa proqressiv düşüncəli şair və filosof sələflərinin ardınca Nə-
simi də humanist fikirlərinə söykənərək bütün insanların Tanrı dərgahında bəra-
bər olması, dini-ideoloji baxışlarına və əqidəsinə görə kimsənin kimsədən üstün
olmaması ideyasını irəli sürür.
Nəsimi humanizmi, insana məhəbbəti təkcə onun əsərlərinin məna və ma-
hiyyətində, məzmununda deyil, forma xüsusiyyətlərində, daha doğrusu ritmika-
sında, oynaqlığında, ahəngində, alliterasiyasında da özünü göstərir. Nəsimi qə-
zəllərinin də bir çoxunda ritmika sanki oxucunun ürəyini oynadır, ona həyat eş-
qi, sevinc aşılayır, insana daxili mənəvi rahatlıq gətirir. Bunun kökündə isə şüb-
9
AZƏRBAYCAN ƏLYAZMALARI DÜNYA KİTABXANALARINDA
10
Nəsimi-650 IV BEYNƏLXALQ ELMİ KONFRANSIN MATERİALLARI
Seyid Imadaddin Nasimi is one of the great thinker poets and self – sacri-
fice for own belief grown by the Azerbaijani people in the XIV century. This ta-
lented poet, written in all three literary languages of Muslim East, is more com-
monly known by his ghazals written in Azerbaijani Turkish.
Research works of such European Orientalists as H.Purgshtall, H.Ritter,
K.Huart, F.Babinger, E.Brown, in America K.Buril and others shed light on a
number of literary and philosophical problems related to Nasimi.
The poet created his works under pseudonym of “Seyyid”, “Huseyni”,
“Nasimi”, “Hashimi”, “Gureyshi”, “Ibrahimi”, the most common of them is Na-
simi.
Seyid Imadaddin Nasimi was born in 1369 in Shamakhi – one of the old-
est centers of culture and poetry in Azerbaijan. In sources, from the relatives of
the poet, some information can be found only about Shah Khandan – Nasimi`s
brother, because the poet`s life and environment was lost in the fog of reality
and myth. Gastamonulu Latifi in his tazkira dealt with Nasimi`s brother Shah
Khandan with pseudonym “Julidamu” (Scatterred), but Ali noted him as a poet
in a separate chapter in his “Kunhul – Akhbar” based on Shah Khandan`s famo-
us couplet written to Nasimi (“Gal bu sirri alama fash eylama, khani-khasi ama-
ya ash eylama” – Don`t spread the secret of high society members among the to-
tal mass). Information given by Salman Mumtaz about his grave being in Sha-
makhi and visited by the pilgrims was regarded as a valuable fact by the later re-
searchers. The great Azerbaijan poet S.A.Shirvani`s beyt:
Men olende Shahandanda basdirin,
Chunki onun Shahidi – Khandani var.
11
AZƏRBAYCAN ƏLYAZMALARI DÜNYA KİTABXANALARINDA
12
Nəsimi-650 IV BEYNƏLXALQ ELMİ KONFRANSIN MATERİALLARI
One of the greatest artists, written in all three ruling languages of the Isla-
mic East - Arabic, Persian and Turkish - was the great Azerbaijan poet and phi-
losopher Imadaddin Nasimi, who lived and created the at end of the XIV and the
beginning of the XV cc.
If we had to identify the main distinguishing feature of Nasimi`s human-
ism, it would probably be humanism of a highly talented poet, passionate to har-
mony in nature and human beauty.
Nasimi`s humanism to a man is made out of great love. This is precisely
why Nasimi acted as a direct successor to the early Azerbaijan poetry and deve-
loped the artistic and imaginative thinking and poetic achievements.
When speaking of Nasimi`s humanism, it must be taken into account, that
human love of the great poet is versatile. Like in the works of other Eastern and
European humanists of the Middle Ages, the anthropocentric structure of the
universe takes the main place in Nasimi`s creative activity. In other words, in
the center of a giant universe stands a man – the most honorable of human be-
ings, but not the Earth or the Sun, consisting of lifeless rocks and flammable ga-
ses as the scientists of that period imagined according to the geocentric theory.
But there is also the fact that in Nasimi's humanism, love for man is not
canonized; there is a choice: Nasimi loves and respects only a perfect man -
physiological and social human being worthy of humanity. Otherwise, everyt-
hing that looks like a human being cannot be called a human being.
The great thinker proudly says, that they do not call a man Hagg(God),
because of the fear of associating with God. However, being a perfect man re-
quires a lot of hard work and suffering, immeasurable warmth and sincere love
for his fellow creatures and all creation.
Following Nizami, Ibn Khaldun and other progressive – minded poets
and philosophers, explaining, that all people on Earth are equal and the differen-
ces in the appearance of people are connected with geographical and social con-
ditions, Nasimi’s humanism and human love manifests not only in the meaning
and essence of his works, but also in the features of form, or rather, in rhythm,
playfulness, harmony and alliteration. In Nasimi’s ghazals, rhythmics affects
reader’s heart, gives him the love of life, the joy and the inner spiritual peace.
And at the core of it stands the poet’s great human love.
Ghazal – fakhriyyah, beginning with the words: “Manda sighar iki ja-
han…” (There are two worlds inside me…) is the most popular among Nasimi’s
works. In this work, consisting of 16 couplets, the poet – thinker motivating in a
laconic way, puts forward the thought, that man is the axis of the universe, the
source of infinite beauty and power. Nasimi’s lyrical “me” is not just an indivi-
dual, it contains a whole collection of perfect people, regardless of language, re-
13
AZƏRBAYCAN ƏLYAZMALARI DÜNYA KİTABXANALARINDA
14
Nəsimi-650 IV BEYNƏLXALQ ELMİ KONFRANSIN MATERİALLARI
15
AZƏRBAYCAN ƏLYAZMALARI DÜNYA KİTABXANALARINDA
16
Nəsimi-650 IV BEYNƏLXALQ ELMİ KONFRANSIN MATERİALLARI
17
AZƏRBAYCAN ƏLYAZMALARI DÜNYA KİTABXANALARINDA
18
Nəsimi-650 IV BEYNƏLXALQ ELMİ KONFRANSIN MATERİALLARI
19
AZƏRBAYCAN ƏLYAZMALARI DÜNYA KİTABXANALARINDA
Paşa KƏRİMOV
filologiya üzrə elmlər doktoru
AMEA Məhəmməd Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutu
20
Nəsimi-650 IV BEYNƏLXALQ ELMİ KONFRANSIN MATERİALLARI
21
AZƏRBAYCAN ƏLYAZMALARI DÜNYA KİTABXANALARINDA
22
Nəsimi-650 IV BEYNƏLXALQ ELMİ KONFRANSIN MATERİALLARI
isə o deməkdir ki, Süruri Türkiyəyə köçdükdən sonra osmanlı ədəbi prosesində
fəal iştirak etmişdir. Onun osmanlı şairlərinin yaradıcılığına güclü təsir etməsi,
burada müqtədir sənətkar kimi tanınması barədə təzkirələrdə məlumatlar vardır.
Öz əli ilə köçürüyü divanının dibaçə hissəsində Süruri gənclik illərində yazdığı
şeirlərini sonralar dostların xahişi ilə bir divan halında topladığını bildirir. Hə-
min dibaçədə oxuyuruq: “Əhli-dillərin püreyb və qüsuri bəndeyi-kəmini-Xuda
Süruri əvaili-eşq və cəvandə bəzi əşar inşa və xeyli kəlimat imla eyləmiş, likən
aləmi-itlaqdə biqeyd olub, cəm’ə müqəyyəd olmayub, neçəsi zaye və nüsxeyi-
qeyr şaye olmuş, haliyən fərmani-yaran və tələbi-xəllaq ilə mövcud olanı və ha-
zır bulunanı cəm və tərkib və hüruf üzrə tərtib edib, bu övraqı cəm eylədi. Xəta-
puş olan əshabi-kəmaldan və hünərbin olan əhli-haldan rica edir ki, eybinə nazir
olmayub, bəlkə qüsurun satir olub, məzbur onların qatında məzur və kəndulər
əndullah məcur olalar” (2, 1b). Dibaçədən göründüyü kimi, şair gənclik illərində
yazıb bir yerə toplamadığı şeirlərini sonralar dostlarının xahişi ilə toplayıb, ənə-
nəvi qaydada, ərəb əlifbası hərflərinin ardıcıllığı üzrə səliqə ilə düzmüş, bir di-
van tərtib etmişdir. Süruridən sonra ədəbiyyata gəlmiş böyük Azərbayacan şairi
Məhəmməd Füzulinin türk divanının dibaçəsində bu toplunun meydana çıxması
barədə dediyi sözlər Sürurinin dibaçəsini xatırladır. Füzuli deyir ki, bir gün bir
nəfər ona müraciət edib türkcə şeirlərini bir toplu halında tərtib etməsini xahiş
edir.Fikrini belə izah edir ki, şairin ərəbcə və farsca şeirləri toplu halında oxucu-
ların əlində olduğu halda, türkcə şeirləri ortada yoxdur. Bu fikri qəbul edən Fü-
zuli bildirir ki, türkcə şeirlərimdən müxtəsər divan tərtib etmək üçün gəncliyim-
də xahişlə məndən şeirimi alanlardan xahiş edib onlarda olan şeirlərimi götürüb
köçürdüm: “Naçar məhmili-etibarimdə bu ibarə lazımdır deyib zəmani-tüfuliy-
yətimdə sadir olub, mütəfərriq olan qəzəllərdən bir müxtəsər divan cəm etmək
səlahin gördüm. Və ol vəqtdə məndən iltimasla alanlardan iltimsla alıb surəti-
cəm’i, ixtisar üzrə itmamə yetirdim. Ümiddir ki, ərbabi-fəsahət və əshabi-bəla-
ğət müşahidə və mütaliə qıldıqda, mənşə və mövlidim İraqi-Ərəb olub, təmami-
yi-ömrdə ğeyr məmləkətlərə səyahət qılmadığımdan vaqif olduqda, bu illəti mu-
cibi-süquti-etibar bilməyələr. Və məhəllü məqamimə görə rütbeyi-istedadimə
həqarət ilə nəzər qılmayalar. Zira e’tibari-vətən isteda‘di-zatə təsir etməz və top-
raqda yatmaq ilə tiladən cila getməz” (5, s.31).
Beləliklə, Füzuli divanının dibaçəsində Süruri kimi anadilli divanını oxu-
cuların xahişi ilə tərtib etdiyini, gəncliyində yazdığı şeirlərini müxtəsər divan
halında topladığını bildirir. Füzuli də dibaçəsinin sonunda divandakı nöqsanlara
görə üzrxahlıq edir, hətta bu nöqsanları düzəldəcək şəxsə əvvəlcədən minnətdar-
lığını bildirir. Lakin Füzuli məkanının İraqi-Ərəb olduğuna və heç bir yerə səya-
hət etmədiyinə baxmayaraq sənətinin ucalığından əmin olduğunu da bildirir ki,
Süruri divanının əlimizə natamam çatmış dibaçəsində bu yoxdur.
23
AZƏRBAYCAN ƏLYAZMALARI DÜNYA KİTABXANALARINDA
Ədəbiyyat:
24
Nəsimi-650 IV BEYNƏLXALQ ELMİ KONFRANSIN MATERİALLARI
Aybəniz ƏLİYEVA-KƏNGƏRLİ
filologiya üzrə elmlər doktoru
Aytən ƏLİYEVA
böyük elmi işçi
25
AZƏRBAYCAN ƏLYAZMALARI DÜNYA KİTABXANALARINDA
26
Nəsimi-650 IV BEYNƏLXALQ ELMİ KONFRANSIN MATERİALLARI
27
AZƏRBAYCAN ƏLYAZMALARI DÜNYA KİTABXANALARINDA
Xuraman HÜMMƏTOVA
filologiya üzrə elmlər doktoru
28
Nəsimi-650 IV BEYNƏLXALQ ELMİ KONFRANSIN MATERİALLARI
yerində istifadə etmək söz sənətkarlarının əsas vəzifəsi olmuşdur. Söz o zaman
dəyər kəsb edir ki, o müəyyən informasiya yükünə malik olsun. Deməli, hər bir
söz daşıdığı informativ yükə görə əhəmiyyətlidir. Sözün kəsb etdiyi informativ
yük nə qədər dərin, fəlsəfi mahiyyət daşıyırsa, söz bir o qədər uzunömürlü, də-
yərli və əhəmiyyətli hesab olunur.
“Qurani-Kərim”in vəhylə (sözlərlə) nazil olduğunu, “Yasin” surəsinin 82-
ci ayəsindəki “kun fə yəkun” (“ol” dedik oldu) kəlamına əsasən dünyanın yaran-
masının sözlə bərqərar olması, müqəddəs kitabımızdakı fikirləri əsas tutaraq sö-
zü müqəddəs hesab etmişlər. Bütün bu aləmin məhz “kon” (ol!) kəlməsindən
yaranması hamıya məlumdur. “Əl-Bəqərə” surəsinin 31-ci ayəsində, insanın üs-
tünlüyü Allahın ona bütün adları (sözləri) öyrətməsi ilə əlaqələndirilir. Həz. Əli-
nin belə bir kəlamı var “İnsan öz dilinin arxasında gizlənib. Danışandan sonra
onun ağıllı və ağılsız olduğu ortaya çıxır”. Bu baxımdan söz və ruhun əlaqəsi
hələ qədim zamanlardan insan düşüncəsində onların bir-birindən var olması, bir-
biri ilə bağlı olması haqqında müxtəlif fikirlər mövcuddur. İnsan bədəninin ruh-
la canlanması, varlıq aləminin isə sözlə nəşət tapması onun insan ruhu ilə bağlı-
lığınadan xəbər verir. Bu haqda dahi Azərbaycan şairi Nizami Gəncəvi belə de-
mişdir:
Orta əsrlər poeziyasında bəzən söz hətta insan bədəni ilə müqayisə edən .
dahi Nizami Gəncəvi “ biz sözük, bu bədənsə eyvanımızdır” deyir. Sözün ilahi
hikmətlə əlaqəsi, Allah kəlamı olması haqqında XIII əsrdə Yunus Əmrə “söz
qaradn ağdan degil, yazıb oxumaqdan deyil, bu yürüyən xalqdan deyil, xaliq
avazından gəlir”, “mənim deyil bu kəlləçi, qüdrət sənin Yunus nəçi” deyir.
Öz yaradıcılığında hürufiliyin qəliz anlayış və terminlərindən istifadə edən
şair şeir dilini, ondakı təsəvvüfi-irfani simvolikanı və bundan doğan çətinliyinə
görə “ heç kimsə Nəsimi sözünü kəşf edə bilməz, bu quş dilidir, bunu Süleyman
bilir ancaq” deyərək, bu dili “quş dili” adlandırmaqla dilin informativ yükünün
dərinliyinə işarə edir.
Hürufilərə görə bütün varlıq aləmi səsdən var olduğu üçün kainatın da ya-
ranması sözdə öz əksini tapır. “Bədii ifadə üsullarını daha da zənginləşdirmək
və qüvvətləndirmək baxımından klassik Şərq ədəbiyyatında ərəb əlifbası hərfləri
öz adları və forması ( şəkli) ilə rəmzi mənalarda müxtəlif bədii bənzətmələr mə-
29
AZƏRBAYCAN ƏLYAZMALARI DÜNYA KİTABXANALARINDA
qamında işlədilmişdir. Məsələn əlif ( ) آhərfi boy, qamət, ayn ( – ) عgöz, kaf ( ق
) – qaş, mim ( – ) مağız, sin ( ٣) – diş, dal ( – ) دqəddi-qamətin bükülməsini,
nun ( ) نisə nöqtə və kirpiklər kimi rəmzi mənaları bildirir.” ( 2,125 ) Odur ki,
həyatın bütün gizlin sirrləri hərflərdən yaranan sözlə aşkar olur. Hürufilik ideya-
larını şeirlərində əks etdirən Nəsimi ərəb həriflərinin insan üzündəki cizgilərə
bənzədiyini və Allahın gözəl adlarının onun sifətində yazıldığını bu yolla isbat
edirdi. Bu hərf və rəqəmlərdən ustalıqla istifadə edən Nəsimi deyir:
30
Nəsimi-650 IV BEYNƏLXALQ ELMİ KONFRANSIN MATERİALLARI
Beyt həm zahiri, həm də daxili baxımından iki məqamı özündə əks etdirir.
Zahiri baxımdan beytdə əlif hərfi həm həqiqi, həm də məcazi mənalar daşımaq-
dadır. Şair insan qamatini, həm də onun əqidə düzlüyünü əlif hərfinə bənzədir.
O, yaşadığı aləmdə düzgün Adəm övladının olmadığını deyir. Dünya özü də
“dəni”dən yarandığı üçün “alçaq” deməkdir. “Dünya sözündəki ( ) دərəb hərfi
ilə yazılır ki, bu da dövrarın zamanın düzgün, doğru olmadığına ( ) دdal hərfi ki-
mi əyriliyinə bir işarətdir. Bütün bu zahiri oxşarlıq beytin şəkli mənası ilə əlaqə-
dardır. Beytin ikinci misrasında adı keçməyən “dünya” sözü ərəb əlifbası ilə elə
şəkildə yazılır ki, bu( dal, nun, ya (dəni) ( ) دﻧﻰorada əlif hərfi işlədilmir. Bu sö-
zün yazılışı əyri hərflərdən yarandığı üçün dünyanın düzgün yer olmadığın de-
yən şair başqa bir şeirində “dünya duracaq yer deyil, ey can, səfər eylə, aldanma
onun alinə ondan həzər eylə” deyə, bu faniliyə bir işarə edir” (5, 60).
31
AZƏRBAYCAN ƏLYAZMALARI DÜNYA KİTABXANALARINDA
yıl(ə.s) ilahi kəlamları göydən endirdi. “Hürufilər hətta insan üzünü “Allahın
güzgüsü” sanırdı. Guya Allahın özü insan üzündə görünməkdədir, insan üzündə
Allah sözü yazılıb. Buna görə də insana səcdə edilməlidir” ( 1,16 ).
Şeirdə şair zahidlə arifi qarşılaşdırır. Arif zahidə ondan gözəlləri sevməyi
qadağan etməməsini xahiş edir. Çünki haqq dərgahında nəsib almaq məqamında
Tanrı onun da qismətinə gözəlləri sevməyi yazıb.
Nəsimi poeziyasında sözün informativ yükündə ayrı-ayrı şəxsiyyətlərlə
bağlı məlumat xarakterli beytlər, onlarla bağlı informasiyalar də yer almaqdadır.
Bu beytlərin bəzilərində peyğəmbərlər, bəzilərində tarixi şəxsiyyətlər, bəzilərin-
də isə şairin əhatəsində olduğu insanlar haqqında informativ məlumatlar verilir.
Təriqət ədəbiyyatında əfsanələşən bu tarixi şəxsiyyətlərə şairlər bir simvolik ob-
raz kimi müraciət etmişlər. Məsələn, Bəyazid Bistaminin adı özünü qul edib
başqalarını xilas etmək üçün satan bir aşiq obrazı kimi xatırlanırsa, Şibli Bağ-
dadda yaşamış sufilərdən olmuş, yatmamaq üçün ğözlərinə duz sürtər və gecə-
gündüz ibadət edərmiş, Həllac Mənsur isə təsəvvüfdə dara çəkilərək Tanrısına
qovuşmuş, haqqdan dönməyən bir aşiq kimi vəsf olunur.
Həllac Mənsurun “ənəl-həqq” ideyası orta əsr poeziyasında dinin əsasını
sarsıdan çağırış mənasını özündə ehtiva edirsə, təsəvvüf ədəbiyyatında isə bu
termin “ənəl-həqq” insanın kamala yetməsini bildirən ifadədir. Nəsimi Həllac
Mənsurun bu ideyasını yaşadaraq şeirlərində bu ifadəni müxtəlif məqamlada iş-
lətmişdir. Şair buna işarə edərək deyir:
32
Nəsimi-650 IV BEYNƏLXALQ ELMİ KONFRANSIN MATERİALLARI
Ədəbiyyat
33
AZƏRBAYCAN ƏLYAZMALARI DÜNYA KİTABXANALARINDA
NESÎMÎ’Yİ ANLAMAK
34
Nəsimi-650 IV BEYNƏLXALQ ELMİ KONFRANSIN MATERİALLARI
İkinci mısrada şairin belirttiği gibi nefy ve isbâtın da ortadan kalktığı bir
noktadır bu. Diğer bir ifadeyle vahdet, yani birlik hali, tüm zıtlıkların mahv ol-
duğu bir hal, bir mertebedir. Orada iyi ve kötü yoktur, sevap ve günah yoktur,
cennet ve cehennem yoktur...
Allah ayrı bir varlık, kul da ayrı bir varlık değildir, olamaz da, çünkü ger-
çek var olan Allah’tır:
Çünkü masivallah yani Allah’tan gayrı her şey bir perdedir ve bu perdenin
kalkmasıyla hakiki varlık zahir olur ve ondan başka her şey ortadan kalkar, he-
lak olur:
35
AZƏRBAYCAN ƏLYAZMALARI DÜNYA KİTABXANALARINDA
Zaten Hz. Peygamber de “Kendini bilen rabbini bilir” (Aclunî, 2/262) ha-
disiyle Allah’ın insandaki bu tecellinin keşfedilmesiyle Rabbimizin bilineceğini
söylemiştir. Nesîmî de buna işaret ediyor:
36
Nəsimi-650 IV BEYNƏLXALQ ELMİ KONFRANSIN MATERİALLARI
37
AZƏRBAYCAN ƏLYAZMALARI DÜNYA KİTABXANALARINDA
Otuz iki harfin insan yüzündeki tecellisini görmek, insan yüzünde tecelli eden
ve onu kendi suretinde yaratan Rahman’ı müşahede etmek demektir.
Bu sırları ortaya çıkaran kişi Nesîmî’nin mürşidi Fazlullah Na’îmîdir. Câ-
vidân-nâme’nin bir çok yerinde (Millet Kütüphanesi, Ali Emîrî Farsça, no.
1046, vr. 14b, 15b, 20a...) hatt-ı istiva ile ilgili bu hakikatleri ortaya çıkarmıştır.
Nesîmî bu nedenledir şiirinin son beyitlerinde onu anmaktadır:
38
Nəsimi-650 IV BEYNƏLXALQ ELMİ KONFRANSIN MATERİALLARI
Şahin AHMETOĞLU
İlahiyyat üzrə elmlər doktoru, dosent
1
Mustafa Ünver, Hurufilik ve Kuran -Nesimi Örneği-, Ankara: Fecr Yayınları, 2003, s.167.
39
AZƏRBAYCAN ƏLYAZMALARI DÜNYA KİTABXANALARINDA
Davasına kalben inanmış bir Hurûfî öncüsü olan Nesimi; bir anlamda Al-
lah’ın ilmi demek olan Levh-i Mahfuz’un, Kur’ân’ın, kısaca her şeyin sırrının
kendinde, yani Hurûfîlik esaslarında bulunduğunu ifade etmektedir:
1
Ünver, Mustafa, “Nesimi’nin Şiirlerinde Kur’an’a Referans Sorunu”, OMÜ İlahiyat Fakültesi Dergisi, -
24-25, (2007), 121.
2
Ünver, Mustafa, “Nesimi’nin Şiirlerinde Kur’an’a Referans Sorunu”, s.128.
3
Ünver, Hurufilik ve Kuran-Nesimi Örneği-, s.168.
4
Kemal Edip Kürkçüoğlu, Seyyid Nesimi Divanı’ndan Seçmeler, II. Bsk. Ankara: Kültür Bakanlığı
Yayınları, 1985, s. 209.
5
Ayan, Hüseyin, Nesîmî Hayatı, Edebî Kişiliği, Eserleri ve Türkçe Divanının Tenkitli Metni, Ankara, 2002,
Gazeller 25, Beyt: 6, 88.
6
Ayan, a.g.e., Gazeller 25, Beyt: 6, 194, 271.
40
Nəsimi-650 IV BEYNƏLXALQ ELMİ KONFRANSIN MATERİALLARI
1
Nur suresi, 35.
2
Kürkçüoğlu, Nesîmî Divanı’ndan Seçmeler, 342, 107 Gazel, 14.
3
Ayan, a.g.e., Gazeller 272, Beyt: 4, 244.
4
Ayan, a.g.e., Tuyûğlar 111, 402; Ayan, a.g.e., Tuyûğlar 304, 434; Ayan, a.g.e., Tuyûğlar 230, 422; Ayan,
Ayan, a.g.e., Gazeller 454, Beyt: 15, 358; Ayan, a.g.e., Gazeller 305, Beyt: 15, 263.
5
Ayan, a.g.e., Gazeller 86, Beyt: 8, 127.
41
AZƏRBAYCAN ƏLYAZMALARI DÜNYA KİTABXANALARINDA
1
Ünver, Nesîmî’nin Şiirlerinde Kur’an’a Referans Sorunu, 124; Geniş bilgi için bkz. Adil, Kacır, Alevi ve
Bektaşi Düşüncenin Kültürel Kaynaklarında Hz. Ali Algısı “Nesimi Örneği”, Yüzüncü Yıl Üniversitesi
Sosyal Bilimler Enstitüsü basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Van 2014, s. 42.
2
Kacır, Alevi ve Bektaşi Düşüncenin Kültürel Kaynaklarında Hz. Ali Algısı “Nesimi Örneği”, s. 43
3
Ünver, Nesîmî’nin Şiirlerinde Kur’an’a Referans Sorunu, 134. Kacır, Alevi ve Bektaşi Düşüncenin
Kültürel Kaynaklarında Hz. Ali Algısı “Nesimi Örneği”, s. 43.
4
Kacır, Alevi ve Bektaşi Düşüncenin Kültürel Kaynaklarında Hz. Ali Algısı “Nesimi Örneği”, s. 43.
42
Nəsimi-650 IV BEYNƏLXALQ ELMİ KONFRANSIN MATERİALLARI
1
Ayan, a.g.e., Tuyûğlar 154, 409.
2
Ayan, a.g.e., Gazeller 399, Beyt: 15, 320.
3
Ayan, a.g.e., Gazeller 438, Beyt: 5, 346.
4
Ayan, a.g.e., Gazeller 437, Beyt: 13, 344.
5
Ayan, a.g.e., Gazeller 437, Beyt: 14, 344.
6
Ayan, a.g.e., Gazeller 437, Beyt: 15, 344.
7
Ayan, a.g.e., Gazeller 437, Beyt: 13, 345.
8
Ayan, a.g.e., Gazeller 428, Beyt: 7, 339.
9
Ayan, a.g.e., Mesneviler 3, Beyt: 17, 59.
10
Ayan, a.g.e., Gazeller 207, Beyt: 11, 202.
43
AZƏRBAYCAN ƏLYAZMALARI DÜNYA KİTABXANALARINDA
Nesimi’nin şiirlerinde insan özel bir yer tutmaktadır. Ona göre insan yara-
tılanlar içerisinde en yüksek makamda bulunmaktadır. Şöyle ki Nesimi insana
verdiği bu önemden dolayı aslında namazda secde edilenin de insan olduğu ka-
nısına kadar ileri götürmektedir. Yine onun şiirlerinden anlaşıldığında göre as-
lında kişi Ka’be’ye doğru yöneldiğinde insana doğru yönelmiş olur. Çünkü Ka’-
be, özelde Hz. Adem’in, genel de ise insanın yeryüzündeki makamıdır.2
Nesimi’nin anlayışına göre Allah’ın zatı ve sıfatları birbirinin aynıdır. Al-
lah’ın varlıklara tecellisi de bu sıfatları oluşturan harfler sayesinde gerçekleş-
mektedir. Zira Allah’ın zatı ve sıfatlarının ismi bu harflerden oluştuğu gibi, bü-
tün varlıkların isimleri de bu harflerden ibarettir. Böylece Allah her varlığın is-
mi sayesinde tecelli etmiş olur. Bu tecellinin ikinci bir açıklaması daha vardır.
Nesimi bunu ses’e dayandırır. Dolayısıyla bütün varlıklar aslında bir şekilde
ses’le ilişkilidir. Cansız varlıklarda bil-kuvve var olan ses, canlılarda bil-fiil or-
taya çıkar. İnsanda ise en mükemmel noktaya ulaşarak, insanın konuşabilmesi
sayesinde, söz olarak meydana gelir. Böylece Allah’ın insana tecelli etmesi di-
ğer varlıklara göre en üst seviyedir.3
Nesimi, cisim ve can sahibi olan insanın dünya ve kâinata sığmamasını,
onun aklında ve manevî büyüklüğünde görüyordu. İki cihan benim içime sığar,
Ancak ben bu dünyaya sığmam. Ben ne bu âleme, ne de bu zamana sığarım.4
Nesimi insanı bir anlamda tanrılaştırarak veya Tanrı’yı insanlaştırarak Ortaçağ
hayatının beşerî ilişkilerine karşı geldiği de ifade edilmektedir. Ama şunu da ifa-
de etmek gerekir ki insanın güzelliğini övmek Doğu fikir şiirinde Hurufîlik ve
Nesimi şiirleri ortaya çıkmadan çok önceden mevcut olmuştur. Gene de insana
methiye söylemek, tarihe Nesimi ismiyle birlikte geçmiştir.
Nesimi kendi devrinin ahlâk açısından kâmil olmadığını düşünerek çok
üzülmüştür. Şairin eserlerinde yer alan tasavvuf motifleri bir taraftan bu tür dü-
şüncelerle anlatılmaktadır. Nesimi’nin eserlerinde dünyadan vazgeçme, onun fa-
nî olduğunu düşünme gibi duygular ağır basmaya başlıyor. Şair için bu durumda
tek kurtulma yolu da bu dünyayı kabul etmemek, daha fazlası – onu terk edip
gönül dünyasına kapanmaktır:
1
Ayan, a.g.e., Gazeller 295, Beyt: 9, 257.
2
Ali, Alparslan, Cavidan-name’nin Nesimi’ye Tesiri, (basılmamıs docentlik tezi),1967, s. 82; Hasan Hü-
seyin Ballı, Fazlullah-ı Hurufı Ve Hurufılîk, (basılmamış doktora tezi), 2010, s. 165.
3
Ali, Alparslan, Cavidan-name’nin Nesimi’ye Tesiri, (basılmamıs docentlik tezi),1967, s. 66-70; Hasan
Hüseyin Ballı, Fazlullah-ı Hurufı Ve Hurufılîk, (basılmamış doktora tezi), 2010, 165.
4
Türkiye dışındaki Türk Edebiyatları Antolojisi. Azerbaycan Türk Edebiyatı, II, Ankara: Kültür Bakanlığı,
1993, s. 60.
5
Nesimi, Divan, Neşre hazırlayan Hüseyin Ayan, Ankara 1990, s. 70
44
Nəsimi-650 IV BEYNƏLXALQ ELMİ KONFRANSIN MATERİALLARI
1
Nesimi, Divan, 175-176.
2
Nesimi, Divan, 295.
3
Nesimi, Divan, s. 53.
4
Nesimi, Divan, s. 66.
5
Nesimi, Divan, s. 88.
6
İlyas Üzüm, “Nesimi”, DİA, 2007, XXXIII/5-6.
7
Ali Cançelik, “Nesîmî Divanı’nda “İnsan”, “Âdem” Ve Bazı Temel Vasıfları”, Türkiyat Mecmuası, C.
25/Güz, 2015, s. 64
45
AZƏRBAYCAN ƏLYAZMALARI DÜNYA KİTABXANALARINDA
1
Cançelik, “Nesîmî Divanı’nda “İnsan”, “Âdem” Ve Bazı Temel Vasıfları”, s. 65.
2
Mikael, Rafili, (1939) «Oçerki Po İstorii Azerbaydjanskoy Literaturı». Literaturnıy Azerbaydjan, (2), s. 43.
3
Nesimi Divanı, s. 79.
4
Cançelik, “Nesîmî Divanı’nda “İnsan”, “Âdem” Ve Bazı Temel Vasıfları”, s. 66.
5
Cançelik, “Nesîmî Divanı’nda “İnsan”, “Âdem” Ve Bazı Temel Vasıfları”, s. 77
46
Nəsimi-650 IV BEYNƏLXALQ ELMİ KONFRANSIN MATERİALLARI
sıtır hale gelmiştir. İnsanın özünü meydana getiren sestir, ses ise insanda söz
olarak gerçekleşmiştir.
Nesimi düşüncesinde Kur’an’ın diğer semavi kitaplara göre benzersiz bir
üstünlüğü bulunmaktadır. Ona göre önceki kitaplar neshedilmiş, hükümleri ve
bağlayıcılıkları kaldırılmıştır. Hak ve doğru kitap olarak sadece Furkan yani
Kur’an vardır. Nesimi, Allah tarafından korunan ilim demek olan Levh-i Mah-
fuz’un da, Kur’an’ın da, Kısaca her şeyin sırrının kendinde, yani insanda, Huru-
filik motiflerinde bulunduğunu ilan etmiştir. Ona göre şiirleri, manzum eserleri
ayetlerin tefsiridir. Örneğin, “Allah göklerin ve yerin nurudur” mealindeki Kur-
’an cümlesinin şerhidir.
Nesimi, Mushaf motifi altında görüşlerini ortaya koymuş ve Hurufilik sır-
larının Mushaf’ın kendisi olduğunu iddia etmiştir. Buna göre, bu gizemleri anla-
yabilmenin tek şartı, insanın yüzünde var olan sırları öğrenmek, başka bir ifa-
deyle Hurufilik akımına intisap etmektir.
Kaynakça:
47
AZƏRBAYCAN ƏLYAZMALARI DÜNYA KİTABXANALARINDA
Güldane GÜNDÜZÖZ
İlahiyyat üzrə elmlər doktoru, dosent
48
Nəsimi-650 IV BEYNƏLXALQ ELMİ KONFRANSIN MATERİALLARI
1
Hüsamettin Aksu, “Hurûfîlik”, DİA, İstanbul: TDVY, c. 18, 1998, s. 408.
2
Hasan Hüseyin Ballı, “Hurûfîlik Nedir?”, E-makâlât Mezhep Araştırmaları, 4/2, Güz, 2011, s. 38.
3
Irène Mélikoff, Uyur İdik Uyardılar, İstanbul: Demos Yayınları, 2009, s. 178.
4
Fatih Usluer, Hurûfîlik, İstanbul: Kabalcı Yayınları, 2009, s. 175.
49
AZƏRBAYCAN ƏLYAZMALARI DÜNYA KİTABXANALARINDA
1
Usluer, Hurûfîlik, s. 9.
2
Mecdî Efendi, Tercüme-i Şakâiki’n-Nu‘mâniye, İstanbul, 1269, s. 81.
3
Aksu, “Hurûfîlik”, s. 410.
4
Mecdüddîn Seyyid İshak ve Nesîmî’nin isimleri Hurûfîliğin en güvenilir kaynaklarından biri olarak kabul
edilen İstivânâme adlı eserde yer almaktadır. Abdülbâki Gölpınarlı, Hurûfîlik Metinleri Kataloğu,
Ankara: TTK Yayınevi, 1973, s. 14, 28.
5
Gölpınarlı, Hurûfîlik Metinleri Kataloğu, s. 25.
6
Ballı, “Hurûfîlik Nedir?”, s. 45.
7
Aksu, “Hurûfîlik”, s. 411.
50
Nəsimi-650 IV BEYNƏLXALQ ELMİ KONFRANSIN MATERİALLARI
açıklamıştır. Buna göre Hurûfîler’in zâhidâne bir hayat sürdürdükleri, beyaz gi-
yindikleri ve pamuklu beyaz bir serpûş takmayı tercih ettikleri görülmektedir.1
On beşinci yüzyılda Hurûfîlik Balkanlar’a kadar ulaşmıştır. Bu dönemde
Anadolu insanının kültürel yaşamında şiirin çok önemli olduğu görülmektedir.
Bu dönemde şiir, Anadolu’da geniş kitlelere ulaşmak için sözlü anlatımın en et-
kin araçlarından biridir. Bu husus, Anadolu’da ve Balkanlar'da yazılmış özgün
Hurûfî eserlerde nazım türünün, nesir türüne göre neden daha yaygın olduğunu
açıklamaktadır.2 Bazı tasavvuf metinlerinde Hurûfî motiflerine rastlanmaktadır.
Bununla beraber özgün tasavvufun Hurûfîlik ile ve zorlama tevillerle ilgisinin
olmadığını söylemek mümkündür. Bu yüzden Hurûfî figürlere meyleden her
mutasavvıfa da Hurûfî denmesi isabetli bir yaklaşım değildir. Şu kadar var ki ta-
savvufta özellikle cifr hesabının yaygın olarak uygulandığının görülmesi muta-
savvıfların, bunu Hz. Ali’den geldiği rivayet edilen bir ilim olarak kabul etmele-
rinden kaynaklanmaktadır. Kaldı ki ebced hesabıyla bazı tarihlerin bulunması da
bir tesadüften ibarettir. Hatta bu teviller, çoğu kez olaylar vuku bulduktan sonra
uygulanıp çıkarılmıştır.3 On beşinci yüzyılda Tebriz ve Halep yoluyla Anadolu’-
lu’ya giren Hurûfîlik, on altıncı ve on yedinci asırlarda Osmanlı toplumunu etki-
lemeye devam etmiş, bir taraftan Bektaşî tarikatını derinden etkilemiş, diğer ta-
raftan Bektaşîlik’ten bağımsız temsilciler yetiştirmiştir.4 Sonraki asırlarda da sa-
sayıca giderek azalmasına rağmen faaliyetlerini gizli bir şekilde devam ettiren
Anadolu Hurûfîleri’nin, -özellikle Mevlevîlik, Bayrâmî Melâmîleri ve bazı Hal-
vetiyye tarikatı zümreleri üzerinde- tesirleri olmuştur. Nihayetinde bu hareketin
neredeyse bütün Anadolu tasavvufunu az ya da çok etkilediği görülmektedir.
Sûfîlerin harflere yaklaşımının, Hurûfîler’in varlıklarını hissettirmelerine
kadar metafizik, ruhsal ve Kur’ân kaynaklı eskatolojik bir temele sahip olduğu
söylenebilir. Bu eğilimi benimsemiş olanların, Helen kaynaklı Câbir ve İhvân-ı
Safâ’da görülen kozmolojik yaklaşımı da dışlamadığı anlaşılmaktadır. Onların
kendi tezlerini, vahiy ve yaratışın var edici sözü “kün (”)ﻛُﻦ5ün yer aldığı Kur-
’ân’ı referans almak suretiyle izah etmeye çalıştıkları görülmektedir. 6 İbnü’l-
Arabî ise “kün ( ”)ﻛُﻦkelimesini bir terkibin dışa vurumu veya tezahürü olarak
görmektedir. Ancak burada bu terkibin unsurlarının ne olduğu önem arz eder.
Dil yönünden meseleye yaklaşılırsa, “kün”7 sözü, harflerin bir araya gelmesiyle
oluşmuş bir kelimedir. Ancak bu, sıradan bir kelime olmayıp bir fikrin dışavuru-
1
Irène Mélikoff, “Bektaşî-Alevîler’de Ali’nin Tanrılaştırılması”, Tarihten Teolojiye İslam İnançlarında
Hz. Ali, haz. Ahmet Yaşar Ocak, Ankara: TTK Yayınları, 2005, s. 87; Mélikoff, Uyur İdik Uyardılar, s.
173.
2
Usluer, Hurûfîlik, s. 28.
3
Süleyman Ateş, İşârî Tefsir Okulu, Ankara: AÜİFY, 1974, s. 329.
4
Gölpınarlı, Hurûfîlik Metinleri Kataloğu, s. 28.
5
Bakara, 2/117.
6
Usluer, Hurûfîlik, s. 124.
7
Bakara, 2/117.
51
AZƏRBAYCAN ƏLYAZMALARI DÜNYA KİTABXANALARINDA
1
Tahir Uluç, İbn Arabî’de Sembolizm, İstanbul: İnsan Yayınları, 2015, s. 207.
2
Mustafa Uzun, “Ebced”, DİA, İstanbul: TDVY, c. 10, 1996, s. 68.
3
Şinasi Gündüz, Din ve İnanç Sözlüğü, Ankara: Vadi Yayınları, 1998, s. 105; Uzun, “Ebced”, s. 68.
4
Uzun, “Ebced”, s. 70.
5
Usluer, Hurûfîlik, s. 114; TDK Sözlüğü, s. 751.
6
Tâhir’ül-Mevlevî, Edebiyat Lügâtı, İstanbul: Enderun Yayınları, 1994, s. 39.
7
Âmil Çelebioğlu, “Harflere Dâir”, Millî Kültür, c. 2, 1980, s. 64.
52
Nəsimi-650 IV BEYNƏLXALQ ELMİ KONFRANSIN MATERİALLARI
şünceye, Arap alfabesinin yirmi sekiz harfi üzerine çıkarımlarda bulunan VIII.
yüzyıl gnostiklerinden Muğîre b. İclî’de (ö. 119/737) rastlanmaktadır. Benzer
şekilde Hallâc-ı Mansûr’un Divan’ında, Kitâbu’t-Tavâsîn’inde ve Ahbâru’l-Hal-
lâc’ında harf, sayı ve eşya ilişkisine dair kayıtlar bulunmaktadır.1 Tasavvuf fel-
sefesinde olduğu gibi harf sembolizmi konusunda da en derin iz bırakan sûfî ise
İbnü'l-Arabî‘dir. İbnü'l-Arabî, önemli eseri el-Fütûhâtü’l-Mekkiyye’nin ikinci
bâbını varlık mertebeleriyle harflerin sembolik ve sayısal düzeni arasındaki mü-
tekabiliyet esasına dayandırmıştır. Söz konusu mütekabiliyetler şematik olarak
felek sistemleri, varlık türleri, dört unsur ve onların harf sembolizmindeki karşı-
lıkları şeklinde düzenlenmiştir.2
Farklı kaynaklardan etkilenmiş olsa da İbnü’l-Arabî’nin yorumları tasav-
vufî ve özgün bir zemine oturmaktadır. “Evrensel zuhûrun iki aracı karşılıklı
olarak ilâhî alfabenin ilk iki harfi, yani Elif ve Bâ’dır. Öteki bütün harfler Bâ
harfinin altındaki ayırıcı noktanın içinde bilkuvve olarak mevcuttur, çünkü Bâ
harfi Allah’ın Birliğinin (Unité Divine) yansımış suretidir. O nokta şeklinde Ka-
lem’den düşen mürekkebin ilk damlasıdır ve bunun anlamı rahmettir.”3 İbnü’l-
Arabî, harflerin mazhariyetleri ile ilgili yorumlar yaparken bu yorumları nihaye-
tinde kendi vahdet-i vücûd felsefesine dayandırmaktadır. Örneğin kendisine at-
fedilen tefsirde İbnü’l-Arabî, bütün varlıkların “bismillah” lafzındaki bâ harfin-
den zuhûr ettiğini, bâ'nın noktası ile âbid ile mâbudun birbirinden ayrıldığını ve
bu harfe bitişen elif harfinin de Allah’ın Zât’ına, bunun ise Akl-ı Evvel’e işaret
ettiğini söylemektedir.4
Ebced sisteminin şekillendirdiği gizemciliğin yanı sıra ikonografik planda
da ebcedin izlerine rastlanmaktadır. Bu cümleden olarak bazı tasvirler, harflerin
farklı simgesel yönlerinden ilhamını almıştır. Bektaşî tasvir sanatında yer alan
İnsân-ı Kâmil resminde Hurûfîlik etkisi çok belirgin şekilde görülmektedir. Bu
resimde Hz. Muhammed ve Hz. Fâtıma’nın adları, İnsân-ı Kâmil’in ellerinden
kollarına ve ayaklarına doğru sanki tek bir isimmiş gibi birlikte yazılmıştır.
Âdem adını oluşturan (ve Hz. Muhammed ile Mükemmel İnsan’ın simgeleri
olan) elif, dâl ve mim harfleri dışında muayyen organların bulunduğu bölgede
lâm-elif ve iki adet nûn harfi yer alır. Bu harflerden ilki, lâm-elif, “telkih”e atıfla
çoğalmayı simgelemektedir. Aynı zamanda Nûn harfi cinsel dürtüyü simgeleyen
akrep burcunu temsil eder. Bu bağlamda Bektaşî öğretisi, burçlar kuşağını tem-
sil eden simgeleri insanın içine yerleştirmek suretiyle insanı, evreni yansıtan
1
Usluer, Hurûfîlik, s. 117.
2
Yakup Kansızoğlu, Hurûfilik Tasavvuru ve Kur’ân Yorumuna Olan Etkileri”, (Yayınlanmamış Yüksek
Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2003), s. 60.
3
Frithjof Schuon, İslâm’ın Metafizik Boyutları, çev. Mahmut Kanık, İstanbul: İz Yayınları, 2010, s. 76.
4
Muhyiddîn Muhammed b. Alî b. Muhammed el-Arabî et-Tâî el-Hâtimî, Tefsîrü’l-Kur'âni’l-Kerîm,
Mustafa Gâlib (thk.), Beyrut: Dârü’l-Endülüs, c. 1, 1968, s. 8; a. mlf., el-Fütûhât, c. 1, s. 158.
53
AZƏRBAYCAN ƏLYAZMALARI DÜNYA KİTABXANALARINDA
“küçük evren” şeklinde tasarlamamış, tersine evreni, insanın bir yansıması ola-
rak görmüştür.1
Bâ harfinin noktası Hz. Ali’yi temsil eder. Bu, Ali’nin “ ْطةُ اﻟﺐاَء
َ (أﻧﺎ ﻧُﻖBen
bâ’nın noktasıyım)” deyişindeki bâ’nın noktasıdır. Bu itibarla kâinatın tüm sırla-
rını kapsayan, harflere anlamlarını veren ve böylece kâinata anlamlandıran, vah-
yin ilk noktasıdır. Öte yandan bu nokta, Hz. Ali’nin ruhunun Hacı Bektâş-ı Ve-
lî’de yeniden vücut bulduğu yönündeki inancın simgesi ve Hz. Ali ile Hacı Bek-
tâş-ı Velî’nin bir olduğu inancının da görsel bir yansımasıdır.2 Vîrânî, Abdal Ba-
ba Risâlesi’nde “İmdi ol mezkûr nokta-i hazret-i şâh-ı velâyettir ki ismi Ali’dir;
Veliyyullah’tır. Ve evvel-i âhirdir ve bir dahi bâ’nın altındaki nokta budur ve
bâ’nın altındaki nokta bizzat Ali’dir ve Şâh-ı velâyettir. Ali’dir nokta-i evvel-i
hidâyet. Ali’dir Âhir-i Nûr-ı velâyet. Ali’dir her dü âlem Zât-ı Mutlak. Ali’dir
kudret-i hikmet-i kerâmet. Ali’dir Sûret-i Rahmân Ali’dir, Ali’dir sâki-i rûz-ı kı-
yâmet”3 şeklindeki sözler benzer bir bakışı yansıtmaktadır.
Tasavvufta Hurûfî etkinin görüldüğü en belirgin yerlerden biri ifade edil-
diği üzere “kün ( ”)ﻛُﻦemri ile ilgili ontolojik yorumlardır. Evrenin yaratılışında-
ki “kün” emri, Zât’ın sıfat elbisesine bürünerek görünmesi demektir. Kâf ( )كsı-
fatı; nûn ( )نise nûru temsil eder. Kaf Dağı İnsân-ı Kâmil’dir. Allah’ın nûru
onun üzerine doğunca “Ol” emri gelmiştir. İnsanın dünyaya gelişi, tamamlanmış
bir kâinatta yer alışı, bir daire hareketi olarak düşünülmüştür. Devir nazariyesine
göre, mana âleminden madde âlemine gelen ruhlar, tekrar ilk ve aslî vatanlarına
döneceklerdir. Madde âlemine inen ruhların izlediği yola kavs-i nüzûl, çıkışa
kavs-i urûc denir.4 Tüm kâinatta en temel hareketin dönme hareketi olduğunu
hissî olarak anlarız. Dönen semazenler, gezegenleri; şeyh, Güneş’i temsil eder.
Bu simetri, ezoterik olarak aşağının yukarıya, yukarının aşağıya benzediğini ifa-
de etmek suretiyle, yaratılışın tek bir hakikatten kaynaklandığını ve diğer tüm
yaratıkların bu hakikatin bir tezahüründen ibaret olduğunu ortaya koyar.5
Türkçenin yanında iyi derecede Farsça ve Arapça bilen Nesîmî, Tebriz’de
doğmuştur. İslâmî ilimler, matematik, tabiat ilimleri, mantık ve yıldız bilgisine
sahipti. Hurûfîliğe Ali el-A‘lâ vasıtasıyla girmiştir. Fazlullâh el-Esterâbâdî’yi
1
Frederick De Jong, “Bektaşîlik’te İkonografi: Dini Kıyafetlerde, Âyinlerde Kullanılan Eşyalarda ve
Resim Sanatında Sembolizm ve Temalar Üzerinde Bir İnceleme”, Tarihten Teolojiye İslam İnançlarında
Hz. Ali, haz. Ahmet Yaşar Ocak, Ankara: TTK Yayınları, 2005, s. 275.
2
De Jong, “Bektaşîlik’te İkonografi”, s. 276.
3
Vîrânî Abdal Baba, Vîrânî Baba Risâlesi, İ.B.B. Atatürk Kitaplığı Sayısal Arşiv ve e-Kaynaklar,
OEYz0656, vr. 52a.
4
Urûca göre siyah nûr nurların en yücesi olarak kabul edilmiştir. Bunun bir devamı olarak nüzûle göre
nurların en yücesi ise kemâle işaret eden yeşil nurdur. Bu sebeple sûfîlerin mübtedî ve sâlik olanları siyah
abâ giyerlerken müntehî olan tahkîk ehli yeşil giyer. Nitekim sûfîler bulundukları hallerin gereğine göre
önce siyah, sonra beyaz daha sonra ise yeşil giymektedirler. Namlı, İsmâil Hakkı Bursevî, s. 337.
5
Anonim, Cafer-i Sadık Buyruğu, İstanbul: Can Yayınları, 2011, s. 432; Pakize Aytaç, “İçimizdeki
Kâinat”, Alevîlik Araştırmaları Dergisi, Ankara, sayı: 1, 2011, s. 5.
54
Nəsimi-650 IV BEYNƏLXALQ ELMİ KONFRANSIN MATERİALLARI
1
Hüseyin Ayan, Nesîmî Divanı, Ankara: Akçağ Yayınları, 1990, s. 35.
2
Ömer İmad ed-din Nesîmî, Mukaddimetü’l-Hakâik, İ.B.B. Atatürk Kitaplığı Sayısal Arşiv ve e-
Kaynaklar, 297.75 NES 1268 H. 1.
3
Mian Muhammed Şerif, İslâm Düşüncesi Tarihi, İstanbul: İnsan Yayınları, c. 3, 2019, s. 327.
4
A.Azmi Bilgin, “Nesîmî”, İslam Ansiklopedisi, İstanbul: TDVY, c. 33, 2007, s. 3-5.
5
Nesîmî, Mukaddimetü’l-Hakâik, cd. 12.
6
Usluer, Hurûfîlik, s. 228.
7
Nesîmî, Mukaddimetü’l-Hakâik, cd. 18.
8
Usluer, Hurûfîlik, s. 311.
55
AZƏRBAYCAN ƏLYAZMALARI DÜNYA KİTABXANALARINDA
kamıdır. Göğüs ve sırt ise kalbin makamıdır. yani Allah’tan feyiz önce kalbe ge-
lir. Bu nedenle Hz. Muhammed önce Beytü’l-Makdis’e dönerek 28 ve 32 kelime
sayısınca ibadet etmiştir. Kalbe gelen feyiz, daha sonra nutka gelir ve zuhur
eder. Nitekim nutkun yeri ağızdır ve ağız baştadır. Başın makamı ise Kâbe’dir.1
Nesîmî’nin, Firavun ile konuşmaya giden Hz. Musa'nın asası hakkında yapmış
olduğu yorum ise oldukça ilgi çekicidir. Nesîmî’ye göre, Hz. Musa’nın attığında
yılan şekline giren asası kalemden kinayedir. Nasıl ki yılanın dili çatallıdır kale-
minde ağzı çatallıdır. Yılanın yerde yürümesi gibi kalem de kâğıt üstünde yürür.
Yılanın 72 dişi olmasına benzer şekilde kalem de eczasında 72 harf olan 32 keli-
meyi yazar. Nasıl ki Hz. Musa'nın asasını taşa vurduklarında su fışkırmıştır, ka-
lemde taş olan divite batırıldığında sıvı mürekkep çıkar.2
Bu tür sayısal değerlerin bâtınî yorumu çok boyutlu olarak edebiyattan,
mimariye ve Kur’ân’ın tefsirine etki etmiştir. İréne Mélikoff’a göre Hurûfîlik
Bektaşîliği etki altına aldıysa bunu en fazla Balkanlar’da yapmıştır. Varna ile
Balçık arasında Batova’da (bugünkü Dobrovişte) Akyazılı Sultan’nın mezarını
içine alan yedi köşeli bir türbe ve yine yedi köşeli bir Meydan Evi bulunmakta-
dır.3 Türbenin yanında bulunan yedi köşeli dua imaretinde yedi bölmeli bir ocak
ocak da bulunmaktadır. Aynı yedigen planın Hasköy’deki (Haskovo) giriş duva-
rının üstünde yedi dallı bir “gül süsü de yer alan Otman Baba Tekkesi’nde de
bulunması önemlidir. Bu tekkenin ihata duvarının güney doğu bölümündeki bir
taşın üzerinde benzer şekilde yedi kollu bir yıldızın olduğu görülmektedir. Aynı
yedigen plan Güney Bulgaristan’da Kıdemli Baba’da ve Deli Orman’da Demir
Baba türbelerinde de görülür. Bu türbelerin her birinin yedigen plan üzerine inşa
edilmiş olması, türbenin içindeki şamdanın ve duvardaki yıldız şeklinin yedi
kollu olması, Balkanlar Bektaşî düşüncesinde yedi rakamına verilen önemi ser-
gilemektedir.4 Kur’ân’ın ilk harfi bâ harfidir. Bu harf Hz. Âdem’e işaret eder.
Kur’ân’ın son harfi ise sîn harfidir. Bu harf ise son peygamber Hz. Muhammed-
’e işaret eder. Nesîmî Hz. Muhammed’in başka bir harfle değil de sin harfi ile
isimlendirilmesinin sebebini Mukaddimetü’l-Hakâik adlı eserinde ezoterik mü-
lahazalarla açıklar.5
Nesîmî, ezan ve kametin cümlelerini Sünnî telakkiye uygun şekilde zikret-
miştir.6 Nesîmî abdestin asıl hedefinin, bedenin zahirini temizlenmesinin ötesin-
sinde, insanı dünya ile ilgili bağlardan ve tüm yasaklanan şeylerden uzaklaştır-
1
Nesîmî, Mukaddimetü’l-Hakâik, cd. 20.
2
Nesîmî, Mukaddimetü’l-Hakâik, cd. 37.
3
Evliya Çelebi de Akyazılı Sultan Tekkesi'nden bahseder. Yedi köşeli, yuvarlak, kalın, metin kâgir bir bina
bina olduğunu ve sivri külah gibi tahta olan kubbesinin üzerinin kurşun örtülü olduğunu anlatmaktadır.
Evliya Çelebi, Seyahatnâme, İstanbul: Üçdal Yayınları, c. 8, 1985, s. 482.
4
Mélikoff, “Bektaşî-Alevîler’de Ali’nin Tanrılaştırılması”, s. 91.
5
Nesîmî, Mukaddimetü’l-Hakâik, cd. 10.
6
Usluer, Hurûfîlik, s. 438.
56
Nəsimi-650 IV BEYNƏLXALQ ELMİ KONFRANSIN MATERİALLARI
57
AZƏRBAYCAN ƏLYAZMALARI DÜNYA KİTABXANALARINDA
den biri haline gelmiştir. Bu alanda en dikkat çekici isimlerin başında İbnü’l-
Arabî gelmektedir. İbnü’l-Arabî, el-Futûhâtu’l-Mekkiyye’sinin ikinci bâbından
yedinci bâbına kadar bu konuyu ele almıştır. Hurûfî felsefesi ise harf ve insan
temelli bir felsefe olarak öne çıkmaktadır. Fazlullah el-Esterâbâdî’den itibaren
Hurûfîler harflerin en mükemmel şekilde tecelli ettiği insanı, merkeze yerleştir-
mişlerdir. Nesîmî de bu doğrultuda ibadetler, insan olgusu, dinî unsurlar ve pek
çok ayet ile ilgili harf ve sayı temelli bâtınî yorumlar ortaya koymuştur. Bu ise
başta Kur’ân’ın tevili olmak üzere edebiyat, mimari ve ritüellere yüklenen an-
lamlar açısından geniş bir etki alanı oluşturmuştur.
Kaynakça:
58
Nəsimi-650 IV BEYNƏLXALQ ELMİ KONFRANSIN MATERİALLARI
59
AZƏRBAYCAN ƏLYAZMALARI DÜNYA KİTABXANALARINDA
1
Z.M.Bünyadov, Y. B. Yusifov, Azerbaycan Tarihi, Çıraq neşriyatı, Bakü, 2007, s. 370.
2
Z.M.Bünyadov, Y. B. Yusifov, A.g.e., s. 372.
3
Fatih Usluer, Hurufilik, İstanbul, 2009, s. 125, 127.
60
Nəsimi-650 IV BEYNƏLXALQ ELMİ KONFRANSIN MATERİALLARI
Hurufiliği ile tanınan Seyyid İmadüddin Nesimi, mutasavvıf bir divan şai-
ridir. Nesîmî’nin hayatına baktığımız zaman iyi bir eğitim aldığı, dilini iyi kulla-
nan, kendine has üslûbu olan, İslam dini hakkında gayet bilgili ve sûfî meşrep
bir yaşantı süren bir kişilik karşımıza çıkmaktadır. Nesîmî’nin tasavvufa ilgisi
Bedreddîn eş-Şiblî’nin dergâhında eğitim almasıyla başlamıştır.1
Azerbaycan Türk edebiyatının XIV. yüzyılda yetişmiş ünlü tasavvuf şairi
Nesîmî, İslâm kültürünün üç büyük dili ile şiirler söylemiştir. Türkçe şiirlerinin
yer aldığı Divanı konu bakımından da dil bakımından da büyük öneme haizdir.
Nesîmî, Divanı’nda düşüncelerini, kültürünü ve sanatını en mükemmel şekliyle
ifade etmiştir.
Batı Türkçesinin Azerbaycan sahasında yazılan en önemli eserlerinden
olan Nesîmî Divanı’nın Azerbaycan ve Türkiye kütüphaneleri ile dünyanın çe-
şitli kültür merkezlerinde nüshaları bulunmaktadır. Nüshalarının fazla olmasın-
dan dolayı çok okunduğunu tahmin edebiliriz.
Nesîmî Divanı’nın dili Eski Anadolu Türkçesinin hususiyetlerini taşımak-
la beraber Azerbaycan Türkçesi özellikleri de önemli bir yer tutar. Bu yönüyle
dil bakımından büyük öneme haizdir. Azerbaycan edebiyatında ilk müstezad,
murabba ve tercî-i bend örnekleri Nesîmî’nin kaleminden çıkmıştır. Ayrıca ru-
baî ve tuyuğları da edebiyat tarihinde önemli bir değere sahiptir. Rubaîlerinde
daha çok Hurufîliğin hayat ve kâinat hakkındaki görüş ve düşüncelerini ifade et-
miştir. Mülemmâlar yazmıştır.2
Azerbaycan edebiyatı tarihinde asıl adı Îmâdü’d-din olan Nesimi’nin hiç-
bir kaynak verilmeden tahminen 1369/70 yıllarında Şamahı’da doğduğu yazıl-
maktadır (makale müellifi M.Kuluzadedir). 3 Azerbaycan edebiyatının meşhur
araştırıcılarından Selman Mümtaz çalışmalarını bu yönde derinleştirmiş ve Ne-
sîmî’nin Şirvan bölgesinin merkezi olan Şamahı şehrinde doğduğunu iddia et-
miştir. Günümüzde Kuzey Azerbaycan’da yapılan araştırmalar ile de bu görüş
benimsenmiş ve desteklenmiş bulunmaktadır.
Nesîmî, Timur’un Fazlullah’ı öldürmesinden sonra Azerbaycan’dan ayrılır
ve Anadolu’da yaşayıp, fikirlerini buralarda yaymaya başlar. Kullandığı güzel
Türkçeyi inançlarıyla birleştirince Hurufilik Anadolu’da çok etkili olur. Bir ta-
raftan Türkçe şiirlerini yazmaya devam eden Nesîmî, I. Murad döneminde Bur-
sa’da bulunmuş ve görüşlerinden dolayı burada pek hoş karşılanmamıştır. Ar-
dından Hacı Bayram-ı Veli ile görüşmek için Ankara’ya gitmiş ancak burada da
Hacı Bayram-ı Veli’nin müridleri tarafından Hurufiliğinden ötürü görüştürülme-
1
Lâtîfî, Tezkiretü’ş-şuara ve Tabsıratü’n nüama (İnceleme-Metin) (hzl. R. Canım, Atatürk Kültür Merkezi
Yayınları, Ankara, 2000, s. 523.
2
Turk Dili ve Edebiyatı Ansiklopedisi, C. VII, İstanbul 1990, s. 23.
3
Huseyin Ayan, Nesimi Hayatı, Edebi Kisiliği, Eserleri ve Turkce Divanının Tenkitli Metni I, Ankara
2002, s.16.
61
AZƏRBAYCAN ƏLYAZMALARI DÜNYA KİTABXANALARINDA
1
A. Azmi Bilgin, “Nesimi”, İslam Ansiklopedisi, TDV, Cilt 33, İstanbul, 2007, s. 3.
2
Fatih Usluer, Seyid Nesimi. Müqeddimetül-Heqayik, Bakü, Elm ve Tehsil, 2019, s. 13.
3
Fatih Usluer, “Nesimi, Şeyh İmadüddin Seyiyd Nesimi”, Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü;
http://www.turkedebiyatiisimlersozlugu.com/index.php?sayfa=detay&detay=1201 : Ulaşım Tarihi:
03.10.2019.
4
Günay Karaağaç, Türkçenin Dünya Dillerine Etkisi, Akçağ Yayınları, Ankara, 2004, s. 15.
5
Vahabzade, Bahtiyar, Derin Katlara Işıg, "Geçmişe Bir Bakış”, Yazıcı Neşriyatı, Bakû, 1986, s. 280-281.
62
Nəsimi-650 IV BEYNƏLXALQ ELMİ KONFRANSIN MATERİALLARI
lerini) yaratanlar kâfiye bulmak İçin kendilerince çok iyi bilinen Türk diline mü-
racaat ederlerdi. 1
Türk dili sâdece âşıklarla nağmekârlara mı tesir etmiştir? "Azerbaycan
Türkçesi bizde o kadar yaygınlaşmıştır ki, bu dili kadınlar ve çocuklar bile ko-
layca anlamaktadırlar”. 2
Аzerbаycаn Türkçesinin Ermeni halkı аrаsındа prestijli bir dil olmasının
sebeplerinden birini, çok sonralar, meşhur Ermeni yazarı Аbovyаn dilin poеtik-
liği, zarifliği ve аhenktаrlığı ile ilişkilendirmiştir: “Kendisinin selisliği, аhen-
ktаrlığı, mеlodikliyi ve şiire uygunluğu ile Türk dili grаmаtik cihetten başka dil-
ler içerisinde, denebilir ki, yеgâne dildir”.3
Sеyyid İmаdeddin Nesimî Şirvаni birçok halkın ilim ve sanat аdаmlаrının
dikkatini çeken tanınmış mütefekkir Аzerbаycаn şаirlerindendir. 4
Nesimî şiirlerinden zevk alıp ilhama gelerek edebi ürünler ortaya koyan
halklardan biri de Ermeni halkıdır. Son yıllarda yapılan araştırmalar gösterir ki,
Nesimî’nin şiirleri Ermeni halkı аrаsındа toplu şekilde XVI. asırdan bаşlаyаrаk
yayılmıştır (bkz. Sеyidov 1954, 14‐21; 1955, 97‐102; 1957a, 96‐97; 1957b,
655‐660; 1960; 1963; Cugаszyan 1939, 268). Ermenilerin sanatkâr ve aydınları
Nesimî’yi çok sevmiş ve onun şiirlerini ezberlemişlerdir. Ermeni halkı Nesimî’-
nin şiirlerini onun şerefine hürmet alameti olarak şairin kendi аdı ile “Nesimî-
ler” (Նասիմիք) adlandırmıştır. Նասիմիք (Nasimig) burаdа (“g”) Grаpаr’ın
çokluk ekidir. Ermeni aydın ve sanatkârları Nesimî’yi çok severlerdi. Bu sanat-
kâr ve aydınlardan biri de Аmtesi’dir. O, çocukluk yıllarını Tebriz’de geçirmiş-
tir. Аmtеsi daha genç yaşlarında “Türkçe, Arapça ve Farsçayı mükemmel bilir-
di”. 5 Ermeni kaynaklarının verdiği malumata göre, Budах Аmtеsi “binden fazla
la “Nesimî” beytini ezbere bilirmiş”. 6
Yine Ermeni kaynaklarından, Digrаnаgеrtsi’nin şehrin sokaklarını geze
geze Nesimî’nin şiirlerini yüksek sesle okuduğunu öğreniyoruz. Muhtemelen
Digrаnаgеrtsi’nin okuduğu şiirler, şairin insan maneviyatının büyüklüğünü te-
rennüm ettiği şiirleri imiş. O, Nesimî’nin feci surette öldürülmesini, diri diri de-
risinin soyulması hadisesini dinleyicilerine anlatırmış: “Digrаnаgеrtsi kendisi
Nesimî’nin pek çok şiirini ve özellikle şairin canlı halde soyulurken okuduğu
şiiri bilirdi. O, şehri dolaştıkça bu şiirleri yüksek avazla okurmuş”. Nesimî’nin
eserleri Ermeniler аrаsındа yayıldığına göre, bazı Ermeni hattatları, kâtipleri Er-
meni şairlerinin eserlerinden oluşan mecmualara Nesimî’nin şiirlerinden de ör-
nekler almışlardır. Bu satırların yazarı Mireli Seyidov da 1947 yılında Eri-
1
Abeğyan, M.H. Halk Gusanlarının Mahnıları, Yerevan, 1940, s. 19.
2
Abovyan, Haçatur. Nahaşaviğ (Alfabe), Yerevan, 1940, s. 48.
3
Abovyan, ? 174; Mireli Seyidov, Türk-Ermeni Edebi İlişkileri, Berikan, Ankara, 2017, s. 131.
4
Seyidov, Türk-Ermeni Edebi İlişkileri, A.g.e., s. 135.
5
Seyidov, Türk-Ermeni Edebi İlişkileri, A.g.e., s. 136.
6
Seyidov, Türk-Ermeni Edebi İlişkileri, A.g.e., s. 137.
63
AZƏRBAYCAN ƏLYAZMALARI DÜNYA KİTABXANALARINDA
Bu, Nesimî’nin bilinmeyen bir şiiridir. Bu şiir, şairin dünya görüşünü dаhа
yakından öğrenmek için büyük bir öneme sahiptir. Şiirin son beytindeki fikir sa-
dece şairi değil, aynı zamanda Аzerbаycаn toplumsal fikir tarihini öğrenmek
için mühimdir. Seyidov, 1953 yılında Mаtеnаdаrаn’dа Nesimî’nin Ermeni alfa-
besi ile yаzılmış bаşka bir şiirine, 1688 yılında yazılmış 7715 numaralı el yаz-
mаsındа rastladığını ifade ediyor.3 Bu şiirin içeriğinde Hurufîlik de yerleştiril-
miştir. Anlaşılıyor ki, Ermeni hattatı Nesimî’nin bu şiirini Ermeni şiir mecmua-
sına dâhil etmiştir:
Nesimî’nin şiirleri XVII‐XVIII. asırlarda da Ermeni alfabesi ile yazılmış-
tır. Meşhur Ermeni şiir heveskârı tacir İlyаs Muşеğ şairin beş şiirini yazıya ge-
çirmiştir. 4 Cugаszyаn dа Nesimî’nin Ermeni alfabesi ile yazılmış şiirine
Mаtаnеdаrаn’dа rastlamıştır. Аzerbаycаn Türk‐Ermeni, Fаrs‐Ermeni edebî iliş-
kileri alanında kayda değer araştırmalar yapan Cugаszyаn, kendisinin dediği gi-
bi, 1956 senesinde Mаtеnаdаrаn’dа 7707 numaralı el yаzmаsındа Nesimî’nin
Ermeni alfabesi ile yаzılmış bir şiirine rastlamış ve üç yıl sonra bu şiiri neşrеt-
1
Seyidov, Türk-Ermeni Edebi İlişkileri, A.g.e., s. 138-139.
2
El yazma 7707, Ermenistan SSR Nazirler Soveti Yanında Matenadaran El Yazmalar Enstitüsü, No: 7707,
Erivan.
3
Mireli Seyidov, “Ermeni Kaynakları Nesimi Hakkında”, Azerbaycan SSR EA Xeberleri, No:6, Bakü,
1955, s. 101.
4
Mireli Seyidov, “İz İstorii Azerbaydjansko-Armyanskih Literaturnıh Svyazey (Nasimi i Miran), Erivan, s.
s. 11-15.
64
Nəsimi-650 IV BEYNƏLXALQ ELMİ KONFRANSIN MATERİALLARI
1
B. Cugaszyan, “Nesiminin Bir Neçe Gezeli Hakkında, Edebi Ermenistan Mecmuası, II. Kitap, 1959,
Erivan, s. 265‐276.
2
Cugaszyan, A.g.e., s. 266.
3
Cugaszyan, A.g.e., s. 272.
4
Еlyаs Muşеğ Аstvаsаduryаn, “Neğmeler mecmuesi” (Ermeni elifbаsı ile), el
yаzmаsı (GАFKE), 1721 yılında fotosureti Аzerb. SSR ЕА Nizаmi Edebiyаt ve
Dil Enstitüsü arşivinde (No: 445) korunmaktadır, s. 20.
65
AZƏRBAYCAN ƏLYAZMALARI DÜNYA KİTABXANALARINDA
ladığı şiirlerden görülüyor ki, o zaman, bazı Аzerbаycаn şаirleri gibi, Nesimî’-
nin eserleri de Ermeni halkı аrаsındа mаhnı şeklinde okunmuştur. Еlyаs Muşеğ,
Nesimî’nin bilinmeyen beş şiirini yazıya geçirmiştir.
Bu şiirler, esasen, vahdet‐i vücut düşüncelerini tebliğ eden eserlerdir. Şüp-
hesiz ki, mаhnı şeklinde okunan bu şiirler Ermeni halkının toplumsal görüşleri-
ne tesir etmiş ve bu tesir bedii fikirde kendini Ermeni şairi Mirаn’ın sanatında
bаriz şekilde göstermiştir. Şairin eserlerinin ХVI. Asırdan bаşlаyаrаk Ermeni
halkı аrаsındа geniş ölçüde yayılmış olması gerçeği gösterir ki, Nesimî’nin fikir-
leri Ermeni içtimаi fikrinin dikkat merkezinde olmuştur, Ermeni halkı şairin şiir-
lerinde tebliğ olunan fikir ve eylemlerinden ilham almıştır. Sırf bu yüzden de
Cugаszyаn şunları yаzar: “Ermeni halkı yabancı ve yеrli zorba ve sömürücülere
kаrşı Nesimî’nin ve onun taraftаrlаrının mücadelesini kendi mücadelesi saymış,
Nesimî’nin eserlerini ise kendi ruhunа yаkın tutаrаk, kendi nağme kitаplаrınа
onun şiirlerini almış ve sеve sеve okumuş ve korumuştur. 1
Nesimî mirasına yakından aşina olan Ermeni sanatkаrlаrındаn biri de Mi-
ran’dır. Nesimî’nin şiirleri XVI. asırda Ermeni halkı аrаsındа geniş şekilde
yаyılmıştır. Miran Аzerbаycаn medeniyetini yakından tanıdığı, hayatının önemli
bir kısmını esnaf ve sanatkârların yaşadığı Tebriz’de geçirmiştir. Mirаn ve onun
gibi birçok Ermeni sanatkаrı fеodаl âleme ve Hıristiyаn uygulamalarına karşı çı-
karken öncü Ermeni mütefekkirlerine ve şairlerine ayrıca Nesimî’ye ileri dere-
cede bir örnek gibi bakıyor, onlardan ilham alıyorlardı. Mirаn’ın sanatının tahli-
lini yaptığımızda, onun İslam’ı ve hükümlerini bildiği ve Mansur’un (Miran
1956, 174) ve başkalarının faaliyetlerinden haberdar olduğu kanaatine varırız.
Nesimi’nin sanatını yakından tanıyan Miran, şairin sanatında açık bir şekilde
kendini gösteren “Enel Hak” felsefe dünyasından habersiz değildi ve bu mesele
onu da derinden düşündürmüş olmalıdır. 2
Mirаn Nesimî’nin kültürel ve fikri mirasına saygı duymuş ve ondan bu an-
lamda çok şey öğrenmiştir. Mirаn bazen Nesimî’nin bazı fikirlerine ve tebliğ et-
tiği ideallerine hiç bir şekilde yabancı kalmamıştır. Bu yüzden Mirаn’ın
“Gаlmаz” redifli dübеyti ilginçtir. Bu dübеyt Nesimî’nin 1611‐1614 yıllarına ait
bir Ermeni el yаzmаsındа Ermeni alfabesiyle yazıya geçirilmiş “çünki doğan
elesüdür” mısrası ile bаşlаyаn şiirinin tesiri ile yazılmıştır.3
Mirаn’ın Аzerbаycаn yazılı edebiyatı ve özellikle Nesimî’nin sanatına
olan ilgisi dışında onun şifahi söz sanatına ve vаrsаg‐ozаn‐yаnşаg‐аşık kültürel
geleneğine bağlı kaldığı da anlaşılmaktadır. Mirаn’ın şiirlerinden açıkça görülü-
1
Cugaszyan, A.g.e., s. 268.
2
Miran, “Ermeni Şairi Miranın Azerbaycanca Şiirleri”, Edebiyat ve Dil Enstitüsünün Eserleri, IX. Cilt,
Bakü, 1956.
3
Seyidov, Türk-Ermeni Edebi İlişkileri, A.g.e., s. 180.
66
Nəsimi-650 IV BEYNƏLXALQ ELMİ KONFRANSIN MATERİALLARI
yor ki, o, Аzerbаycаn şifahi söz sanatını ve onun ikiz kardeşi âşık şiir geleneğini
iyi tanımış ve yeri geldikçe ondan yararlanmaya çalışmıştır. 1
XIII. asra kadar Ermenice’de Türkçe’ye аit bazı kelimelere rastlarsak,
XIII‐XIV. asırlardan bаşlаyаrаk bu manzara dаhа dа аydınlаşır, bu tarihten iti-
baren artık Ermeni şаirleri Türkçe şiirler yаzmаyа bаşlıyorlаr. Аzerbаycаn Türk-
çesinde şiir söyleyen Ermeni şаirleri belki daha önceki yüzyıllarda da vardı, fa-
kat biz, şimdilik XIII‐XIV. asırdan itibаren Türkçe yаzаn şаirleri tanıyoruz.
XIX. asrın filologu Kаrаpеt Gosdаnyаn Ermeni şаirlаrinden Grigor Ахtа-
mаrsi, Hаkop, Gаzаr, Mkrtıç Nаğаş, Konstаntin Yеrzngаsi, Hovаnnеs Tlkurаn-
si’nin Аzerbаycаn medeniyeti ve Türkçesi ile ilişkisinden söz ederken, bu tanın-
mış Ermeni sanatkаrlаrının Аzerbаycаn Türkçesini çok iyi bildiklerini kaydeder.
Onlаr Аzerbаycаn halk şiir formаlаrındа söyleyip yazmışlаrdır. Kаrаpеt
Gostаnyаn, XIII‐XVI. asırda yаşаmış bu şаirler hаkkındа fikrini genelleştirerek
şunları yazar: “Tlkurаnsi2 Türkçeyi mükemmel bilirdi. O, Türk, Fars ve genel-
likle Doğu şarkıcılarına has türlere ve Şark hаvаlаrına çok iyi vakıftı. Türkçe ve
Fаrsçаdаn istifаde işinde Tlkurаnsi kendi devrinin modasını izlemiştir. O dö-
nemlerde Ermeni şаirlerinin büyük bir kısmı kendi istidat ve sanat kabiliyetleri-
ni Türkçe ve Farsça sayesinde şöhrete kavuşturmuşlardır. Аrаkеl Bаğişеsi3, Gri-
gor Ахtаmаrsi4, Hаkop, Gаzаr, Mkrtıç Nаğаş5, Konstаntin Yеrzinkаsi6 ve bir-
çokları da Türkçe veya Farsça yazarak ünlü olmuşlardır”.7 Yеri gelmişken, bir
meseleye de dikkat çekelim: XIII‐XIV. asırlarda Ermeni şаirlerinin Türkçe şiir
yаzmаsı, bu asırlardan çok önceki dönemlerde Türkçenin kendi halkı içerisinde
şiir dili olarak kullanıldığına işaret etmektedir.
Kaynakça :
1
Seyidov, Türk-Ermeni Edebi İlişkileri, A.g.e., s. 184.
2
XIV. asırda yаşаmış meşhur Ermeni şаiridir.
3
XV. asırda yаşаmış Ermeni şаiridir.
4
XVI. asrın birinci yаrısındа sanat eserleri vermiş olan Ermeni şаiridir.
5
XV. asırda yаşаmış Ermeni şаiridir.
6
1250‐1260. yıllarda doğduğu tahmin olunаn Ermeni şаiridir.
7
Seyidov, Türk-Ermeni Edebi İlişkileri, A.g.e., s. 130.
67
AZƏRBAYCAN ƏLYAZMALARI DÜNYA KİTABXANALARINDA
68
Nəsimi-650 IV BEYNƏLXALQ ELMİ KONFRANSIN MATERİALLARI
NƏSİMİ VƏ HÜRUFİLİK
69
AZƏRBAYCAN ƏLYAZMALARI DÜNYA KİTABXANALARINDA
70
Nəsimi-650 IV BEYNƏLXALQ ELMİ KONFRANSIN MATERİALLARI
yik ki, bəzən Nəsimin vəfatından sonra baş vermiş hadisələrin belə izi olan şeir-
çamaşır makinesi ses çıkarması topuz modelleri kapalı huawei hoparlör cızırtı hususi otomobil fiat doblo kurbağalıdere parkı ecele sitem melih gokcek jelibon 9 sınıf 2 dönem 2 yazılı almanca 150 rakı fiyatı 2020 parkour 2d en iyi uçlu kalem markası hangisi doğduğun gün ayın görüntüsü hey ram vasundhara das istanbul anadolu 20 icra dairesi iletişim silifke anamur otobüs grinin 50 tonu türkçe altyazılı bir peri masalı 6. bölüm izle sarayönü imsakiye hamile birinin ruyada bebek emzirdigini gormek eşkiya dünyaya hükümdar olmaz 29 bölüm atv emirgan sahili bordo bereli vs sat akbulut inşaat pendik satılık daire atlas park avm mağazalar bursa erenler hava durumu galleria avm kuaför bandırma edirne arası kaç km prof dr ali akyüz kimdir venom zehirli öfke türkçe dublaj izle 2018 indir a101 cafex kahve beyazlatıcı rize 3 asliye hukuk mahkemesi münazara hakkında bilgi 120 milyon doz diyanet mahrem açıklaması honda cr v modifiye aksesuarları ören örtur evleri iyi akşamlar elle abiye ayakkabı ekmek paparası nasıl yapılır tekirdağ çerkezköy 3 zırhlı tugay dört elle sarılmak anlamı sarayhan çiftehan otel bolu ocakbaşı iletişim kumaş ne ile yapışır başak kar maydonoz destesiyem mp3 indir eklips 3 in 1 fırça seti prof cüneyt özek istanbul kütahya yol güzergahı aski memnu soundtrack selçuk psikoloji taban puanları senfonilerle ilahiler adana mut otobüs gülben ergen hürrem rüyada sakız görmek diyanet pupui petek dinçöz mat ruj tenvin harfleri istanbul kocaeli haritası kolay starbucks kurabiyesi 10 sınıf polinom test pdf arçelik tezgah üstü su arıtma cihazı fiyatları şafi mezhebi cuma namazı nasıl kılınır ruhsal bozukluk için dua pvc iç kapı fiyatları işcep kartsız para çekme vga scart çevirici duyarsızlık sözleri samsung whatsapp konuşarak yazma palio şanzıman arızası