12.12 Saat Anlamı 2017

Eingangsvermerke Application for conferral of a residence permit Foreign Resident Act (AufenthG) – Molba za izdavanje dozvole za boravak Zakon o boravku (AufenthG) – Oturma izni verilmesi için dilekçe İkamet Kanunu (AufenthG) – Заявление на получение вида на жительство (AufenthG) – ‫االقامة‬ ‫لقانون‬ ‫وفقا‬ ‫االقامة‬ ‫ت�صريح‬ ‫منح‬ ‫طلب‬ Datenschutzrechtlicher Hinweis: Nach § 86 Aufenthaltsgesetz dürfen die mit der Ausführung des Aufenthaltsgesetzes betrauten Behörden zum Zwecke der Ausführung dieses Gesetzes und ausländerrechtlicher Bestimmungen in anderen Gesetzen personenbezogene Daten erheben, soweit dies zur Erfüllung ihrer Aufgaben nach diesem Gesetz und nach ausländerrechtlichen Bestimmungen in anderen Gesetzen erforderlich ist. Daten im Sinne von § 3 Abs. 9 des Bundesdatenschutzgesetzes sowie entsprechender Vorschriften der Datenschutzgesetze der Länder dürfen erhoben werden, soweit diese im Einzelfall zur Aufgabenerfüllung erforderlich sind. Information pertaining to data protection law: According to section 86 of the Foreign Resident Act, the authorities charged with implementing this Act may collect personal data for the purposes of implementing this Act and provisions relating to foreigners contained in other acts, insofar as this is necessary in discharging their duties under this Act and in accordance with provisions relating to foreigners contained in other acts. Data within the meaning of section 3 (9) of the Federal Data Protection Act and corresponding provisions contained in the data protection acts of the Länder may be collected insofar as this is necessary in individual cases in discharging assigned duties. Napomena o pravnoj zaštiti podataka: Po čl. 86 Zakona o boravku su službe zadužene za njegovo primenjivanje ovlašćene da u svrhu spro­ vođenja tog zakona i odredbi drugih zakona, koji se tiču pravnog statusa stranih državljana, prikupe lične podatke, ukoliko je to neophodno za ispunjenje njihovih zadataka po gore navedenim zakonskim odredbama. Podaci u smislu čl. 3 stav 9 Saveznog Zakona o zaštiti podataka kao i odgovarajućih propisa Zakona o zaštiti podataka Saveznih pokrajina smeju da se zatraže, ukoliko su u pojedinačnom slučaju potrebni za ispunjavanje zadataka. Kişisel bilgilerin korunması ile ilgili bilgi: İkamet Kanunu md. 86'ya göre, İkamet Kanunu'nu uygulamakla görevli makamlar, sözkonusu kanu-nun ve başka kanunlarda yabancılar hukukunu ilgilendiren hükümlerin uygulanması amacıyla, bu işlem bu kanunun ve başka kanunlarda yabancılar hukukunu ilgilendiren hükümlerce görevlerinin uygulanmasını şart koştuğu takdirde kişisel bilgileri toplama hakkına sahiptirler. Federal Bilgi Koruma Yasası md. 3 bent 9 ve eyaletlerde yürürlükteki bilgi koruma kanunları hükümleri gereği kişisel bilgiler münferit hallerde görevlinin görevinin ifası bakımından gerekli olduğunda kişisel bilgiler toplanabilir. Указания касательно прав на защиту информационной собственности: Согласно положений § 86 Закона о проживании органы, упол-номоченные на исполнение закона о проживании, в целях исполнения данного закона и положений относительно прав иностранных граждан, содержащихся в других законах, могут собирать анкетные данные, насколько это требуется для исполнения их задач в рамках данного закона и согласно положений относительно прав иностранных граждан, содержащихся в других законах. Данные в смысле § 3 абз. 9 Федерального закона о защите информационной собственности, а также соответствующих предписаний законов о защите информационной собственности федеральных земель могут собираться, если они в отдельном случае требуются для исполнения задач.

Napríklad Hopka milovala pobyt v obývačke, kde mala zákaz chodiť. Pri presúvaní sa do tejto miestnosti bola ochotná použiť všetky dostupné prostriedky, triky a finty, rozhryzenie dverí nevynímajúc. Z týchto dôvodov je dobré byť pripravený a ozbrojený arzenálom spôsobov, ktorými dáte ušiakovi najavo, že z toho, čo robí, nie ste nadšení. Takisto je dobré si uvedomiť, čoho sa zajačik bojí, aby ste to mohli použiť vo vyhrážkach.

Buchnutie po stole alebo tlesknutie

Buchnutie po stole patrí u nás doma medzi najúčinnejšie prostriedky, ako dať zajkovi najavo, že robí niečo zlé. Je to asi dané tým, že dupanie je zajačí varovný signál. Buchnutie po stole ho môže pripomínať.

Hlasné tlesknutie nebýva také účinné a vo veľa prípadoch ho treba niekoľkokrát zopakovať, kým zajace zareagujú. Popritom je potrebné ešte náležite kričať rôzne vyhrážky. Viď. odsek vyhrážanie sa vysávačom.

Vztýčený ukazovák a opakované „NIE!“

Ťažko povedať, či to funguje. Niekedy áno a niekedy nie.

Keď zajko robí zle, skrčíte sa k nemu so vztýčeným ukazovákom a opakujete mu „NIE!, NIE!, NIE!“ a zároveň krútite hlavou zo strany na stranu. Nám sa veľakrát zdalo, že popri tom, ako sme zajkovi hovorili „NIE!“ on až chápavo kýval hlavou, že rozumie a že sa to už nikdy nestane a odteraz už bude sekať dobrotu. Vydrží to obyčajne dovtedy, kým zájdete za prvý roh. Potom sa v nepleche veselo pokračuje.

Krik a lúskanie

Tento spôsob vyjadrenia celkom funguje. Napríklad, keď chcete, aby odišiel z obývačky, lebo tam má zákaz chodiť. Vtedy razantným tónom hovoríme „VON!“, lúskame prstami a ukazujeme na dvere. Je jasné, že chápe, o čo sa jedná. S vykonaním toho, čo sa od neho očakáva, má ale už väčší problém a obyčajne to aj tak skončí naháňačkou po izbe.

Rozprašovač na kvety

V prípade, že zajace robia niečo naozaj zlé, napríklad, že sa bijú, je dobré streknúť im vodu z rozprašovača do tváre, čo z duše neznášajú a mali by sa upokojiť.

Vyhrážanie

Ktorúkoľvek výchovnú metódu z hore uvedených je dobré podporiť nahnevaným tónom hlasu. Ušiaci ho rozoznávajú od toho milého hlásku, ktorý používate pri hladkaní. Ak by ste nevedeli, čo pri karhaní zajacom hovoriť, prinášame vám pár tipov, čo a koho spomenúť, aby to malo čo najväčší efekt.

Vyhrážanie sa vysávačom

Zajky sa spravidla boja všetkého, čo vydáva hluk. Vysávač je toho jasným príkladom. Keď vysávame byt, zajace sú obyčajne zalezené a poslušne čakajú, kým to prehrmí. Vtedy sekajú dobrotu. Z toho jasne vyplýva, že vysávač je ich úhlavný nepriateľ. Pri vyhrážkach je preto vhodné ho čo najčastejšie spomínať.

Vyhrážanie sa vŕtačkou

Príklepová vŕtačka je ešte hlučnejšia ako vysávač, a preto je dobré ju tiež sem tam spomenúť v rámci upevňovania dobrých mravov ušiaka.

Vyhrážanie sa susedovým psom

Ak patríte k tým šťastlivcom, ktorých susedovci vlastnia psa, môžete ho šikovne spomenúť. Najlepšie je, ak zajace vedia, ako sa pes volá, aby vedeli, o kom je reč.

Vyhrážanie sa zajtrajším obedom

Zajkovi treba nenápadne pripomenúť, že máte v chladničke neobvyklé množstvo smotany a ku klietke dať kuchársku knihu.

Časť článku &#;VYHRÁŽANIE&#; je určená výhradne k pobaveniu čitateľa. Zajko samozrejme vyhrážkam nerozumie a preto nebude na obsah hovoreného slova nijako reagovať. Ak váš zajko patrí k tým inteligentnejším bude rozoznávať tón vášho hlasu.

Držíme palce pri výchove!

تعليم الأطفال ـ الألوان

أحمر أحمر أحمر هذا هو لوني أنا أحب الأحمر لأنني تفاحة
أحمر أحمر أحمر هذا هو لوني أنا أحب الأحمر لأنني طماطم
أصفر أصفر أصفر هذا هو لوني أنا أحب الأصفر لأنني ليمونة
أصفر أصفر أصفر هذا هو لوني أنا أحب الأصفر لأنني إجاصة
أبيض أبيض أبيض هذا هو لوني أنا أحب الأبيض لأنني حليب
أبيض أبيض أبيض هذا هو لوني أنا أحب الأبيض لأنني سن
أخضر أخضر أخضر هذا هو لوني أنا أحب الأخضر لأنني جلبانة(بزلاء)
أخضر أخضر أخضر هذا هو لوني أنا أحب الأخضر لأنني شجرة
أزرق أزرق أزرق هذا هو لوني أنا أحب الأزرق لأنني ماء
أزرق أزرق أزرق هذا هو لوني أنا أحب الأزرق لأنني سمكة
أسود أسود أسود هذا هو لوني أنا أحب الأسود لأنني غراب
أسود أسود أسود هذا هو لوني أنا أحب الأسود لأنني بطريق
بني بني بني هذا هو لوني أنا أحب البني لأنني بطاطس
بني بني بني هذا هو لوني أنا أحب البني لأنني خبز
وردي وردي وردي هذا هو لوني أنا أحب الوردي لأنني زهرة
وردي وردي وردي هذا هو لوني أنا أحب الوردي لأنني فراشة
برتقالي برتقالي هذا هو لوني أنا أحب البرتقالي لأنني برتقالة
برتقالي برتقالي هذا هو لوني أنا أحب البرتقالي لأنني بصل
بنفسجي بنفسجي هذا هو لوني أنا أحب البنفسجي لأنني باذنجانة
بنفسجي بنفسجي هذا هو لوني أنا أحب البنفسجي لأنني عنب

تابعونا على اليوتيوب:

funduszeue.info

ولا تنسوا المشاركة ليصلكم كل جديد منا

شكرا لكم

by Humeyir Ahmadov

ISSN AZƏRBAYCAN RESPUBLĠKASI ELM VƏ TƏHSĠL NAZĠRLĠYĠ AZƏRBAYCAN RESPUBLĠKASININ TƏHSĠL ĠNSTĠTUTU ELMĠ ƏSƏRLƏR cild 89, № 6, НАУЧНЫЕ ТРУДЫ том 89, № 6, SCIENTIFIC WORKS volume 89, № 6, “Elmi əsərlər” cü ildən çıxır Ġldə 6 nömrə nəĢr olunur Redaksiyanın ünvanı: Bakı şəhəri, Zərifə Əliyeva küçəsi, 96 Tel: , E-mail: [email protected] [email protected] funduszeue.info Bakı –

Azərbaycan Respublikasının Təhsil Ġnstitutu Elmi ġurasının qərarı ilə nəĢr edilir. Təsisçi: Azərbaycan Respublikasının Təhsil Ġnstitutu “Elmi əsərlər” məcmuəsi Azərbaycan Respublikası Ədliyyə Nazirliyinin 11 iyul ci il tarixli 23 №-li əmri ilə qeydə alınmıĢdır. Azərbaycan Respublikası Prezidenti yanında Ali Attestasiya Komissiyasının qərarı ilə tövsiyə edilən nəĢrlər siyahısına daxil edilmiĢdir. BaĢ redaktor: Akif Abbasov – pedaqogika elmləri doktoru, professor BaĢ redaktorun müavini: Hümeyir Əhmədov – pedaqogika elmləri doktoru, professor Məsul katib: Ġlham Cavadov – pedaqogika üzrə fəlsəfə doktoru, dosent Redaksiya heyəti: Emin Əmrullayev, kimya ü.f.d. Rüfət Əzizov, ped.ü.f.d., dos. Ənvər Abbasov, ped.e.d., prof. Vidadi Xəlilov, ped.e. d., prof. Fərahim Sadıqov, ped.e. d., prof. Fərrux Rüstəmov, ped.e.d., prof. Hikmət Əlizadə, psixol.e.d., prof. Ramiz Əliyev, ped.e.d., prof. Müdafiə Mahmudov, ped.e.d., prof. Ġntiqam Cəbrayılov, ped.e.d. Piralı Əliyev, ped.e.d., prof. ġahin Tağıyev, ped.e.d., prof. Mübariz Əmirov, ped.e.d., prof. Novruz Musayev, funduszeue.infoü.f.d. Anar Nağıyev Redaksiya Ģurası: B.H. Əliyev (AMEA-nın müxbir üzvü, psixol. e.d., prof., Azərbaycan) A.N. Rəhimov (Bakı Qızlar Universitetinin təsisçisi, ped.e.d., prof., Azərbaycan) N.D. Nikandrov (Rusiya Təhsil Akademiyasının akademiki, ped.e.d., prof., Moskva) funduszeue.infoov (Kazaxıstan Pedaqoji Elmlər Akademiyasının prezidenti, ped.e.d., prof., Alma-Ata) O.M. Topuzov (Ukrayna Milli Pedaqoji Elmlər Akademiyasının vitse-prezidenti, Pedaqogika İnstitutunun direktoru, ped.e.d., prof., Kiyev) Ġ.X. Karimova (Tacikistan Təhsil Akademiyasının vitse-prezidenti, ped.e.d., prof., Düşənbə) V. Briller (Kolumbiya Universitetinin Ali təhsilin sektor təhlili üzrə icraçı direktoru, Dr., prof. (Nyu-York) A.A. ġahin (Hacettepe Universitetinin professoru, Türkiyə) A.S. Sidenko (Sosial İdarəetmə Akademiyasının aparıcı elmi işçisi, ped.e.d., prof., Moskva) N.V. Naumova (Samara Humanitar Akademiyasının kafedra müdiri, psixol. ü.f.d., dosent, Samara) Tran Mai Uos (Banking Universitetinin baş müəllimi, fəlsəfə doktoru, dosent, Vyetyam) E.A. Romanenko (Milli Aviasiya Universitetinin prorektoru, dövlət idarəetmə elmləri doktoru, professor, Kiev, Ukrayna) Redaksiya: İradə Əmirəliyeva, Lalə Məmmədli, Dinarə Əsədova, Günel Quluzadə © ARTĠ,

Публикуется решением Ученого Совета Института Образования Азербайджанской Республики Учредитель: Институт Образования Азербайджанской Республики Сборник «Научные труды» зарегистрировано приказом № 23 от 11 июля г. Министерства Юстиции Азербайджанской Республики «Научные труды» издается с года. Периодичность издания: 6 номеров в год. «Научные труды» включены в список публикаций, рекомендованных решением Высшей Аттестационной Комиссии при Президенте Азербайджанской Республики Главный редактор: Акиф Аббасов – доктор педагогических наук, профессор Заместитель главного редактора: Гумеир Ахмедов – доктор педагогических наук, профессор Ответственный секретарь: Ильхам Джавадов – доктор философии по педагогике, доцент Редакционная коллегия: Эмин Амруллаев, док.ф. по хим. Руфат Азизов, док.ф. по пед., доц. Энвер Аббасов, док. пед.н., проф. Видади Халилов, док. пед.н., проф. Фарахим Садыгов, док. пед.н., проф. Фаррух Рустамов, док. пед.н., проф. Хикмет Ализаде, док. психол. н., проф. Рамиз Алиев, док. пед.н., проф. Мудафиа Махмудов, док. пед.н., проф. Интигам Джабраилов, док. пед.н. Пирали Алиев, док. пед.н., проф. Шахин Тагиев, док. пед.н., проф. Мубариз Амиров, док. пед.н., проф. Новруз Мусаев, док.ф. по полит. н. Анар Нагиев Редакционный совет: Б.Г. Алиев (чл.-корр. НАНА, док. психол.н., проф., Азербайджан) А.Н. Рагимов (учредитель Бакинского Университета для Девушек, док. пед.н., проф., Азербайджан) Н.Д. Никандров (акад. РАО, док. пед.н., проф., Москва) A. К. Кусаинов (президент Казахстанской АПН, док. пед.н., проф., Алма-Ата) О.М. Топузов (вице-президент НАПН Украины, директор Института Педагогики, док. пед.н., проф., г. Киев) И.Х. Каримова (вице-президент АО Таджикистана, док. пед.н., проф., Душанбе) B. Бриллер (исполнительный директор по анализу сектора Высшего Образования Колумбийского Университета, д-р, проф., Нью-Йорк) C. П. Ломов (funduszeue.info Московского ПГУ, акад. РАО, док. пед.н., проф., Москва) А.А. Шахин (профессор Университета Хаджеттепе, Турция) А.С. Сиденко (вед. науч. сотруд. Академии Социального Управления, док. пед.н., проф., Москва) Н.В. Наумова (зав. кафед. Самарской Гуманитарной Академии, док.ф.. по психол., Самара) Tran Mai Uoc (старший преподаватель Университет Банкинга, д. филоc., доц., Вьетнам) Е.А. Романенко (проректор Национального Авиационного Университета, доктор наук по государствен- ному управлению, профессор, Киев, Украина) Редакция: Ирада Амиралиева, Лала Мамедли, Динара Асадова, Шафаг Мамедова, Гюнель Гулузаде © ИОАР,

Published by the decision of the Academic Council of the Institute of Education of the Republic of Azerbaijan Founder: Institute of Education of the Republic of Azerbaijan The collection "Research Papers" was registered by order No. 23 of July 11, of Ministry of Justice of the Republic of Azerbaijan "Research Papers " has been published since Frequency of publication: 6 issues per year. "Research Papers " are included in the list of publications recommended by the decision of the Higher Attestation Commission under the President of the Republic of Azerbaijan Editor in Chief: Akif Abbasov – doctor of pedagogical sciences, professor Deputy Editor in Chief: Humeyir Ahmadov – doctor of pedagogical sciences, professor Executive Secretary: Ilham Javadov – doctor of philosophy in pedagogy, associate professor Editorial board: Emin Amrullaev, Ph.D. in chemistry Rufat Azizov, Ph.D. in ped., assoc.-prof. Anvar Abbasov, funduszeue.info ped. sciences, prof. Vidadi Khalilov, funduszeue.info ped. sciences, prof. Farahim Sadigov, funduszeue.info ped. sciences, prof. Far- rukh Rustamov, funduszeue.info ped. sciences, prof. Hikmet Alizade, funduszeue.info psychol. sciences, prof. Ramiz Aliyev, funduszeue.info ped. sciences, prof. Mudafie Mahmudov, funduszeue.info ped. sciences, prof. Intigam Jabrailov, funduszeue.info funduszeue.infoes Pirali Aliyev, funduszeue.info ped. sciences, prof. Shahin Tagiyev, funduszeue.info ped. sciences, prof. Mubariz Amirov, funduszeue.info funduszeue.infoes, prof. Novruz Musaev, Ph.D. in political sciences Anar Nagiyev Editorial Council: B.H. Aliyev, Corresponding Member of National Academy of Sciences of Azerbaijan, doc. of psychological sciences, prof., Azerbaijan) A.N. Rahimov (founder of Baku University for Girls, doctor of ped. sciences, prof., Azerbaijan) N.D. Nikandrov (Academician of the Russian Academy of Education, dok. of ped. sciences, prof., Moscow) A. K. Kusainov (President of the Kazakhstan Academy of Pedagogical Sciences, doctor of ped. sciences, prof., Alma-Ata) O.M. Topuzov (Vice-President of the National Academy of Pedagogical Sciences of Ukraine, Director of the Institute of Pedagogy, doctor of ped. sciences, prof., Kiev) I. Kh.. Karimova (Vice-President of Academy of Education of Tajikistan, doctor of ped. sciences, prof., Dushanbe) B. Briller (Executive director of Higher Education Sector Analysis at Columbia University, Dr. prof., New York) S.P. Lomov (Head of the department of the Moscow Pedagogical State University, Academician of the Russian Academy of Education, doctor of ped. sciences, prof., Moscow) A.A. Ahin (professor at Hacettepe University, Turkey) A.S. Sidenko (Leading researcher of the Academy of Social Management, doctor of ped. sciences, prof., Moscow) N.V. Naumova (Head of the department of the Samara Humanitarian Academy, doctor of philosophy in psychology, Samara) Tran Mai Uoc (Senior lecturer, Banking University, PhD, associate professor, Vietnam) Y.O. Romanenko (vice-rector of National Aviation University, doctor of sciences in public administration, professor, Kyiv, Ukraine) Editorial staff: Irada Amiraliyeva, Lala Mammadly, Dinara Asadova, Shafag Mammadova, Gunel Guluzade © IERA,

BAġ REDAKTORDAN ОТ ГЛАВНОГО РЕДАКТОРА FROM THE EDITOR ĠN CHIEF ĠSTĠFADƏ EDĠLMĠġ ƏDƏBĠYYATIN BĠBLĠOQRAFĠK TƏSVĠRĠ БИБЛИОГРАФИЧЕСКОЕ ОПИСАНИЕ ИСПОЛЬЗОВАННОЙ ЛИТЕРАТУРЫ BĠBLĠOGRAPHĠC DESCRĠPTĠON OF USED LĠTERATURE Jurnalımızın son səhifələrində azərbaycanca, rusca və ingilis dilində ―Məqalələrin yazılışına ve- rilən tələbləri‖ əks etdirmişik. Bəzi müəlliflər həmin tələbləri ciddi şəkildə nəzərə aldıqları halda digər müəlliflər mövcud qaydaları gözləmədən redaksiyaya məqalə gətirir, yaxud elektron poçtla göndərir- lər. Bu isə, o deməkdir ki, təqdim olunan məqalə işlənmək üçün geri qaytarılmalı, yaxud da redaksiya tərəfindən redaktə edilməlidir. Belə məqalələr, adətən zəif olur, özündə elmi ideya əks etdirmir, təsvi- ri xarakter daşıyır, məqalənin sonunda verilən ədəbiyyat siyahısı da necə gəldi formalaşdırılır. cu ildə Azərbaycan Respublikası Prezidenti yanında Ali Attestasiya Komissiyasının yeni Əsasnaməsi təsdiq olunmuş, dissertasiyaların, avtoreferatların, ədəbiyyat siyahısının tərtibinə yeni tə- ləblər verilmişdir. Ölkəmizdə dissertasiyaların əsas nəticələrinin dərc olunması tövsiyə edilən elmi nəşrlərdə öz məqalələrini görmək istəyən alimlər, gənc tədqiqatçılar – doktorantlar və dissertantlar ―İstifadə edilmiş ədəbiyyatın biblioqrafik təsviri və nümunələr‖i ilə tanış olmalı, həm dissertasiyala- rında, həm məqalələrində, həm də konfrans materiallarında mövcud tələbləri nəzərə almalıdırlar. ―İstifadə edilmiş ədəbiyyatın biblioqrafik təsviri və nümunələr‖i aşağıdakı bölmələrə ayrılır: nəşrin növü; biblioqrafik təsvirin forması; nümunələr. Tələblərə diqqət yetirək: Çoxcildli nəĢrlər belə yazılır: 1. Əliyev, H.Ə. Müstəqilliyimiz əbədidir: [46 cilddə] / H. Əliyev. – Bakı: Azərnəşr, – c. – – s. 2. Azərbaycan Milli Ensiklopediyası / Red. hey. sədri İ.H. Əliyev. – Bakı: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası Elmi Mərkəzi, – c. 8: Enollar – Fedin. – – s. Müəllifi göstərilməyən nəĢrlər: Azərbaycan bayatıları / tərt. ed. funduszeue.infoa – Bakı: XXI – Yeni nəşrlər evi, – – s. Müəllifi dörd nəfərədək olan nəĢrlər, o cümlədən bir müəllifli nəĢrlər: Əlizadə, Ə.Ə. Qadın psixologiyası: Fəlsəfi-psixoloji esselər / Ə.Ə. Əlizadə. ‒ Bakı: Təhsil, – ‒ s. Ġki və üç müəllifli nəĢrlər: Abbasov, A.N. Pedaqogika: Müntəxəbat. Dərs vəsaiti. / A.N. Abbasov, R.R. Məmmədzadə, L.A. Məmmədli. – Bakı: Mütərcim, – – s. Müəllifi dörd və daha çox olan nəĢrlər. Dörd və beĢ müəllifli nəĢrlər: Pedaqogika: Ali məktəblər üçün dərs vəsaiti / Y.R. Talıbov, Ə.Ə. Ağayev, A.İ. Eminov [və b.] – Bakı: Adiloğlu, – – s. 48 BeĢdən çox müəllifli nəĢrlər: Kurikulum bələdçisi: İzahlar və tətbiqlər / Ə.M. Abbasov [və b.] – Bakı: Elm və təhsil, – – s. Jurnal məqalələri: Məmmədli L.A. Şagirdlərin milli qəhrəmanların nümunəsində tərbiyə olun- ması // – Bakı: Azərbaycan Respublikasının Təhsil İnstitutunun Elmi əsərləri, – № 6, – s. Müəllifi üçdən çox olan jurnal məqalələri: Rüstəmov, Q.Ə. Vibrasiyalı kəsmə prosesində müqavimət momenti dəyişməsinin tədqiqi / Q.Ə. Rüstəmov, İ.A. Yolçuyev, Ə.T. Həzərxanov [və b.] // Milli Aviasiya Akademiyasının Elmi Əsərləri, – Bakı: – №1, – s. Konfrans materialları: Аббасов, А.Н. Подготовка подростков и молодежи к семейной жизни // Материалы й Международной научно-практической конференции на тему: «Ак- туальные вопросы науки», Москва: Спутник: августа , с. Azərbaycan Respublikasının Təhsil Ġnstitutunun Elmi əsərləri, Cild 89, №6, 5

Dissertasiyalar: Əliyeva, L.X. Təhsilin demokratikləşdirilməsi pedaqoji kadrların hazırlan- masının mühüm prinsipi kimi: ali pedaqoji məktəblərin bakalavr pilləsinin materialları əsasında: / pedaqogika üzrə fəlsəfə doktoru dissertasiyası) / – Bakı, – s. Dissertasiyanın avtoreferatı: Əliyev, R.S. Yeniyetmələrin yenidəntərbiyəsi üzrə işin sistemi: / pedaqogika üzrə fəlsəfə doktoru dissertasiyasının avtoreferatı) / - Bakı, - 29 s.; Elektron resurslar: Меликов, A. Легенда о любви [Звукозапись] / – Баку, – CD- ROM. Azərbaycan etnik musiqisi: [Elektron resurs] / tərt. ed. T. Məmmədov və b.; Azərbaycan Respublikası Mədəniyyət və Turizm Nazirliyi. – Bakı, – DVD+; 13 sm Normativ-hüquqi sə- nədlər: Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyası // 12 noyabr ci ildə qəbul edilmişdir (24 avqust ci il tarixdə olan dəyişiklik və əlavələr). – Bakı: Qanun, – , – 48 s. Qəzet məqalələri: Abbasov, A.N. Pedaqoji internatura // Azərbaycan müəllimi. , 22 av- qust. – s. 6 Arxiv materialları: Xarici İşlər naziri Məhəmməd Həsən Hacınskinin məruzəsi (Gənсə: 15 iyul ci il) // Azərbaycan Respublikası Dövlət Arxivi, Fond № , siyahı №1, iş № 95, vərəq –1. Azərbaycan Respublikasının Təhsil İnstitutunun ―Elmi əsərlər‖inə pedaqogikanın, təhsil, tə- lim və tərbiyənin, didaktikanın, təhsilin idarə olunmasının müxtəlif məsələləri ilə bağlı məqalə ya- zan alimlərə, gənc tədqiqatçılara xahişimiz budur ki, istifadə edilmiş ədəbiyyatın siyahısını hazırla- yarkən yuxarıda göstərilən qaydalara əməl etsinlər. 6 Scientific Works of the Institute of Education of the Republic of Azerbaijan, Volume: 89, Number: 6,

ÇağdaĢ pedaqogika elminin və müsiqiĢünaslığın ləyaqətli nümayəndəsi UOT PROFESSOR FƏRAHĠM SADIQOV – 75 Akif Nurağa oğlu Abbasov pedaqogika elmləri doktoru, professor, Əməkdar müəllim Azərbaycan Respublikasının Təhsil İnstitutunun elmi katibi funduszeue.info funduszeue.info A ÇAĞDAġ PEDAQOGĠKA ELMĠNĠN VƏ MÜSĠQĠġÜNASLIĞIN LƏYAQƏTLĠ NÜMAYƏNDƏSĠ Акиф Нурага оглы Аббасов доктор педагогических наук, профессор, заслуженный учитель ученый секретарь Института Образования Азербайджанской Республики ЗАМЕЧАТЕЛЬНЫЙ ПРЕДСТАВИТЕЛЬ СОВРЕМЕННОЙ ПЕДАГОГИЧЕСКОЙ НАУКИ И МУЗЫКОЛОГИИ Akif Nuragha Abbasov doctor of pedagogical sciences, professor, honored teacher scientific secretary at the Institute of Education of the Republic of Azerbaijan A GREAT REPRESENTATIVE OF MODERN PEDAGOGICAL SCIENCE AND MUSICOLOGY Xülasə. Məqalə professor Fərahim Sadıqovun həyat və fəaliyyətinə həsr edilmişdir. Bu il onun 75 illi- yi tamam olur. Professorun yaradıcılığı bir neçə istiqamətdə nəzərdən keçirilir. Bir alim, doktorantlara elmi rəhbər kimi, dərslik və tədris proqramları müəllifi kimi onun fəaliyyəti araşdırılır. Əsərlərindən sitatlar ver- ilir, dərsliklərinin, kitablarının adları çəkilir. Açar sözlər: Fərahim Sadıqovun yaradıcılığı, etnopedaqogika, musiqi, jurnalist, görkəmli alim Azərbaycan Respublikasının Təhsil Ġnstitutunun Elmi əsərləri, Cild 89, №6, 7

Akif Nurağa oğlu Abbasov Резюме. Статья посвящена жизни и деятельности профессора Фарахима Садыгова. В этом году ему исполняется 75 лет. Творчество профессора рассматривается в нескольких направлениях. Исследуется его деятельность как ученого, как научного руководителя докторантов, как автора учебников и образователь- ных программ. Приводятся цитаты из его произведений, упоминаются названия его учебников и книг. Ключевые слова: творчество Фарахима Садыгова, этнопедагогика, музыка, журналист, вы- дающийся ученый. Summary. He article is devoted to the life and work of Professor Farahim Sadigov. He turns 75 this year. The work of the professor is considered in several directions. His activity as a scientist, as a supervisor of doctoral students, as an author of textbooks and educational programs is being investigated. Quotations from his works are given, the names of his textbooks and books are mentioned. Key words: creativity of Farakhim Sadigov, ethnopedagogics, music, journalist, outstanding scientist. Qısa təqdimat söhbətini, nitqini qurur, nümunələr gətirirdi ki, Bu il çağdaş pedaqogika elminin sayılıb- anlaşılmayan, qaranlıq qalan bir məsələ qalmır- seçilən, dərin hörmət və nüfuz sahibi, çox dı. Dərsdən dərsə Nizami, Füzuli, Nəsimi, Xə- önəmli natiqlik qabiliyyətinə malik olan peda- tai, Vaqif, Sabir, Mirzə Cəlil, Nəriman Nəri- qogika elmləri doktoru, professor Fərahim Bala- manov, Cəfər Cabbarlı, Mikayıl Müşfiq, Səməd kişi oğlu Sadıqov ci baharını başa vurur. Vurğun, Bəxtiyar Vahabzadə, Mirzə İbrahimov, Pedaqoji ictimaiyyət Fərahim müəllimi Süleyman Rəhimov, Rəsul Rza və başqalarının çox yaxşı tanıyır. Bir xeyirxah, gözəl xasiyyətli həyat və yaradıcılığı, ədəbiyyatımızın inkişafın- insan kimi, bacarıqlı alim-pedaqoq kimi, yaxşı da onları rolu şagirdlərə tam aydın olurdu. musiqişünas, yazıçı və dramaturq, ensiklopedik Fərahim müəllim tez bir zamanda nəzəri bilikli müəllim, Vətənini və xalqını dünyalar qə- və metodik hazırlığa malik usta müəllim kimi dər sevən şəxs və nəhayət, respublikamızda təh- həm Masallıda, həm də respublikada tanındı. sil qurucusu kimi. Qərara alındı ki, o, bir məktəb çərçivəsində qa- UĢaqlıq və ilk gənclik illəri panıb qala bilməz. Öz zəngin iş təcrübəsini yay- Dostumuz əslən Masallı rayonundandır. malı, o biri müəllimlərə də öyrətməlidir. Odur El ağsaqqalı Balakişi kişinin, Əfruz xanımın ki, onu rayon Maarif (təhsil) Şöbəsinə metodist Abutalıbdan sonrakı övladıdır. Bədii ədəbiyya- vəzifəsinə gətirdilər. tın, hikmətli sözün, məntiqli deyilişin vurğunu Düzgün qərar idi. Bu qərardan tez bir za- olan Fərahim ci ildə Masallı şəhər Nəri- manda rayonun digər məktəbləri, ədəbiyyat man Nərimanov adına 2 nömrəli orta məktəbi müəllimləri də faydalandılar. başa vurandan sonra sənədlərini Azərbaycan Elmin yolları, çətin və əzablıdır Dövlət Pedaqoji İnstitutunun (hazırda ADPU) Bu barədə Fərahim müəllim eşitmişdi. La- filologiya fakültəsinə verib və bu institutdakı kin elm işlə məşğul olmaq onun böyük arzusuna təhsilini cu ildə bitirib doğma Masallıya və zəruri tələbatına çevrildi. Bu elə ülvi arzu idi qayıdıb. Əvvəlcə rayonun Sərçuvar kənd, sonra- ki, bəlkə də ―Elm Çində də olsa, onun dalınca dan şəhər 4 nömrəli məktəbində sevib-sevdiyi gedəsi‖ (Məhəmməd peyğəmbər) idi. Allah üzü- müəllimlik peşəsi ilə məşğul olub. nə baxdı. Çox da uzağa getmədi. ci il idi. İndiki kimi yadındadır. Şagirdlər onun nit- Bakıya yola düşdü. Azərbaycan Elmi-Tədqiqat qinə heyran idilər. Ədəbiyyat dərsinin olacağı Pedaqogika İnstitutunda (hazırda Azərbaycan günü səbirsizliklə gözləyirdilər. Fərahim müəl- Respublikasının Təhsil İnstitutu) yeni yaradılmış lim onları xalqımızın yüz illər ərzində sevə-sevə Tərbiyənin ümumi problemləri şöbəsini forma- yaratdığı şifahi xalq yaradıcılığı nümunələri ilə laşdırmaq üçün müsabiqə elan olunmuşdu. Fəra- tanış edir, məktəblilər də dastanlarımızın, nağıl- him müəllim müsabiqədə iştirak etmək üçün sə- larımızın, əsatir və rəvayətlərimizin qəhrəman- nədlərini təqdim etdi və müsabiqədən keçdi. ları ilə çiyin-çiyinə addımlayaraq xəyalən şər O zamanlar mən də Sabirabad rayonunun qüvvələrə qarşı vuruşur, xeyirxah işlər görür, Şıxsalahlı və Qaragüney kənd məktəblərində in- kasıba əl tuturdular. Fərahim müəllim elə şirin, gilis dili müəllimi işləyirdim və elmi işlə məş- elə aydın və mənimsənilməsi gücçatan qaydada ğul olmaq böyük arzum idi. Mən də sənədlərimi 8 Scientific Works of the Institute of Education of the Republic of Azerbaijan, Volume: 89, Number: 6,

ÇağdaĢ pedaqogika elminin və müsiqiĢünaslığın ləyaqətli nümayəndəsi həmin şöbəyə təqdim etmişdim. İşə götürüldüm. hesabına özəl ali məktəb açdı. XX əsrin son- Bizim tanışlığımız belə başlandı. Kiçik elmi işçi larında – cı illərində SSRİ dağılandan sonra vəzifəsini tuturduq. Hazırda hər ikimiz elmlər ölkəmizdə bazar iqtisadiyyatının tələblərinə əsa- doktoru, professoruq. sən, özəl, qeyri-hökumət təşkilatları və müəssisə- Elmin eniĢli, yoxuĢlu yollarında qazanı- lərinin yaradılmasına və inkişaf etdirilməsinə ica- lan uğurlar zə verildi. Fərahim müəllim özəl ali təhsil müəs- Fərahim müəllim hələ Masallıda orta sisəsinə ―Naxçıvan Universiteti‖ adını verdi, özü məktəbdə oxuduğu illərdə eyni zamanda musiqi də təsisçi və rektor kimi müxtəlif peşələr, ixtisas- məktəbində də təhsil alırdı. Musiqi qabiliyyəti lar üzrə kadr hazırlığını həyata keçirməyə başla- böyük idi, bir çox musiqi alətlərində, xüsusən dı. Bu universitetdə ibtidai sinif müəllimliyi, də qarmonda çox yaxşı ifa etməyi öyrənmişdi. məktəbəqədər müəssisələr üçün tərbiyəçi, hüquq- Bu sahədə özündən böyük qardaşı Abutalıbın şünas, iqtisadçı və b. sahələr üzrə hazırlanmış rolu böyük idi. Abutalıb respublikada mahir mütəxəssislər hazırda respublikamızın müxtəlif qarmonçu, qarmon ustası kimi məşhur idi. bölgələrində uğurla fəaliyyət göstərirlər. Musiqiyə bağlılıq Fərahim müəllimin elmi Professor Fərahim Sadıqov ―Naxçıvan tədqiqatlarının seçiminə də öz təsirini göstərirdi. Universiteti‖nə ci illərdə rəhbərlik Onun tədqiqatları estetik tərbiyə, şagirdlərsə etdi. Bu qeyri-hökumət təşkilatı – universitet bədii-estetik qabiliyyətlərin inkişaf etdirilməsi bağlandı. Fərahim müəllim daha sonra ( və s. problemlərə həsr olunurdu. Hətta qarmon- ci illərdə) özəl Azərbaycan Universitetinin çalmanın və nağaraçalmanın əsaslarına dair ki- prorektoru və rektoru oldu. tabları da çap olunmuşdu. İllər ötüb keçdi. Təhsil sistemində, idarə- Dissertasiya mövzusu götürdü. Tədqiqatla- etmə məsələlərində yeniliklər oldu. Fərahim rının səmərəliliyinə nail olmaq üçün Moskvada müəllim ci ildən Bakı Elm və Təhsil Mər- V.İ. Lenin adına Dövlət Kitabxanasında, kəzinin prezidenti seçildi. İndi həm də Bakı Biz- M.F. Axundov adına Azərbaycan Dövlət Kitab- nes Universitetinin professorudur. Pedaqogika xanasında araşdırdığı problem üzrə ədəbiyyatı, elminin və təhsilimizin inkişaf etdirilməsi yo- dissertasiyaları diqqətlə öyrəndi. Hansı məsələlə- lunda sidq ürəklə çalışır. rin tədqiq olunduğunu, hansıların araşdırmalara Musiqi dünyamızda yeri, rolu olan pro- ehtiyac duyulduğunu bildi. Boşluqları doldurmaq fessor üçün elmi-nəzəri və praktik dəyərə malik bir dis- Dedik ki, Fərahim müəllim musiqinin də sertasiya meydana gətirdi. Elmi işinin təcrübi vurğunudur. Nəinki muğamlarımızı, xalq mah- məsələlərini təkmilləşdirmək, pedaqoji kollektiv- nılarını və təsnifləri, bəstəkar mahnılarını, aşıq lərə metodik kömək göstərmək üçün respublika- musiqisini sevir, onlara valehdir. Həm də musi- mızın məktəblərini birər-birər gəzdi, iş təcrübəsi- qi dünyamızda özünün də yeri və rolu vardır. ni – müsbət və çatışmayan cəhətləri öyrəndi. Piano, tar, nağara, qarmonla sirdaş olub. Fəqət cü ildə Gürcüstan Elmi-Tədqiqat Pe- mehrini daha çox qarmona salıb. Azərbaycan daqoji Elmlər İnstitutunda ―Məktəb bədii öz- Dövlət Pedaqoji İnstitutda təhsil alarkən bədii fəaliyyət dərnəklərinin təşkili formaları‖ möv- özfəaliyyət ansamblına rəhbərlik edib. Eyni za- zusunda namizədlik, ci ildə isə, ―Uşaqla- manda ətrafa qarmonundan yayılan xoş, ürəkox- rın bədii yaradıcılıq qabiliyyətlərinin formalaş- şayan musiqi, oyun havaları eşidilib, rəqslər kö- dırılması işinin elmi-pedaqoji əsasları‖ mövzu- nülləri oxşayıb. sunda doktorluq dissertasiyaları müdafiə etdi. Rəhbərlik etdiyi ansambl yalnız ölkəmizdə Elmlər doktoru elmi dərəcəsinə və bir müddət deyil, onun hüdudlarından kənarda da məşhurla- sonra professor elmi adına layiq görüldü. şıb. O, ci ildə Azərbaycan Elmi-Tədqiqat Professor F.B. Sadıqov eyni zamanda Bey- Pedaqoji Elmlər İnstitutunda çalışmaqla yanaşı nəlxalq Türk Akademiyasının həqiqi üzvüdür. Bakıdakı 8 nömrəli musiqi təmayüllü internat ―Təhsil xəzinədir, əmək onun açarı” məktəbinin (hazırda Azərbaycan Milli Konserva- Fərahim müəllim çox yaxşı bilirdi ki, toriyası nəzdində Musiqi gimnaziyası) Xalq çalğı ―Təhsil xəzinədir, əmək onun açarı‖ (S.Ə. Şirva- alətləri şöbəsinin müdiri vəzifəsində işləyib. ni). Bu həqiqətin işığında böyük əmək, zəhmət Azərbaycan Respublikasının Təhsil Ġnstitutunun Elmi əsərləri, Cild 89, №6, 9

Akif Nurağa oğlu Abbasov Fərahim müəllim özü bir çox rəqslərin ya- nun Elmi əsərləri və s.) təhsilimizin, təlim və radıcısı, müəllifidr. Onlardan ―İstəkanın sarısı‖, tərbiyə prosesinin, o cümlədən estetik tərbiyə, ―Yara qurban olum‖, ―Lirik rəqs‖, ―Məzəli bədii yaradıcılıq qabiliyyətlərinin formalaşdırıl- rəqs‖, ―Masallı‖, ―Təbrizi‖, ―Miyanə‖, ―Tello‖, ması və s. bu kimi problemlərə dair çoxlu məqa- ―Rahimi‖ və s. nümunə gətirə bilərik. lələr çap etdirmişdir. Professorun ifasında dörd musiqi nömrəsi Bundan başqa, bir müddət əvvəl ―Milli pe- respublika radiosunun qızıl fondunda saxlan- daqogika‖ jurnalının baş redaktoru olmuş, hazırda maqdadır. isə, ―Pedaqogika‖ jurnalının baş redaktorudur. İndi də arada dostlar bir yerə yığışanda Azərbaycan Respublikası Prezidenti yanında Ali Fərahim müəllim xahişimizi nəzərə alaraq qar- Attestasiya Komissiyası bu jurnalı da dissertasiya- monu sinəsinə çıxır, onu dilləndirir. Özü də ne- larının nəticələrinin çap etdirilməsi ilə bağlı nəzər- cə! Yalnız ―Afərin!‖ deyirsən, heyran qalırsan. də tutulan jurnallar siyahısına daxil etmişdir. Televiziyada aparıcılıq missiyası ―Pedaqogika‖ jurnalında əsasən pedaqogi- Təhsilimizin, musiqimizin, muğamlarımı- ka, psixologiya, fənlərin tədrisi metodikası, filo- zın bu və ya digər problemlərinə aid radio və te- logiya üzrə məqalələr işıq üzü görür. Jurnalın il- leviziyada Fərahim müəllimin çoxsaylı çıxışları də 4 nömrəsi çıxır. olmuşdur. Fəqət onun aparıcılıq fəaliyyəti daha Bədii yaradıcılığı yaddaqalan və önəmlidir. Fərahim müəllim eyni zamanda, qeyd et- Professorun aparıcısı olduğu veriliş ―Ör- diyimiz kimi, müxtəlif məzmunlu ssenariləri, nək‖ idi. Burada ―Muğam dəstgahları və onların pyesləri və başqa bədii yaradıcılıq nümunələrini tərbiyəvi əhəmiyyətləri‖ adlı silsiləli verilişləri işləyib hazırlamış və nəşrinə nail olmuşdur. diqqətə çatdırılırdı. ―Masallı folkloru‖nu, bir sıra hekayələri və 5 Dərslikləri, monoqrafiyaları, kitabları dram əsərini qeyd edə bilərik. və məqalələri Doktorant və dissertantlara elmi rəh- Professor Fərahim Sadıqov dən çox bərlik sahəsində uğurları monoqrafiya, dərslik və kitabın, tədris proqra- Fərahim müəllimin elmi rəhbərliyi ilə 30 mının, dən çox elmi məqalənin müəllifidir. nəfər elmlər doktoru və fəlsəfə doktoru yetiş- Dərslik və dərs vəsaitlərinə ―Pedaqogika‖, mişdir. Yetirmələrindən mərhum Oruc Qafar ―Korreksiya pedaqogikası‖, ―Müqayisəli peda- oğlu Həsənli pedaqogika elmləri doktoru, pro- qogika‖, ―Ali məktəb pedaqogikası‖, ―Ümumi fessor, AMEA-nın müxbir üzvü, Əməkdar elm pedaqogika‖ , ―Ana dili‖ (III sinif), ―Oxu‖ (zəif xadimi, Naxçıvan Ali Məclisinin üzvü və Nax- eşidən uşaqlar üçün, III sinif, prof. A.N. Abba- çıvan Müəllimlər İnstitutunun rektoru idi. sovla), ―Pedaqogika tarixi‖ (prof. Ə.Ş. Həşim- yə yaxın iddiaçının dissertasiyasının ovla), ―Qarmon ifaçılığında muğam‖, ―Tərbiyə- müdafiəsi zamanı professor F.B. Sadıqov rəsmi şünaslıq‖ (O. Həsənli ilə), ―Azərbaycan dili və opponent kimi çıxış etmiş, onların yetişməsinə nitq mədəniyyəti‖ və s. aid etmək mümkündür. öz töhfəsini vermişdir. O, ―Uşaqların bədii yaradıcılıq qabiliyyət- Prof. F.B. Sadıqov eyni zamanda müxtəlif lərinin formalaşdırılması işinin elmi-pedaqoji illərdə pedaqoji elmlər üzrə Azərbaycan Respub- əsasları‖, ―Azərbaycan muğamları şagirdlərin likasının Təhsil İnstitutunda, Naxçıvan Dövlət vətənpərvərlik tərbiyəsi məktəbidir‖ (Q. Abdul- Universitetində və Azərbaycan Dövlət Pedaqoji la və Q. Məmmədova ilə) və s. bu kimi mono- Universitetdə fəaliyyət göstərən dissertasiya şu- qrafiya və kitablar yazmışdır. ralarında üzv olmuş, gənc tədqiqatçılara dəstək Jurnalistlik fəaliyyəti. durmuşdur. Fərahim müəllim müəllimlik fəaliyyətinə Bundan başqa, bir müddət Azərbaycan başladığı ilk illərdən (bəlkə də bu illərdən daha Respublikası Prezidenti yanında Ali Attestasiya tez) Masallıda çıxan ―Çağırış‖ qəzetində, bir Komissiyasında ekspert şurasının üzvi kimi çox respublika qəzet (―Azərbaycan müəllimi‖, fəaliyyət göstərmişdir. ―Azərbaycan gəncləri‖, ―Təhsil problemləri‖ və Əsərlərindən parçalar s.) və jurnallarında (―Azərbaycan məktəbi‖,  Azərbaycanda pedaqoji fikrin görkəmli ―Azərbaycan Respublikasının Təhsil İnstitutu- nümayəndələri çoxdur. Onları bir ordu şəklində 10 Scientific Works of the Institute of Education of the Republic of Azerbaijan, Volume: 89, Number: 6,

ÇağdaĢ pedaqogika elminin və müsiqiĢünaslığın ləyaqətli nümayəndəsi təsəvvür etsək, onda ən azı Məhəmməd pey- li pedaqogikadakı pedaqoji elm və pedaqoji pro- ğəmbərdən ulu Nizamiyədək, Nizami Gəncəvi- ses, pedaqoji elmin kateqoriyaları, ziddiyyətləri, dən də hazırda fəaliyyət göstərən tanınmış peda- qanunauyğunluqları və digər struktur bölmələri qoji elmlər doktorlarına qədər yüzlərlə şəxsiy- milli və bəşəri ideyaları özündə əks etdirmək yətin adını çəkmək və xidmətlərini qeyd etmək baxımından diqqəti cəlb edir. lazım gələr.  Son ədəbiyyatlarda pedaqoji elmin baş-  Deviant davranış – sosial neqativ davra- lıca kateqoriyalarından biri olan təhsilin bilik, nış olduğu üçün onun qarşısının alınması (profi- bacarıq, vərdişlər sistemini əhatə etməsi, müva- laktikası) ilə, deviantlıq problemlərinin aradan fiq tədris müəssisələrində müəyyən müddətdə qaldırılması ilə pedaqogikanın bir sahəsi olan həyata keçirilməsi, təlimlə üzvü surətdə əlaqədə preverentiv pedaqogika da məşğulolur. Preve- olması, tərbiyə və inkişaf imkanlarını özündə rentiv pedaqogika – (latınca praeventus – ―qar- ehtiva etməsi öz əksini tapır. şısını alan”, “qabaqcadan qoruyan‖) – insanın Təltifləri yayınan (deviant və delinkvent) davranışının Təhsil və elm sahəsində səmərəli fəaliyyə- formalaşması səbəblərini və onun qarşısının ti nəticəsində Fərahim müəllim ―Akademik alınması, aradan qaldırılması və düzəldilməsi Yusif Məmmədəliyev mükafatı‖ laureatı və pedaqogikasıdır. Ona görə də ―Korreksion peda- ―Qabaqcıl maarif xadimi‖ adına layiq görülmüş, qogika‖nın bir bölməsini həm də “Preverentiv ―Musiqi mükafatı‖ almışdır. pedaqogika” hesab edirlər. O, ci ildən Amerika Birləşmiş Ştat-  Qüsurlu uşaqların reabilitasiyasını onla- ların Knoksvel ştatının fəxri vətəndaşı; ci rın gələcək uğurlarının yaranmasına səbəb ol- ildə Beynəlxalq Lütfi-Zadə Asossasiyasının maq kimi başa düşmək lazımdır. Tam reabilita- Elmi Şurasına üzv seçilmişdir. siya keçmiş belə uşaqlar yeniyetməlik dövrlə- Sədaqətli dost, yaxĢı yoldaĢ rindəki ciddi məşqlər hesabına onlarda idmana Fərahim müəllimin tədqiqatlarının bir isti- sonsuz məhəbbət yaranır. Bu gün dünyanın in- qaməti də etnopedaqogikadır. Xalq yaradıcılıq kişaf etmiş ölkələrində belə uşaqlar idman böl- nümunələrini təhsilin, tərbiyənin və inkişafın mələrində böyük nailiyyətlər qazanırlar. Onlar mühüm vasitələri kimi nəzərdən keçirir. Ona ölkə, Avropa, dünya və olimpiya çempionları görə də Fərahim müəllim nə zamandır birisi ilə kimi idman tarixinin qızıl səhifələrini yazırlar. dostluq, yoldaşlıq edəndə atalarımızın sözlərini, Əlillərin futbol, voleybol, sərbəst güləş, Yunan- məsəllərini qulaqlarında sırğa edir: ―Dost qazan, Roma güləşi, sambo, dzyudo yarışları onlara düşməni nənəm də doğar‖, ―Dost dost ilə tən dünya şöhrəti qazandırır. Tiflopedaqogikanın gərək, Tən olmasa gen gərək‖, ―Dost min isə az- canlı əfsanəsi İlham Zəkiyevin ölkə, Avropa, dır, düşmən bir isə çoxdur‖ və s. dünya və olimpiya çempionu kimi qazandığı ti- Odur ki, o, dostluqda son dərəcə etibarlı- tulları buna parlaq misaldır. dır, dosta, yoldaşa böyük dəyər verir. Nəinki  Azərbaycanda vüsət alan elmi pedaqo- dostları, habelə ehtiyacı olanlar onun üstünə gə- gikanın didaktika (təlim və təhsil nəzəriyyəsi), ləndə, qapısını döyəndə onları naümid geri tərbiyə nəzəriyyəsi, məktəbşünaslıq, ali məktəb- qaytarmayıb. Həmişə dostlara, yoldaşlara dayaq də pedaqoji prosesə xidmət kimi bölmələri bir durub. Bu gözəl insanla dostluq edənlər özlərini sıra səriştəli tədqiqatçı pedaqoqlar (Fərahim xoşbəxt, bəxtiyar hesab edirlər. Sadıqov, Akif Abbasov, Əmrulla Paşayev, Fərahim müəllim muğamlarımızın mahir Fərrux Rüstəmov, Ağahüseyn Həsənov, Rəfiqə bilicisidir. Muğamların hər birinin incəliklərinə Mustafayeva, Nübar Muxtarova, Sürəyya Əliye- bələddir. Onun ―Azərbaycan muğamları‖ mono- va, Sərdar Quliyev, Hikmət Əlizadə, Fikrət qrafiyası nəşr olunub. Hazırda həmin monoqra- Seyidov, Balaş Abbaszadə, Vidadi Xəlilov, Oq- fiyadan incəsənət təmayüllü universitet və kol- tay Rəcəbov, Mircəfər Həsənov və b.) tərəfin- leclərdə, orta ixtisas məktəblərində dərslik kimi dən təkmilləşdirilir. istifadə olunur.  Azərbaycanda yaranan milli pedaqogika Fərahim müəllim respublika televiziyasın- öz milli və ümumbəşəri dəyərlərə əsaslanan da muğamlarla bağlı bir neçə verilişi aparıb, ya- məzmunu və strukturu ilə diqqəti cəlb edir. Mil- xud verilişə cəlb olunub. Mən onların bir neçə- Azərbaycan Respublikasının Təhsil Ġnstitutunun Elmi əsərləri, Cild 89, №6, 11

Akif Nurağa oğlu Abbasov sinə baxmış və heyran qalmışam. Bir verilişdə mişdir. Təbii ki, bu nümunəvi bir ailənin muğam ustaları, məşhur tarzən də vardı. Fəra- göstəricisidir. İndi Fərahim müəllimin neçə-neçə him müəllim muğamların yaranması və inkişafı nəvəsi, hətta nəticəsi var. Burada deyirlər ki, tez tarixindən, təşəkkül tapıb formalaşması məsələ- evlənənlə, yuxudan tez duran uduzmaq. lərindən, muğamların hissi-emosional, psixoloji Gözəl dostumuz, pedaqogika elmi sahə- təsir xüsusiyyətlərindən elə ustalıqla, elə aydın, sində öz sözünü demiş, pedaqoji ictimaiyyətin məntiqli, elə şirin danışırdı ki, həmin muğam hörmətini və nüfuzunu qazanmış pedaqogika ustaları da mat-məəttəl qalmışdılar. Hətta Fəra- elmləri doktoru, professor Fərahim Balakişi oğ- him müəllimə suallar verir, nəyi isə öyrənmək lu Sadıqov 75 yaşına çatdı. Əslində ona bu yaşı istəyirdilər. Onda mən özümdən asılı olmayaraq heç vermək olur. Fərahim müəllim həyatsevər, ucadan səsləndim: ―Halal olsun sənə, əziz dost‖ çevik, gümrah, zarafatcıl, söhbətçil, mütaliəni Professor öz əsərlərində muğamların şa- sevən, xoş auralı, şən, nikbin və xoşbəxt bir gird şəxsiyyətinin, mənəvi zənginliyinin forma- insandır. Necə deyərlər, min oğula dəyər! Bu laşmasında, əxlaqının saflaşdırılmasında, ünsiy- bizi sevindirir! Həmişə onu belə əhval- yət mədəniyyətinin təşəkkülündə böyük rol oy- ruhiyyədə, sağam və nikbin görmək arzusu ilə nadığını diqqət mərkəzinə gətirməklə bu məsə- ondan ayrılaraq deyirik: Əziz professor, təki ləyə gfikir verilməsini məqsədəuyğun sayır. bəzi insanlar da səndən ibrət götürə, “Oğul arxadırsa, qız yaraĢıqdır” xeyirxahlığı özlərinə borc bilələr, tolerant Fərahim müəllim gözəl ailə başçısıdır. 3 olalar! Şəxsiyyətlərarası münasibətləri uğurlu övlad atasıdır. Oğlu Rahim – iqtisad üzrə fəlsəfə qurmağı bacaralar! doktoru, Təranə – biologiya üzrə fəlsəfə dokto- 75 YAġIN MÜBARƏK!!! rudur. Rasim zabitdir. Problemin aktuallığı. Professor Fərahim Həyat yoldaşı Suriyə xanım Fərahim müəl- Sadıqovun 75 illiyi tamam olur. limin qrup yoldaşıdır, dostu, dayağıdır. Bir yerdə Problemin yeniliyi. Professor Fərahim Pedaqoji Universitetdə filologiya fakültəsində Sadıqovun 75 illiyi diqqətə çatdırılır. təhsil almış, ailə qurmuşlar. Fərahim müəllimlə Problemin praktik əhəmiyyəti. Məqalə dokto- rantlar və gənc tədqiqatçılar üçün faydalı olacaqdır. Suriyə xanımın kamil tərbiyəsi sahəsində gözəl, cəmiyyətimizə layiq, vətənsevər övladlar yetis- Ədəbiyyat: 1. funduszeue.info E-mail: [email protected] Rəyçilər: funduszeue.info prof. H.H. Əhmədov, funduszeue.info, prof. Ġ.H. Cəbrayılov Redaksiyaya daxil olub: 12 Scientific Works of the Institute of Education of the Republic of Azerbaijan, Volume: 89, Number: 6,

Professor Vidadi Xəlilov dünyası UOT Akif Nurağa oğlu Abbasov pedaqogika elmləri doktoru, professor, Əməkdar müəllim Azərbaycan Respublikasının Təhsil İnstitutunun elmi katibi funduszeue.info funduszeue.info A PROFESSOR VĠDADĠ XƏLĠLOV DÜNYASI Акиф Нурага оглы Аббасов доктор педагогических наук, профессор, заслуженный учитель, ученый секретарь Института Образования Азербайджанской Республики МИР ПРОФЕССОРА ВИДАДИ ХАЛИЛОВА Akif Nuragha Abbasov doctor of pedagogical sciences, professor, honored teacher scientific secretary at the Institute of Education of the Republic of Azerbaijan PROFESSOR VIDADY KHALILOV’S WORLD Xülasə. Məqalə professor Vidadi Xəlilovun həyat və fəaliyyətinə həsr edilmişdir. Bu il onun 80 illiyi tamam olur. Professorun yaradıcılığı bir neçə istiqamətdə nəzərdən keçirilir. Bir alim, doktorantlara elmi rəh- bər kimi, dərslik və tədris proqramları müəllifi kimi onun fəaliyyəti araşdırılır. Əsərlərindən sitatlar verilir, dərsliklərinin, kitablarının adları çəkilir. Açar sözlər: Vidadi Xəlilov yaradıcılığı, estetik tərbiyə, pedaqoji texnologiyalar, estetik tərbiyə probleminin tədqiqatçısı, görkəmli alim Резюме. Статья посвящена жизни и деятельности профессора Видади Халилова. В этом году ему исполняется 80 лет. Творчество профессора рассматривается в нескольких направлениях. Исследуется его деятельность как ученого, как научного руководителя докторантов, как автора учеб- ников и образовательных программ. Приводятся цитаты из его произведений, упоминаются названия его учебников и книг. Ключевые слова: творчество Видади Халилова, эстетическое воспитание, педагогические технологии, исследователь проблемы эстетического воспитания, выдающийся ученый Azərbaycan Respublikasının Təhsil Ġnstitutunun Elmi əsərləri, Cild 89, №6, 13

Akif Nurağa oğlu Abbasov Summary. The article is devoted to the life and work of Professor Vidadi Khalilov. This year he turns 80 years old. The work of the professor is considered in several directions. His activity as a scientist, as a supervisor of doctoral students, as an author of textbooks and educational programs is being investigated. Quotations from his works are given, the names of his textbooks and books are mentioned. Key words: Vidadi Khalilov’ creativity, aesthetic upbringing, pedagogical technologies, researcher of the problem of aesthetic upbringing, outstanding scientist Ön söz əvəzi olmaq üçün cani-dildən çalışır, mühazirə və se- Kiçik yaşlarında bir də görürsən ki, uşaq- minar məşğələlərinə hazırlaşır, imtahanlardan dan soruşurlar: yaxşı və əla qiymətlər almağa səy göstərirdi. – Atanı, ananı nə qədər istəyirsən? Yenə tələsirdi. İllər isə tələsmək bilmirdi. Bu O da qollarını yanlara geniş açaraq, se- dəfə müəllim olmaq, əlinə jurnal alıb sinif otağı- vinclə: na girmək üçün tələsirdi. Səbri çatmadı. Ali təh- – Bax, bu boyda!!! – deyir. sil ala-ala Bakı şəhərinin 7 və nömrəli mək- Valideyn də öz növbəsində: təblərində bədii rəhbər və musiqi müəllimi vəzi- – Mən də səni dünyalar qədər istəyirəm! fəsində işləməyə başladı (). Hərənin öz dünyası var. Kimisinin kiçik, cü il. Vidadi ali təhsilini də başa kimisinin böyük, kimisinin daha böyük. Bu mə- vurmuşdu. Müəllimlik peşəsi, ixtisası ilə yanaşı nada Vidadi Xəlilov dünyası da önəmlidir, geniş onda elmi işə maraq oyanmışdı. Arzularının qa- idi, geniş olaraq qalır. Fəqət arzuları bu gen nadında o zamankı Azərbaycan Dövlət Elmi- dünyaya sığmayıb. Uğur qazanmaq, mənalı ya- Tədqiqat Pedaqogika İnstitutuna (hazırda Azər- şamaq, yazıb-yaratmaq üçün. Xeyirxahlıq gös- baycan Respublikasının Təhsil İnstitutu) gəldi, tərmək, kömək, yardım əlini uzatmaq üçün. sənədlərini aspiranturaya (hazırda doktorantura) Bu yolda gecəsini gündüzünə qatıb, yuxu- verdi və aspirantların cərgəsinə qoşuldu. suz gecələr, narahat gündüzlər keçirib. Rahatlı- ci ildə aspirantura təhsilini uğurla tamamladı. ğını itirsə də, əziyyət çəksə də xoş məramlı Artıq dissertasiyasını yazıb tamamlamışdı. əməllərindən qalmayıb, uğurları da bol olub. Bu Mən ci ildə müsabiqə yolu ilə bu onu yaşadıb, qanadlandırıb, sevindirib, fərəhlən- institutda Tərbiyənin ümumi problemləri şöbə- dirib. Günləri, həftələri, ayları, illəri, on illəri sində kiçik elmi işçi kimi fəaliyyətə başlayanda yola salıb gəlib çatıb səksən yaşına! Vidadi Xəlilovla tanış oldum. O, artıq disserta- Ġllərə nə var ki, illər tələsmir siya müdafiə edib, pedaqoji elmlər namizədi el- Vidadi Xəlilov ci il dekabrın də mi dərəcəsi almışdı. Cəbrayıl rayonunun Çərəkən kəndində anadan XoĢ simalı insan olub. Uşaqlıqda, orta məktəb və tələbəlik illərin- Bəzi adamların sifətindən zəhrimar yağır. də adama elə gəlir ki, günlər keçmək bilmir. Vidadi müəllimi həmişə şən, xoş simalı, nikbin Müəyyən vaxt ötdükdən, yaşa dolduqdan sonra ovqatlı, gülərüzlü, səmimi görmüşəm. Öz sö- isə görürsən ki, illər sanki tələsir, vaxt çatdıra zü, öz fikri olan insan və alim idi, indi də belə- bilmirsən, bu günün işini sabaha qoyursan. Ata- dir. Auditoriyada, televiziyada çıxış edəndə də, lar isə deyib: ―Bu günün işini sabaha qoyma!‖ insanlarla qarşılıqlı münasibətlərdə də sifətində Necə qoymayasan? Çatdırmaq olmur axı. xoş təbəssüm olur. Bu, onu insanlara sevdirir, Başqa uşaqlar kimi, Vidadi də balaca onunla səmimi, açıq söhbət etməyə ruhlandırır. olanda məktəbə getməyə tələsirdi. Bəziləri tə- Vidadi müəllim xeyirxah adamdır, insanlara ləssə də, məktəbə getdikdən bir müddət sonra yaxşılıq etməkdən, onlara kömək əlini uzatmaq- həvəsləri sönür. Bunun müxtəlif səbəbləri var. dan hədsiz zövq alır. Ali təhsil müəssisələrində Vidadi isə həvəslə, dərin maraqla ümumi təhsi- dərs dediyi tələblərlə, elmi rəhbəri olduğu dok- linə davam edir, amma bu qənaətdə idi ki, yenə torant və dissertantlara münasibətdə səmimidir, tələsir. cu ildə orta təhsili başa vurub ali onlara hörmət və nəzakətlə yanaşır, nüfuzlarını məktəbə getmək üçün tələsirdi. gözləyir, qayğıları ilə maraqlanır. Şəxsiyyətlər- Nəhayət, ibtidai təhsilin pedaqogikası və arası münasibətlərdə, həmkarları ilə ünsiyyətdə metodikası ixtisası üzrə Azərbaycan Dövlət Pe- tolerant olmağa çalışır. İntolerantlığı xoşlamır. daqoji İnstitutuna qəbul olundu. Yaxşı müəllim 14 Scientific Works of the Institute of Education of the Republic of Azerbaijan, Volume: 89, Number: 6,

Professor Vidadi Xəlilov dünyası Vidadi müəllimin tədqiqatları əsasən niyyəti vasitəsilə şagirdlərin estetik zövqünün ümumtəhsil məktəbi şagirdlərinin estetik tərbi- formalaşdırılması imkanları və yolları və s. bu yəsi problemləri ilə bağlıdır. Onun doktorant və kimi məsələlər diqqət mərkəzinə gətirilirdi. dissertantlarının əksəriyyəti də böyüməkdə olan Dissertasiyanın müdafiəsi müvəffəqiyyət- nəslin estetik tərbiyəsi məsələləri üzrə tədqiqat- lə keçdi, tanınmış sahə mütəxəssisi tərəfindən lar aparmışlar. Bir estetik kimi Vidadi müəllim yüksək qiymətləndirildi və tezliklə təsdiq olun- oturuşuna-duruşuna, geyiminə xüsusi diqqət ye- du. Bir müddət sonra, ci ildə səmərəli elmi tirir. Geyim estetikasının tələblərinə ciddi əməl fəaliyyəti nəzərə alınaraq ona professor elmi adı edir, bir çoxları da ondan nümunə götürür. da verildi. Elm yollarında inamlı addımlar Vidadi Xəlilov, eyni zamanda, Rusiya Pe- Vidadi Xəlilovun namizədlik dissertasiya- daqoji və Sosial Elmlər Akademiyasının həqiqi sı ―İbtidai siniflərdə Azərbaycan xalq yaradıcı- üzvüdür. lıq nümunələrinin öyrədilməsi estetik tərbiyə Elmi rəhbərlik vasitəsi kimi‖ mövzusunda idi. ci ildə pro- Professor Vidadi Xəlilov elmi kadrların fessor Bayram Hüseynlinin elmi rəhbərliyi ilə hazırlanmasında mühüm rol oynamışdır və oy- müdafiə etmişdi. Məktəbəqədər və ibtidai təhsil namaqdadır. Onun elmi rəhbərliyi ilə 16 nəfər şöbəsində elmi işçi, aparıcı elmi işçi vəzifələrin- elmlər namizədi (fəlsəfə doktoru) yetişmişdir. də işlədi. Estetik tərbiyə şöbəsinin, sonralar isə, Eyni zamanda, fəlsəfə doktoru və elmlər dokto- əvvəlcə İbtidai təhsil şöbəsinin, bir müddət keç- ru dissertasiyalarının müdafiəsi ilə bağlı 25 nə- miş Məktəbəqədər və ibtidai təhsil şöbənin mü- fər iddiaçıya rəsmi opponentlik etmişdir. diri oldu. Hazırda o, institutun böyük elmi məs- Yetirmələrindən Əməkdar incəsənət xadi- ləhətçisidir. mi, professor Nazim Kazımov hazırda Azərbay- Professor 23 il Estetik tərbiyə şöbəsinə can Milli Konservatoriyasının nəzdindəki Bakı rəhbərlik etmişdir. Fəaliyyəti dövründə müdiri Musiqi Kollecinin direktorudur. Səmərəli fəaliy- olduğu şöbə keçmiş SSRİ Pedaqoji Elmlər Aka- yəti, diqqəti çəkən uğurları ilə tanınır. demiyası və onun sahə institutları, həmçinin Monoqrafiya, dərslik, kitab, məqalə və Ukrayna, Belarusiya, Latviya, Özbəkistan, tədris proqramları müəllifi Türkmənistan, Qırğızıstan, Gürcüstan, Moldova Vidadi Xəlilov bir sıra monoqrafiyalar qə- və digər respublikaların Elmi-Tədqiqat Pedaqoji ləmə almışdır. Həmin monoqrafiyalar, kitablar, Elmlər İnstitutları ilə əlaqələr qurdu. Bunlar şö- elmi məqalələri professorun ―Nərgiz‖ nəşriyya- bənin səmərəli fəaliyyətinə müstəsna dərəcədə tında nəşr olunmuş 10 cildlik ―Seçilmiş əsərlə- böyük təsir göstərmişdi. ri‖ndə özünə yer almışdır. Onlardan “Ümum- V.C. Xəlilov doktorluq dissertasiyasını təhsil məktəblərində estetik tərbiyənin inkişaf cü ildə müdafiə etdi. Dissertasiya ―Azər- yolları‖, ―Muğamların tədrisinə dair metodik baycan ümumtəhsil məktəblərində estetik tərbi- tövsiyələr‖, ―Ustanın pedaqoji mədəniyyəti, yənin nəzəriyyəsi və təcrübəsi‖ adlanırdı. Xüsu- ―Müəllimin estetik mədəniyyətinin yüksəldil- sən həmin zamanlarda (təxminən 30 il əvvəl) məsi istiqamətləri‖, ―Tələbələrin fəallıq mədə- dissertasiyanın mövzusu son dərəcə aktual, iş- niyyəti‖, ―Məktəbli mədəniyyəti‖, ―Televizor və lənmə səviyyəsi yüksək idi. uşaqlar‖, ―Məktəblinin etik-estetik aləmi‖ və s. Dissertasiyada estetik tərbiyənin sosial nümunə göstərmək mümkündür. funksiyasının artması və müasir ümumtəhsil Professor V.C. Xəlilov pedaqogikanın məktəblərində nəzərə alınması məsələləri; Azər- müxtəlif məsələlərinə, estetikaya, estetik tərbiyə baycan mütəfəkkirlərinin estetik sərvətlər, estetik və təsviri incəsənət məsələlərinə həsr olunmuş mədəniyyət haqqında fikirləri şagirdlərin estetik yə yaxın monoqrafiya, dərslik, kitab və təd- tərbiyəsinin vasitəsi kimi; estetik tərbiyənin ma- ris proqramlarının, dən artıq elmi məqalə- hiyyəti, vəzifələri prinsipləri, vasitə və yolları; tə- nin müəllifidir. Məqalələri məktəblilərin estetik lim prosesində, sinifdənxaric məktəbdənkənar mədəniyyətinin inkişafı, musiqi təhsilinin, musi- tədbirlərdə şagirdlərin estetik tərbiyəsinin forma- qi ifaçılığının və musiqi mədəniyyətinin inkişa- ları, yolları, estetik tərbiyənin səmərəliliyini artı- fı, ifaçılıq mədəniyyəti, ədəbiyyat və təsviri in- ran başlıca tələblər; mühit, şərait və geyim mədə- cəsənət vasitəsi ilə estetik tərbiyə imkanları və s. bu kimi məsələlərə həsr edilmişdir. Azərbaycan Respublikasının Təhsil Ġnstitutunun Elmi əsərləri, Cild 89, №6, 15

Akif Nurağa oğlu Abbasov Vidadi müəllim uzun illər V-VI siniflər ya bəzək‖, Ömrü bahar müəllimim‖, ―Müstəqil- üçün ―Musiqi‖, II-IV siniflər üçün ―Təsviri in- liyimiz əbədidir‖, ―Oxu, tar‖, ―Xocalı harayı, cəsənət‖ dərsliklərinin müəllifi, həmmüəllifi ol- Xocalı fəryadı‖ və s. muşdur. O, eyni zamanda, İlyas Əfəndiyev adı- Elm-sənət adamlarının, gənc Ģairlərin na Elitar gimnaziya üçün ―Estetika‖, ―Etika və yaradıcılığına həsr olunan ədəbi-bədii kom- etiket‖ tədris proqramlarının müəllifidir. pozisiyalar Ümumpedaqoji problemlərə aid bir sıra Professor bu seriyadan da bir sıra ədəbi- məqalələri vardır. ―Dərs müəllimin şah əsəri- bədii kompozisiyalar hazırlamışdır. ―Akademik dir‖, ―Əxlaq tərbiyəsinin problemləri‖, ―Televi- Teymur Bünyadovun ―Əsrlərdən gələn səslər‖ zor və uşaqlar‖, ―İstedadlı şagirdlərlə işin siste- əsəri əsasında hazırlanan ―Əsrlərdən gələn səslər mi‖, ―Ziyalılıq mənbəyi – mütaliə, – əgər o da əsrlərə səda verər‖, ―Anarın sənət dünyası‖ və s. yoxdursa‖, ―Mənəviyyat olmasa, mədəniyyət də Mənəvi-estetik tərbiyə problemlərinə olmaz‖, ―Uşaq evdə tək qalanda‖, ‖Elm-təhsil aid kitablara yazdığı rəylər məbədinin şərəfli yolu‖ və s. məqalələrini qeyd Vidadi müəllim mühüm əhəmiyyət kəsb etmək yerinə düşər. edən bir sıra monoqrafiyaya, kitab və kitabçaya, Professor Vidadi Xəlilovun tədqiqatları sı- metodik vəsaitə və tədris proqramına rəy vermiş- rasında pedaqoji texnologiyalar problemi özünə dir. Yaradıcılığının bir istiqaməti də budur. ―Bu məxsus yer tutur. səpgidə ―Nağıllar yalan olmur, ―Əkil-bəkilin na- Görkəmli alimlərin və bəstəkarların hə- ğıllı dünyası‖, ―Ramil dastanı‖, ―Professor Zahid yatına və fəaliyyətinə aid monoqrafiyalar Qaralovun ―Tərbiyə‖ trilogiyası milli tərbiyə sis- Professor V.C. Xəlilovun yaradıcılığının teminin formalaşmasında mənbədir‖, ―Anam bir- bir istiqaməti də elm və incəsənət xadimlərinə dir, Vətən tək‖, ―Başı çalmalı dağlar‖ və s. re- həsr etdiyi monoqrafiyalardan ibarətdir. Həmin senziyalarını nümunə gətirmək mümkündür. monoqrafiyalar bunlardır: ―Akademik Mehdi Təltifləri Mehdizadə‖, ―Bəstəkar Süleyman Ələsgərov‖, Professorun səmərəli fəaliyyəti dövlət, res- ―Bəstəkar Qənbər Hüseynli (B. Hüseynli ilə), publika Təhsil və Elm Nazirliyi və institut tərəfin- ―Bəstəkar Oqtay Zülfüqarov‖, ―Sadiqlik nümu- dən yüksək qiymətləndirilmişdir. O, III dərəcəli nəsi‖ (professor Nazim Kazımov haqqında), Əmək ordeninə, nazirliyin Qabaqcıl maarif xadi- ―Şirin səsin sədası‖ (əməkdar artist Təhmiraz mi döş nişanına, Fəxri Fərmanlarına layiq görül- Şirinov haqqında), ―Ustad məhəbbəti, ustad sə- müşdür. Respublikanın Əməkdar müəllimi fəxri nəti‖ ( xalq artisti Səkinə İsmayılova haqqında), adını şərəflə daşıyır. SSRİ maarif əlaçısı, akade- ―Dolanaram başına‖nın heyrət aləmi‖ (musiqi mik Mehdi Mehdizadə mükafatı laureatı, respubli- xadimi Qulu Əsgərov haqqında). ka Lenin Komsomolu Mükafatı laureatıdır. Vidadi Xəlilov tərəfindən qələmə alınmış Əsərlərindən seçmələr və ekran həyatı yaşamış bəzi sənədli filmlərin  Prosesin texnologiyasının şərti təsviri ssenariləri Azərbaycan Televiziyasının qızıl fon- texnoloji sxem adlanır. Texnoloji sxemdə prose- dunda saxlanır. Həmin filmlər bunlardır: ―Əsrə sin ayrı-ayrı elementləri ayırd edilir, onların ara- bərabər ömür‖ (akademik Mehdi Mehdizadə həsr sındakı məntiqi əlaqə işarə olunur. Texnoloji xə- edilmişdir), ―Bəstəkar Süleyman Ələsgərov (Ə. ritə də tərtib olunur: sxemdən fərqli olaraq xəritə- Kamaloğlunun həmmüəllifliyi ilə). də proses əməliyyatları mərhələlər üzrə ardıcıllı- Bayramlara və tarixi günlərə həsr olunan ğı ilə çox vaxt qrafık formada təsvir olunur və bu ədəbi-bədii kompozisiyaların ssenariləri zaman zəruri vasitələrdən necə istifadə olunacağı Professorun yaradıcılıq istiqamətləri çox- göstərilir Bütün bunlar ―pedaqoji texnologiya‖ cəhətlidir. Bayramlara və tarixi günlərə aid ədə- anlayışını mahiyyət dolğunluğu ilə mənimsəmək bi-bədii kompozisiyaların ssenarilərini hazırla- baxımından mühüm əhəmiyyətə malikdir. maqdan xoşlanar, vaxtilə çalışdığı ali təhsil  Müəllimlər çalışmalıdır ki, musiqi məş- müəssisəsində (Bakı Qızlar Universitetində) ğələlərində uşaq heç bir səs gərginliyi hiss et- bədii rəhbər kimi onları canlandırardı. Həmin mədən, qışqırmadan oxumağı bacarsın. Mahnı ssenarilərlə tanış olaq: ―Elimizə bahar gəlir, oxuma zamanı uşağa musiqi cümləsini, habelə Novruz gəlir, yaz gəlir‖, ―Həyata anadır, dünya- ayrı-ayrı bəndlərin sonunadək nəfəsdən qənaətlə istifadə etmək bacarığı da aşılanmalıdır. 16 Scientific Works of the Institute of Education of the Republic of Azerbaijan, Volume: 89, Number: 6,

Professor Vidadi Xəlilov dünyası  Şagirdlərin milli və bəşəri dəyərlər əsa- heç açılmaq bilmir. Bu, səbəbsiz deyildir. 80 il- sında tərbiyə olunmasında, tariximizin, mədəniy- liyinə hazırlaşırdı. Lakin necə deyiblər: ―Sən yətimizin, adət-ənənələrimizin daha ətraflı öyrə- saydığını say, gör fələk nə sayır‖. nilməsində, onların maraq və meyllərinin uyğun Bu il amansız əcəl oğlu Vüqarı onun, qabiliyyətlərinin inkişaf etdirilməsində sinifdən- ailəsinin, əzizlərinin əlindən vaxtsız aldı. Vidadi xaric işlərin rolu, təsir imkanları çox böyükdür. necə sevinsin 80 yaşına? Ailənin fəxri Ataların belə məsəli də var: ―Xeyirlə şər Vidadi müəllim həyat yoldaşı Əminə xa- bağrıbadaşdır‖. Həm də dost dosta arxa gərək, nımla dörd gözəl övlad böyüdüb. Üçü qız, biri dəstək gərək! Razılığını aldım ki, onun haqqın- oğlan. Qızı Gülnarə Xəlilova hamısından zirək da bir məqalə yazım və ürək sözlərimi, olanları- çıxıb. Sənətşünaslıq üzrə fəlsəfə doktorudur. keçənləri qələmə aldım. Respublikamızda və bəzi xarici ölkələrdə onu Əziz dostumuzun, pedaqogika elmləri yaxşı tanıyırlar. O, Gülnarə Xəlilova Moda Evi- doktoru, professor, respublikanın Əməkdar nin və respublika Milli Geyim Mərkəzinin rəh- müəllimi, akademik Mehdi Mehdizadə mükafatı bəri kimi milli geyim ənənələrinin əsas mahiy- laureatı Vidadi Cəmil oğlu Xəlilovun 80 yaşı yətini, dəyərli cəhətlərini sənətsevərlərə çatdırır. mübarək olsun!!! Son söz əvəzinə Problemin aktuallığı. Professor Vidadi Pedaqogika elmləri doktoru, professor, Xəlilovun 80 illiyi tamam olur. Əməkdar müəllim Vidadi Cəmil oğlu Xəlilovun Problemin yeniliyi. Professor Vidadi bu il dekabrın də anadan olmasının 80 illiyi Xəlilovun 80 illiyi diqqətə çatdırılır. Problemin praktik əhəmiyyəti. Məqalə dok- tamam olur. Lakin o özü buna heç də sevinmir. torantlar və gənc tədqiqatçılar üçün faydalı olacaqdır. Qüssəlidir. Həmişə gülümsər olan sifətinin rəngi Ədəbiyyat: 1. Xəlilov, V.C. Seçilmiş əsərləri. 10 cilddə / V.C. Xəlilov. – Bakı: Nərgiz, – 2. Akademik Vidadi Xəlilov (həyat və yaradıcılığı). – Bakı: Nərgiz, – E-mail: [email protected] Rəyçilər: funduszeue.info, prof. Ġ.H. Cəbrayılov, funduszeue.info prof. H.H. Əhmədov Redaksiyaya daxil olub: Azərbaycan Respublikasının Təhsil Ġnstitutunun Elmi əsərləri, Cild 89, №6, 17

Günay Eldar qızı Hüseynzadə ĠRƏVAN MÜƏLLĠMLƏR SEMĠNARĠYASI – ИРЕВАНСКАЯ УЧИТЕЛЬСКАЯ СЕМИНАРИЯ – IRAVAN TEACHERS’ SEMINARY – UOT Günay Eldar qızı Hüseynzadə Azərbaycan Respublikasının Təhsil İnstitutunun Təhsilin nəzəriyyəsi və tarixi şöbəsinin elmi işçisi funduszeue.info ĠRƏVAN MÜƏLLĠMLƏR SEMĠNARĠYASININ MƏZUNLARI Гюнай Эльдар гызы Гусейнзаде научный сотрудник отдела теории и истории образования, Института Образования Азербайджанской Республики ВЫПУСКНИКИ ИРЕВАНСКОЙ УЧИТЕЛЬСКОЙ СЕМИНАРИИ Gunay Eldar Huseynzade scientific worker of the department of Theory and history of education at the Institute of Education of the Republic of Azerbaijan GRADUATES OF IREVAN TEACHERS&#; SEMĠNARY Xülasə. Qeyd etmək lazımdır ki, ölkəmizdə təhsilin inkişafında İrəvan maarifçiliyinin, ədəbi mühiti- nin mühüm və böyük rolu olmuşdur. Məqalədə Azərbaycanın ilk pedaqoji təhsillərini İrəvan Müəllimlər Se- minariyasında almış məktəb, ədəbiyyat, mədəniyyət və incəsənət sahəsində fəaliyyət göstərən bir çox nüma- yəndələri haqqında məlumatlar yer almışdır. İrəvan Müəllimlər Seminariyasının məzunlarının azərbaycanlı- ların yaşadığı bölgələrdə, xüsusən kəndlərdə ibtidai məktəblərin yaradılmasında, xalq arasında elm və maari- fin yayılması, savadsızlığın aradan qaldırılması sahəsində gördükləri işlər qeyd olunur. Açar sözlər: İrəvan Müəllimlər Seminariyası, kənd müəllimi, ibtidai təhsil, pansionat, seminariyanın məzunları Резюме. Следует отметить, что просветительская и литературная среда Иревана сыграла важную и большую роль в развитии образования в нашей стране. В статье содержится информация о многих представителях Азербайджана, получивших первое педагогическое образование в Иреванс- кой Учительской Семинарии, активно работавших в области литературы, культуры и искусства. Упоминаются также работы, проделанные выпускниками Иреванской Учительской Семинарии в районах проживания азербайджанцев, особенно в селах, в создании начальных школ, в распростране- нии науки и знаний среди населения, а также в области ликвидации неграмотности. Ключевые слова: Иреванская Учительская Семинария, сельский учитель, начальное образование, школа-интернат, выпускники семинарии Summary. It should be noted that the education and literary environment of Irevan played an important role in the development of education in our country. The article contains information about many representatives of Azerbaijan, who received their first pedagogical education at the Irevan Teacher&#;s Seminary, and who are active in the field of school, literature, culture, and art. The work done by the graduates of the Irevan Teacher&#;s Seminary in the areas where Azerbaijanis live, especially in the villages, in the establishment of primary schools, in spreading science and knowledge among the people, and in the field of eliminating illiteracy, is noted. Key words: Irevan Teachers&#; Seminary, village teacher, primary education, boarding school, graduates of the seminary 18 Scientific Works of the Institute of Education of the Republic of Azerbaijan, Volume: 89, Number: 6,

Ġrəvan Müəllimlər Seminariyasının məzunları İrəvan Müəllimlər Seminariyası Azərbay- Dövrünün görkəmli maarifçilərindən olan canda təhsilin, xalq maarifinin, pedaqogika elmi- Tağı bəy Səfiyev cü ildə İrəvan Müəllim- nin inkişafında əhəmiyyətli rol oynamış təhsil lər Seminariyasından məzun olduqdan sonra iki ocaqlarından biridir. ―İrəvan Müəllimlər Semina- il Noraşen (indiki Şərur rayonu, Cəlilkənd) riyasının illiyinin qeyd edilməsi haqqında‖ məktəbində dərs demişdir. Həm rus dilini yaxşı Azərbaycan Respublikasının Prezidenti, cənab bildiyinə, həm də Naxçıvanın bütün bölgələrini İlham Əliyevin 29 dekabr, ci il tarixdə im- yaxşı tanıdığına görə diplomatik missiya daşı- zaladığı Sərəncamda qeyd edilir: ―İrəvan şəhəri yan Tağı bəy ci ildə Qars müqaviləsinin tarixən azərbaycanlıların köklü yaşadığı böyük imzalanması mərasimində Naxçıvanın təmsilçisi elm, maarif və mədəniyyət mərkəzlərindən biri olmuşdur. cü ildə Naxçıvan Xalq Maarif kimi şöhrət tapmışdı. Şəhərdə Azərbaycan xalqı- Komissarlığında inspektor vəzifəsində çalışmış- na məxsus son dərəcə zəngin ədəbi-mədəni mü- dır. cu ildə ―Rusca-türkcə lüğət‖i hazırla- hit formalaşmışdı. İrəvan xanlığı çar Rusiyasının yan maarifçi ―Maarif zərbəçisi‖ döş nişanına la- tərkibinə qatıldıqdan sonra burada dünyəvi təhsi- yiq görülmüşdü. Həmçinin o, uzun müddət Nax- lə xüsusi diqqət yetirilməsində həmin mühit əhə- çıvanın Nehrəm kəndində də müəllim işləmiş və miyyətli rol oynamışdır. XIX əsrin ikinci yarısın- həmin dövrdə onun ―Nehrəm kəndi‖ adlı kitab- dan etibarən, Cənubi Qafqazda maarifçilik hərə- çası da işıq üzü görmüşdür. katı geniş vüsət aldı. Regionda dünyəvi təhsil ve- Seminariyada təhsil aldığı dövrdə dram rən yeni tipli məktəbin – İrəvan Müəllimlər Se- dərnəyinin fəal üzvlərindən olan Həsən Səfərli minariyasının açılması da məhz bu vaxtlara təsa- İrəvanın teatr truppasında epizodik rollar ifa düf edir‖ [1]. Bu sərəncam İrəvanda azərbaycan- edirdi. ci ildə təhsilini başa vuraraq Naxçı- lıların illər boyu yaratdığı tarixi, mədəni irsə sa- vana qayıtmış və müəllimlik fəaliyyətinə başla- hib çıxaraq, yaddaşımızı bərpa etməyə və strateji mışdır. Bununla yanaşı, həvəskarlar truppasın- hədəflərə nail olmağa yönəlmişdir. da, ci ilə qədər isə Naxçıvan Dövlət Dram ci il noyabrın 8-də yaradılan bu təh- Teatrında aktyor, rejissor, baş rejissor kimi ça- sil ocağının nəzdində hazırlıq sinfi, ibtidai mək- lışmışdır. Rus dilini və riyaziyyatı gözəl bilən təb və pansionat (yataqxana) da fəaliyyət göstə- Həsən Səfərli ci ildən cu ilin ortala- rirdi. Burada azərbaycanlılarla yanaşı, erməni, rına qədər Naxçıvanda fəaliyyət göstərən ―Rüş- gürcü, rus və digər xalqların nümayəndələri təh- diyyə‖ məktəbində dərs demişdir. O, cu il- sil alırdı. Seminariya fəaliyyətə böyük hazırlıq də Naxçıvanda kimsəsiz uşaqlar evinin müdiri qrupu və birinci sinif ilə başlamışdı. Sonrakı işləmişdir. cı ildə isə Naxçıvan Muxtar dərs ilində ikinci sinif, cü ildə üçüncü sinif Sovet Sosialist Respublikasının əməkdar müəlli- təşkil olunmuşdu. Hər il hazırlıq qrupuna və bi- mi adına layiq görülmüşdür. rinci sinfə qəbul elan olunurdu, II və III siniflərə cı ildə İrəvan Müəllimlər Seminari- birbaşa qəbula icazə verilmirdi. Birinci buraxılı- yasını bitirən Həsən bəy Qazıyev Uluxanlı mək- şı cü ildə olan İrəvan seminariyasının hə- təbində, sonra isə ci ilə qədər İrəvanın min il 5 azərbaycanlı məzunu olmuşdu. müxtəlif milli məktəblərində rus dili müəllimi İlk pedaqoji təhsillərini burada almış azər- işləmişdir. Həsən bəy həm də İrəvan quberniya- baycanlı gənclər sonrakı həyat fəaliyyətlərini sı müsəlmanlarının dini icmasının üzvü idi. O, azərbaycanlıların yaşadıqları kəndlərdə ibtidai ci ildə erməni daşnaklarının törətdikləri məktəblərin yaradılmasına, yaxud mövcud kənd qətliamlar zamanı Naxçıvana köçmüş və müxtə- ibtidai məktəblərində müəllimlik peşəsinə həsr lif məktəblərdə rus dilini tədris etmişdir. Əmək- edərək, xalq arasında elm və maarifin yayılma- dar müəllim Həsən bəy ömrünün böyük bir his- sında, savadsızlığın aradan qaldırılmasında mü- səsini Azərbaycan milli maarifçiliyinin inkişafı- hüm rol oynamışlar. na həsr etmişdir. Tağı bəy Səfiyev, Həsən Səfərli, Həsən bəy İrəvanda maarifin inkişafında böyük rolu ol- Qazıyev, Haşım bəy Nərimanbəyov, Vahid Musa- muş Haşim bəy Nərimanbəyov İrəvan Müəllimlər bəyov, Haşım bəy Vəzirov, İbadulla bəy Muğan- Seminariyasında təhsilini başa vurduqdan sonra, linski, Cəfər bəy Cəfərbəyov, Cabbar Məm- ci ildə İrəvanda məktəb açmışdı. H. Nəri- mədov, Fərəməz Mahmudbəyov və başqaları ayrı- manbəyov yaratdığı məktəbdə müdirlik və müəl- ayrı vaxtlarda seminariyanın məzunları olmuşlar. Azərbaycan Respublikasının Təhsil Ġnstitutunun Elmi əsərləri, Cild 89, №6, 19

Günay Eldar qızı Hüseynzadə limlik etməklə yanaşı, Ripsime qızlar gimnaziya- arasında gələcəyin akademiki Mustafa bəy Top- sında da Azərbaycan dilindən dərs deyirdi. O, çubaşov, qardaşı Mehdi Topçubaşov, Mirməm- İrəvanda ana dilində məktəblərin yaradılmasında məd Miryəhyayev, Əziz Şərif və başqaları var fəal iştirak etmiş, digər müəllimlərlə birlikdə idi. ci ildə İbadulla bəy pansionatı yaxın Azərbaycan məktəbləri üçün ―Ana dili‖ kitabını dostu və yeznəsi olan Cabbar Məmmədova tapşı- tərtib etmişdir. Kitab ci ildə İrəvanda, daha raraq, həmişəlik İrana köçür. O, bir müddət İran- sonra isə üç dəfə Tiflisdə nəşr olunmuşdur. da müxtəlif sahələrdə çalışmış, hətta bir müddət Pedaqoji təhsilini İrəvan Müəllimlər Se- İranda olan rus zabitlərinə dərs demişdir. minariyasında alan Vahid Musabəyov seminari- Cəfər bəy Cəfərbəyov ci ildə İrəvan yanın son dərəcə istedadlı və bacarıqlı şagirdlə- Oğlan Gimnaziyası nəzdində hazırlıq məktəbini, rindən olmuşdur. Onun seminariyada oxuduğu ci il də İrəvan Müəllimlər Seminariyasını zaman çəkdiyi coğrafi xəritələr böyük marağa bitirmişdir. O, əvvəl Məhəmmədqulu bəy Kən- səbəb olmuşdu. Xəritələrdə seminariya müəlli- gərlinskinin məktəbində tərbiyəçi, daha sonra minin qeydləri də yer almışdı. cu ildə se- isə Yengicədə və Aleksandropolda müəllim ki- minariyanı müvəffəqiyyətlə bitirdikdən sonra mi fəaliyyət göstərmişdir. Cəfər bəy Cəfərbəyov Musabəyov Qutqaşen kəndində birsinifli məktə- türk dilindən başqa, qalan fənlərin rus dilində bə ibtidai sinif müəllimi təyin edilir. ci il- tədris edilməsi şərti ilə III dərəcəli xüsusi təhsil də açılan bu məktəb Nuxa qəzasında ilk xalq müəssisəsi açmış və eyni zamanda, açdığı pan- məktəbi idi. Məktəb üç şöbədən ibarət idi. Təd- sionata rəhbərlik etmişdir. ―Kavkazskiy kalen- ris Azərbaycan və rus dillərində aparılırdı. Bu- dar‖ məcmuəsinin cu il nömrəsində Cəfər rada hesab, coğrafiya, tarix, təbiətşünaslıq və bəy Cəfərbəyovun İrəvan Müəllimlər Seminari- rəsm fənləri tədris edilirdi. Məktəbin müdiri və yasında müsəlman şöbəsinin müdiri vəzifəsində ilk müəllimi Zaqafqaziya Müəllimlər Seminari- işləməsi göstərilmişdir [2]. yasının ilk məzunlarından, məşhur Azərbaycan Seminariyanın ci il məzunlarından pedaqoqu və maarifçisi Rəşid bəy Əfəndiyev idi. biri olan Cabbar Məmmədov seminariyanı bitir- Dövrünün məşhur mühərrirlərindən (redak- dikdən sonra Nehrəm, Qəmərli və İmanşalıda tor) biri olan Haşım bəy Vəzirov seminariyanı bi- müəllim kimi fəaliyyət göstərmişdir. cı tirdikdən sonra əvvəl Böyük Vedi kəndində, da- ildə İ. Muğanlinskinin pansionunda rus dili ha sonra isə Cavanşir qəzasının Alpout, Şəki qə- müəllimi, bir il sonra isə İrəvan Müəllimlər Se- zasının Kiçik Göynük, Cavanşir qəzasının Bərdə minariyasında türk dili müəllimi vəzifəsində ça- kəndlərində müəllimlik etmişdi. Bir müddət son- lışmışdır. C. Məmmədov iki il Naxçıvan Ali İb- ra isə Şuşada yaradılan müsəlman-rus məktəbinə tidai məktəbində rus və türk dillərini tədris et- direktor vəzifəsinə təyin olunmuşdu. mişdir. Həmin illərdə onun üç kitabı (―Самоу- Uzun müddət ədəbi jurnalistika sahəsində читель тюркского языка для русских‖, ―Са- fəaliyyət göstərən Haşım bəy ―Tazə həyat‖ моучитель русского языка для тюрок‖, ―Са- (), ―İttifaq‖ (), ―Səda‖ моучитель русского языка для персов‖) nəşr (), ―Kavkazets‖ (, rus dilində), olunmuşdur. ci ildə Azərbaycan Dövlət ―Sədayi-vətən‖ (), ‖Sədayi-həqq‖ (), Universitetində, bir müddət sonra Azərbaycan ―Sədayi-Qafqaz‖ (–) qəzetlərini və Politexnik İnstitutunda Azərbaycan dilindən ―Məzəli‖ () jurnalını nəşr etdirmişdir. mühazirələr demişdir. ci ildə Kooperativ ―Məzəli‖, ―Molla Nəsrəddin‖dən sonra mətbuat İnstitutuna türk dilləri üzrə kafedra müdiri vəzi- tarixində ən görkəmli, cəmiyyətin siyasi həyatı- fəsinə təyin olunmuşdur. ci ildə ona dil və nı kəskin bir qələm ilə əks etdirən məşhur məz- ədəbiyyat elmləri üzrə elmlər namizədi və pro- həkə jurnalı hesab olunurdu. fessor, ci ildə isə müəllifi olduğu ―Azər- İbadulla bəy Muğanlinskinin İrəvanda baycanda tədris metodikası tarixi‖ əsərinə görə azərbaycanlı uşaqları gimnaziyaya hazırlaşdır- pedaqoji elmlər doktoru adı verilmişdir. maq üçün açdığı pansionatın Azərbaycan elminin Uzun müddət xalq maarifi sahəsində inkişafında mühüm rolu olmuşdur. cı ildə fəaliyyət göstərən Əli İbrahimov cü ildə pansionatda 19 nəfər uşaq yaşayırdı. Onlardan on seminariyanı bitirdikdən sonra inqilabi hərəkata biri İrəvandan, səkkizi Naxçıvandan idi. Uşaqlar qoşulmuş və bu hərəkatın fəallarından biri ol- 20 Scientific Works of the Institute of Education of the Republic of Azerbaijan, Volume: 89, Number: 6,

Ġrəvan Müəllimlər Seminariyasının məzunları muşdur. O, cü ildən cı ilə qədər Bö- sıra azərbaycanlı maarifçilər vətənlərinə geri qa- yük Vedi kəndində müəllim işləmişdir. cı yıdaraq ölkəmizdə elmin, maarifin, mədəniyyət ilin əvvəllərində Ağdam rayonuna köçmüş və və incəsənətin inkişafında yaxından iştirak etmiş- burada rus dilini tədris etmişdir. lər. İrəvan Müəllimlər Seminariyası fəaliyyət Fərəməz Mahmudbəyov ci ildə Vedi göstərdiyi müddət ərzində Cənubi Qafqazda, o ikisinifli məktəbini bitirdikdən sonra təhsilini cümlədən Azərbaycanda təhsilin və mədəniyyə- İrəvan Müəllimlər Seminariyasında davam et- tin inkişafında böyük əhəmiyyət kəsb edirdi. dirmişdir. Seminariyanıci ildə bitirsə də, Problemin aktuallığı. İrəvan Müəllimlər baş vermiş siyasi hadisələr onun müntəzəm ola- Seminariyasının illiyinin qeyd edilməsi tarixi raq müəllimlik etməsinə imkan verməmişdir. O, hadisə kimi böyük əhəmiyyətə malikdir. Bununla Naxçıvanın, Şərurun və Ordubadın erməni daş- bağlı ölkəmizdə müxtəlif tədbirlərin keçirilməsi, naklarından qorunmasında yaxından iştirak et- elmi tədqiqatların aparılması, məqalələrin dərc olunması aktuallıq kəsb edir. miş və cu ildə Ordubadda müdafiə komi- Problemin elmi yeniliyi İrəvan Müəllimlər təsinin rəhbəri olmuşdur. Naxçıvanda sovet hö- Seminariyasının yetişdirdiyi görkəmli şəxsiyyətləri kuməti qurulandan sonra bir müddət Naxçıvan ilə bağlı tədqiqatların aparılması təhsil tariximizin İnqilab Komitəsinin üzvü olmuş, sonralar isə öyrənilməsi və gənc nəsillərə çatdırılması Şərur və Ordubad rayonlarının icraiyyə komitə- baxımından vacibdir. sinin sədri vəzifələrində çalışmışdır. Problemin praktik əhəmiyyəti. Tədqiqat İrəvan Müəllimlər Seminariyasını bitirdik- nəticəsində üzə çıxarılmış faktlar Azərbaycan dən sonra təhsillərini Rusiya və Avropanın müx- cəmiyyətinin, gənc nəslin məlumatlandırılmasında təlif ali təhsil müəssisələrində davam etdirən bir böyük əhəmiyyət kəsb edir. Ədəbiyyat: 1. funduszeue.info 2. Zeynalov, Ə.M. İrəvan məktəbləri. / Ə.M. Zeynalov. Bakı: Mütərcim, , 56 s. 3. Zeynalov Ə.M.. İrəvan Müəllimlər Seminariyası. // Bakı: Respublika, 14 may, , s 4. Cəbrayılov İ.H. Seminariyanın Azərbaycan təhsilinə verdiyi töhfələr: İrəvan Müəllimlər Seminariyası – // Azərbaycan müəllimi. , 22 aprel, s 5. Məhərrəmov Z.H. İrəvanda məktəbdarlıq və maarifçilik (–ci illərdə ədəbi-mədəni mühit). Bakı: Nurlan, , s. 6. Mərdanov M.C., Allahverdiyev C.V. Azərbaycan təhsil tarixinin şərəfli səhifəsi. İrəvan Müəllimlər Seminariyası – // ci qəzet, , 28 avqust, s;14; 7. Rüstəmov F.A. Milli müəllim kadrları hazırlayan təhsil ocağı: İrəvan Müəllimlər Seminariyası – // Azərbaycan müəllimi. , 7 yanvar, s E-mail: [email protected] Rəyçi: funduszeue.info, prof. Ġ.H. Cəbrayılov Redaksiyaya daxil olub: Azərbaycan Respublikasının Təhsil Ġnstitutunun Elmi əsərləri, Cild 89, №6, 21

Həsən Əhməd oğlu Hüseynov ÜMUMPEDAQOJĠ PROBLEMLƏR ОБЩЕПЕДАГОГИЧЕСКИЕ ПРОБЛЕМЫ GENERAL PEDAGOGICAL PROBLEMS UOT Həsən Əhməd oğlu Hüseynov texniki elmlər doktoru, professor Azərbaycan Texniki Universiteti ELM, TƏHSĠL VƏ ĠSTEHSALAT ƏLAQƏLƏRĠ QLOBAL ÇAĞIRIġLAR KONTEKSTĠNDƏ Гасан Ахмед оглы Гусейнов доктор технических наук, профессор Азербайджанский Технический Университет СВЯЗИ НАУКИ, ОБРАЗОВАНИЯ И ПРОИЗВОДСТВА В КОНТЕКСТЕ ГЛОБАЛЬНЫХ ВЫЗЫВОВ Hasan Ahmed Huseynov doctor of technical sciences, professor Technical University of Azerbaijan LINKS OF SCIENCE, EDUCATION AND PRODUCTION IN THE CONTEXT OF GLOBAL CHALLENGES Xülasə. Məqalədə elm, təhsil və istehsalat əlaqələrinin vahid mərkəzdən idarə olunmasının yeni arxitek- turasının formalaşdırılmasında texnoloji inkişaf etmiş ölkələrin qabaqcıl təcrübəsi təhlil olunmuş, qlobal çağı- rışlar kontekstində intellektual kapitalın əsas aparıcı amilə çevrilməsi və onun təmini üçün müasir elm, təhsil sistemində müvafiq institusional və struktur islahatlarının həyata keçirilməsinin vacibliyi vurğulanmışdır. Açar sözlər: elm, təhsil, istehsalat, yüksək texnoloji avadanlıq, tədqiqat universiteti, biznes məktəb, kooperativ tədqiqat mərkəzi, tərəfdaşlıq proqramı, distant təhsil Резюме. В статье проанализирован передовой опыт технологически развитых стран в формиро- вании новой архитектуры централизованного управления связями науки, образования и произ- водства, подчеркнута важность проведения соответствующих институциональных и структурных ре- форм в современной системе науки и образования для превращения интеллектуального капитала в основной ведущий фактор в контексте глобальных вызовов. Ключевые слова: наука, образование, высокотехнологичное оборудование, исследовательский университет, бизнес школа, кооперативный исследовательский центр, программа партнерства, дистанционное образование Summary. The article analyzed the best practices of technologically developed countries in the formation of a new architecture of centralized management of the links of science, education and production, emphasized the importance of carrying out appropriate institutional and structural reforms in the modern system of science and education to turn intellectual capital into the main leading factor in the context of global challenges. Key words: science, education, high-tech equipment, research university, business school, cooperative research center, partnership program, distance education 22 Scientific Works of the Institute of Education of the Republic of Azerbaijan, Volume: 89, Number: 6,

Elm, təhsil və istehsalat əlaqələri qlobal çağırıĢlar kontekstində Prezident Fərmanına əsasən, Azərbaycan kətlərinin elmi potensialları kooperativ tədqiqat Respublikasının Təhsil Nazirliyi Azərbaycan mərkəzləri çərçivəsində konsentrasiya edilərək Respublikasının Elm və Təhsil Nazirliyi adlandı- prioritet problemlərin həllinə yönəldilmişdir. rılmışdır. Elm-təhsil-istehsalat vektoru üzrə in- Fransanın ―Ali təhsil və elm haqqında‖ qanunun- teqrasiyanı davamlı iqtisadi inkişafın əsas resur- da elm və təhsil birlikləri arasındakı əlaqələri da- suna çevirmək, istehsaledici bilikləri (productive ha da möhkəmləndirmək və müxtəlifləşdirmək, knowledge) və innovasiyaları yeni məhsullara və mütəxəssislərin ixtisas səviyyələrini və tədqiqat- texnologiyalara transformasiya etmək, ölkə üçün ların keyfiyyətini yüksəltmək, tədqiqatların nəti- prioritet əhəmiyyət kəsb edən sahələrdə milli tex- cələrini iş yerlərinə transformasiya etmək imkanı noloji platformalar formalaşdırmaq, yüksək ixti- verən elm-təhsil-iqtisadiyyat əlaqələrinin hibrid saslı kadr hazırlığına diqqəti artırmaq ölkə iqtisa- modelinin yaradılmasına üstünlük verilmişdir. diyyatının mövcud və perspektiv təhdidlərə qarşı Almaniya, Böyük Britaniya və Yaponiyada dayanaqlığının təminatı üçün yeni nazirliyin qar- fundamental elmi-tədqiqatların konkret nəticələrə şısında duran əsas vəzifələrdir. istiqamətləndirilməsi trendi çərçivəsində elmə Elm-təhsil-istehsalat vektoru üzrə inkişa- dövlət dəstəyinin yeni strukturu işlənmiş, elmi fın klassik anlayışına görə, elm, istehsalat tərə- inkişafın maliyyə qaynaqlarının diversifikasiya findən müəyyənləşdirilmiş fundamental və tət- mexanizmləri yaradılmış, elmə və işləmələrə ya- biqi problemlər və onların arasındakı əlaqələr tırım edən müəssisələrə vergi stimullarının tək- üzrə tədqiqatlar aparır, nəticələri monoqrafiya- milləşdirilməsi sistemi tətbiq olunmuşdur. Elmi- lar, dərsliklər, məqalələr, konstruktiv-texnoloji tədqiqatlara bank kreditləri, dövlət subsidiyaları işləmələr, yeni materiallar, kəşflər, ixtiralar, və vergi kreditlərinin verilməsi, innovasion normativ materiallar və s. şəklində təhsilə və is- qrantlardan və intellektual mülkiyyətdən gələn tehsalata ötürür; təhsil bir tərəfdən biliyin istifa- gəlirlərin vergi ilə yüklənməsində əlavə güzəştlə- dəçisi, digər tərəfdən isə yaradıcısı kimi elm və rin nəzərdə tutulması kimi stimullaşdırma forma- istehsalat üçün kadr hazırlığı həyata keçirir; is- ları ölkəmiz üçün də xarakterik ola bilər. tehsalat elmin və təhsilin təklif etdiyi yeni texni- Qərb universitetləri, bir qayda olaraq, sə- ka və texnologiyalar əsasında məhsul istehsal naye və texnoloji mühitlə sıx əlaqələri ilə fərq- edir, elmin qarşısında fundamental və tətbiqi lənir. Məsələn, Almaniyada elm çoxplanlı quru- problemlər qoyur və təhsil sisteminin hazırladı- luşa malikdir və əsas aksent elmi-tədqiqatların ğı mütəxəssisləri işlə təmin edir. nəticələrinin praktik reallaşdırılma alətlərinə yö- Təcrübə göstərir ki, elm-təhsil siyasəti və nəldilir. Böyük Britaniyada elmi-tədqiqatların menecmentinin müxtəlif mərkəzlərdən həyata ölkə iqtisadiyyatına yönəldilməsinin oturuşmuş keçirilməsi ―fundamental tədqiqatlar-tətbiqi təd- modeli mövcuddur. Bu model universitetlərdə qiqatlar-sənaye istehsalı‖ tsiklinin komponentlə- müvafiq strukturlar kompleksi: texnologiyaların ri arasında əlaqələrin, nəticədə isə elm-təhsil transfert mərkəzləri; xüsusi dövlət fondları, tex- simbiozundan yaranan sinerqetik effektin zəiflə- noparklar və s. vasitəsilə fəaliyyət göstərir. Ali məsinə səbəb olur. Beləliklə, elmi-tədqiqat sek- məktəb elminə investisiya yeni yaradılmış şir- torunun inkişaf tempi ölkə iqtisadiyyatının inki- kətlərdən vergilər, yeni iş yerləri, perspektivli şaf tempindən geri qalır və sahibkarlığın yeni mütəxəssislər, sertifikasiya üçün hazır olan in- texnologiyalara olan ehtiyaclarına cavab vermir. novasion məhsullar və s.. şəklində dövlət üçün Elm, təhsil və istehsalat əlaqələrinin vahid də preferensiyalar yaradır [1, s. 4]. mərkəzdən idarə olunmasının yeni arxitekturası- Texnoloji inkişaf etmiş ölkələrdə elm, təh- nın formalaşdırılmasında texnoloji inkişaf etmiş sil və istehsalat əlaqələrinin inteqrasiyasında ölkələrin qabaqcıl təcrübəsindən istifadə etmək tədqiqat universitetlərinin, biznes-məktəblərin səmərəli olardı. Bu ölkələrdə son illərdə həyata və tərəfdaşlıq proqramlarının tətbiqinə böyük keçirilən islahatlar həm elmin institusion təşkili önəm verilir. Tədqiqat universitetində tədqiqat və funksional formaları, həm də dövlət menec- və təhsil prosesləri sintez edilərək həm biliyə menti tstili üzrə xarakterikdir. Məsələn, ABŞ-da çevrilir, həm də texnoloji, iqtisadi və sosial in- elm, təhsil və istehsalat əlaqələrinin inteqrasiyası novasiyalar həyata keçirə bilən mütəxəssis for- məqsədilə aparıcı universitetlərin və sənaye şir- malaşdırılır. Bu universitetlərdə tələbə modeli Azərbaycan Respublikasının Təhsil Ġnstitutunun Elmi əsərləri, Cild 89, №6, 23

Həsən Əhməd oğlu Hüseynov iki aparıcı fəaliyyət sahəsini özündə əks etdirir: mində isə bu şirkətlərə üstünlük verilir. Avropa tədris və tədqiqat işi. Tələbə tədris prosesinin təcrübəsinə görə, elm, təhsil və iqtisadiyyat sis- müxtəlif formalarında və elmi cəmiyyət mühi- teminin arxitekturasının açar xarakteristikalarını tində reallaşdırılan proseslərdə (müsabiqə, kon- açıqlıq və sadəlik təşkil edir. Açıqlıq anlayışına frans, elmi jurnallarda çap, eksperimentlərin görə, bütün yaş dərəcələrindəki insanların ali aparılması və s.) iştirak edir. Elm və təhsil pro- təhsil almaq imkanlarının olması, ömür boyu seslərində iştirak tələbədə çeviklik, digər mühit- təhsilin stimullaşdırılması və elm-təhsil sistemi- lərə asanlıqla adaptasiya olmaq, elmi cəmiyyət- nin ölkənin sosial-iqtisadi qurumları və beynəl- lər, xarici tərəfdaşlar, mərkəzlər və s. arasında xalq əməkdaşlıq üçün açıq olması əsas götürü- qarşılıqlı fəaliyyət qurmaq kimi vacib səriştələr lür. Sadəlik anlayışı isə elm və təhsilin təşkilati formalaşdırır. Tədqiqat universitetlərində inno- strukturunun sadələşdirilməsini, sahələrarası vasiya təhsil proqramlarının infrastrukturu yeni baryerlərin aradan qaldırılmasını, təhsil, elm və arxitektura üzrə qurulur. Universitet nəzdində istehsalat müəssisələri arasında əməkdaşlıq və elmi-innovasiya kompleksləri, elmi-tədqiqat və koordinasiyanı nəzərdə tutur. Başqa sözlə de- analitik mərkəzlər yaradılır, yüksək texnoloji sək, elm-təhsil-iqtisadiyyat əlaqələrinin yeni ar- avadanlıqlarla təminat və mütəxəssislərin məq- xitekturası üç milli strategiyanın vahid maraqlar sədli hazırlığı həyata keçirilir, məzunlara dəstək çərçivəsində reallaşdırılmasına istiqamətləndirilir. sistemi yaradılır və tədris prosesinə yüksək ixti- Mövcud vəziyyət. Azərbaycanda Avropa saslı tədqiqatçı-mütəxəssislər cəlb edilir. ölkələrindən fərqli olaraq elm siyasəti və me- Tədqiqat universitetlərində yeni texnologi- necmentində çoxqütblük mövcuddur: universitet yaların, tədqiqat və işləmələrin nəticələrinin elmi Təhsil və Elm Nazirliyindən, Elmlər Aka- kommersiyalaşmasını sürətləndirmək məqsədilə demiyasının institutları Elmlər Akademiyasının texnopark, texnoloji inkubator, start up və şəbə- Rəyasət Heyətindən, korporativ elm müvafiq kə innovasiya strukturları kimi xüsusi statusa nazirliklər və şirkətlər tərəfindən, elmin layihə malik innovasiya qurumlardan geniş istifadə edil- prinsipi əsasında maliyyələşdirilməsi Dövlət ir. Bu qəbildən olan fəaliyyət meydançalarında Elm Fondu tərəfindən, Dövlət İmtahan Mərkə- elmlə istehsalat arasında ümumi maraqlar forma- zindən, elmi adların və dərəcələrin verilməsi Ali laşır, təhsilin səviyyəsi yüksəldilir və işçilərin ye- Attestasiya Komissiyası tərəfindən həyata keçi- ni texnologiyalar üzrə təkmilləşdirilməsi həyata rilir. Elm, təhsil və istehsalat əlaqələrinin yük- keçirilir. Tədqiqat universitetlərinin innovasiya sək səmərəliliyi üçün onun komponentlərinin qurumları yeni texnologiyaların kommersiya inkişaf strategiyaları həmahəng olmalıdır. Bu reallaşdırılmasını həyata keçirir, gənc mütəxəs- gün milli elmin əsaslarını universitetlərin dövlət sislər üçün yeni iş yerləri açır və yerləşdiyi mə- büdcəli elmi-tədqiqat institutlarında, kafedralar- kanın sosial-iqtisadi həyatında aktiv fəaliyyət da, elmi tədqiqat laboratoriyalarında, magistra- göstərir. Bu qurumlarda universitetin elm və təh- tura və doktoranturada, Elmlər Akademiyasının sil xidmətləri və sosial aktivliyi ilə kiçik biznesin institutlarında və sahə nazirliklərinin elmi müəs- iqtisadiyyatı və rəqabət qabiliyyəti vahid bir arxi- sisələrində aparılan tədqiqatlar təşkil edir. Bu tektura daxilində fəaliyyət göstərir. Vahid bir qurumların tədqiqat istiqamətləri, əsasən, post- kompleksdə cəmlənmiş intellektual potensial və sovet məkanı üçün səciyyəvi olan, çağdaş döv- yüksək texnologiya tədqiqat universitetinin ümu- rün lokal və qlobal çağırışları ilə çox da səsləş- mi innovasiya strukturunu formalaşdırır. məyən, sahibkarların ehtiyaclarına cavab ver- Biznes-məktəblərdə tələbələr əmək bazarı məyən, bilavasitə kafedralar, institutlar və ayrı- barəsində təsəvvür əldə edir, biznes planların iş- ayrı alimlərin elmi məktəbləri üçün səciyyəvi lənməsində iştirak edir, kommersiya xüsusiyyət- olan problemlərin həllinə yönəlmişdir. Ölkənin ləri inkişaf etdirir və sahibkarlıq fəaliyyəti üzrə elm strategiyası iqtisadi və industrial modern- təcrübə əldə edirlər. Tərəfdaşlıq proqramları va- ləşməyə imkan verə biləcək elmi bazisin forma- sitəsilə universitetlərdə aparılan tədqiqatların laşmasına yönəlməlidir. Elmi tədqiqatların əsas maliyyələşdirliməsinə milli, bəzən də beynəl- problemləri ölkənin iqtisadi yüksəlişi üçün va- xalq biznes cəlb edilir. Tədqiqatların nəticələ- cib olan çağırışlara istiqamətlənməlidir. rindən istifadədə və istedadlı tələbələrin seçi- Elm, təhsil və iqtisadiyyat vektoru üzrə in- kişafın milli strategiyasında elmi tədqiqatlar 24 Scientific Works of the Institute of Education of the Republic of Azerbaijan, Volume: 89, Number: 6,

Elm, təhsil və istehsalat əlaqələri qlobal çağırıĢlar kontekstində müasir cəmiyyətin qarşılaşdığı qlobal və lokal də məqsədyönlü olardı. Elm, təhsil və istehsalat çağırışlara istiqamətləndirilməli, dövlət və biznes əlaqələrinin keyfiyyətinin yüksəldilməsində ak- tərəfdaşlığı əsasında texnoloji inkişafın prioritet kreditasiya institutuna yüksək önəm verilməli- sahələri müəyyənləşdirliməli, sahibkarlıq fəaliy- dir. Ali təhsil müəssisələrinin ali təhsildə key- yəti və yüksəktexnoloji kiçik şirkətlər stimullaş- fiyyətin təminat assosiasiyası – ENQA tərəfin- dırılmalı, tədqiqatlara və işləmələrə birbaşa xarici dən işlənmiş standartlar və təkliflər – ESG əsa- investisiyaların cəlb olunmasına diqqət artırılma- sında beynəlxalq akkreditasiya keçməsi onların lı və beləliklə də, milli elm-təhsil-iqtisadiyyat reytinqinin yüksəldilməsi və beynəlxalq aləmdə ekosisteminin cazibədarlığı yüksəldilməlidir. tanınması istiqamətində çox önəmli addım olardı. İnnovativ texnologiyalar. Ümumavropa Qlobal iqtisadiyyatın təzyiqləri gücləndikcə təhsil məkanı üçün çoxsəviyyəli təhsil sisteminin yüksək texnoloji avadanlıqların layihələndirilmə- daha da şaxələnməsi: peşə bakalavrı, tədqiqatçı si, istehsalı və istismarının ölkənin iqtisadi suve- bakalavr, peşə magistri, tədqiqatçı magistr səviy- renliyi üçün nə qədər önəm daşıdığı özünü büruzə yələri üzrə mütəxəssis hazırlığı səciyyəvidir. Av- verir. Bu baxımdan reversiv injinirinq, rəqəmsal ropa təcrübəsinin öyrənilməsində və tətbiqində surət (digital dublikat), rəqəmsal platforma, CALS elm və innovasiyanın inkişafı üzrə 8-ci cərçivə texnologiyaları (Continuous Acquisition and Life proqramı – Horisont , Erasmus Plus layihə- cycle Support), additiv texnologiyalar, yaşıl enerji, ləri və Tüninq metodologiyası çox vacib alətlər- 7D texnologiyaları ölkə iqtisadiyyatının inkişafı dir. Müasir tədris proqramları və planlarının tər- və şaxələnməsi baxımından geniş maraq doğurur. tib olunmasında Avropanın 28 ölkəsində Tüninq Reversiv injinirinq yüksək texnoloji məhsulun metodologiyasından geniş istifadə edilir. Tüninq mövcud prototip əsasında qısa müddətdə layihə- metodologiyası təhsil proqramına 14 parametr ləndirilmə və istehsalına imkan verir. Yüksək tex- üzrə nəzarət nəzərdə tutur: təhsil prosesinə 9 noloji sənaye məmulunun rəqəmsal modelinin iş- parametr, təhsilin nəticələrinə 2 parametr, təhsil lənməsində aktuallıq kəsb edən digər bir istiqamət resursları və avadanlıqlarına 3 parametr üzrə. rəqəmsal platformadır. Vahid rəqəmsal mühitdə Metodologiyada ali təhsil üçün 30 ümumi kom- müvafiq platformadan istifadə etməklə müxtəlif petensiya təklif edilir: onlardan u alət, u texnoloji sahələri təmsil edən çoxsaylı layihələr münasibət, u isə sistem kompetensiyalarıdır. üzərində eyni vaxtda işləmək mümkündür. CALS Tüninq metodologiyasının təklifləri əsas konsepsiyasının əsasını məmulun həyat tsiklinə götürülən Erasmus plus KA2 layihələrində, dəstək göstərən inteqrasiya olunmuş informasiya birinci növbədə, əmək bazarının konyukturası sistemləri təşkil edir. öyrənilir, iqtisadiyyatın müvafiq sahəsinin peşə- Elm, təhsil və istehsalat əlaqələrinin inteq- karları arasında tədqiqatlar aparılmaqla prioritet rasiyasının CALS standartları çərçivəsində hə- ixtisaslar, uyğun ümumi və səciyyəvi kompeten- yata keçirilməsi məmulun rəqəmsal maketi, mo- siyalar, müvafiq kompetensiyanı təmin edəcək deli və strukturu səviyyəsində işlənmiş elektron təhsil tələbləri müəyyənləşdirilir, kompetensiya- layihənin tərkibinə ənənəvi tərkib hissələrindən larla fənn modulları arasında korrelyasiya əlaqə- əlavə həndəsi və struktur modellərlə assosiativ ləri qurulur və bu əsasda da kreditlərin modul əlaqələndirilmiş fiziki, texnoloji, çoxfunksiyalı prinsipi üzrə fənlər arasında obyektiv paylanma- xarakteristikaları da daxil etməyə imkan verərdi. sı həyata keçirilir. Başqa sözlə desək, təhsil ka- Məmulun rəqəmsal strukturunun yaradılması fedranın profilinə və müəllimin biliyinə deyil, kontekstində ən müasir istiqamətlərdən biri 7D əmək bazarının tələb etdiyi kompetensiyaların layihələndirmə texnologiyalarıdır. 7D holoqra- təmin olunmasına istiqamətləndirilir. Bu kon- fik texnologiyalar iqtisadiyyatın elm, təhsil, biz- tekstdə təhsil proqramlarını Avropa təhsil proq- nes, telekommunikasiya, səhiyyə, müdafiə səna- ramları ilə harmonikləşdirmək, məzunlara milli yesi və s. sahələrinin gələcək inkişafının azi- təhsil sənədləri ilə birgə Europass sənədləri: iki- mutlarını müəyyənləşdirərək texnoloji inkişafı li və ya birgə diplom, diploma Avropa əlavəsi, əlavə reallığa yaxınlaşdırır. 3D model obyektin Avropa CV-si, mobillik pasportu, dil pasportu görünüşünün 3 ölçüdə regenerasiyasını verir. və s. sənədlər vermək üçün müvafiq pilot layi- 4D modelə dördüncü ölçü kimi zaman daxil edi- hələri tərəfindən işlənmiş platformalardan istifa- lərək, zaman daxilində dinamika əks etdirilir. Azərbaycan Respublikasının Təhsil Ġnstitutunun Elmi əsərləri, Cild 89, №6, 25

Həsən Əhməd oğlu Hüseynov 5D və daha çox ölçülü modellərdə görünməyən, səviyyədə formalaşmamışdır; yeni texnologiya- amma müəyyən oluna bilən əlavə ölçülərin di- lardan kifayət qədər istifadə edilmir. Mövcud namikası nəzərdə tutulur, məsələn, mühəndis texnoloji durumun irəli sürdüyü trendlərə vax- texnologiyaları üçün xarakterik olan material tu- tında və keyfiyyətli cavab verə bilmək üçün öl- tumu, enerji tutumu, informasiya tutumu və s. kənin elm-təhsil potensaialı tam səfərbər olun- parametrlərin dəyişməsi. Elmi tərəqqi inkişaf et- malı, yaşlı nəsil alim və müəllimlərin qabaqcıl dikcə əlavə D-ölçülərin də nəzərə alınacağı is- təcrübələrinin orta və gənc nəslə ötürülmə me- tisna edilmir. Hər bir ölçü müəyyən dərəcədə xanizmləri inkişaf etdirilməli, elm və təhsildə görmək və hiss etmək üsulu – məkanı dərk et- yaş senzi aradan götürülməlidir. məyə yönəlmiş reallıqdır. Müasir texnoloji du- Təhlilin nəticələri göstərir ki, dünya iqti- rum səviyyəsində qurulmuş elm, təhsil və isteh- sadiyyatını silkələyən qlobal istiləşmə, Covid 19 salat əlaqələrində bu texnologiyalar öz yerini pandemiyası, müharibələr, aparıcı dövlətlərin tapmalıdır. Bu gün çağdaş dünyanın yüksək tex- bir-birinə qarşı tətbiq etdikləri sanksiyalar və nologiyalar məkanında ―Additiv texnologiya- dünya bazarlarında kəskinləşən rəqabət yeni lar‖da prioritet əhəmiyyət kəsb edirlər. AF-tex- yüksək texnoloji məhsulların istehsalında və nologiyalardan istifadə etməklə xammala 75% əhalinin həyat səviyyəsinin yüksəldilməsində qənaət etmək mümkündür. Kifayət qədər yük- intellektual kapitalı əsas aparıcı amilə çevirərək sək intellektual potensiala və texnoloji imkanla- elm-təhsil-istehsalat əlaqələrinin inteqrasiyasına ra malik ölkəmizdə iqtisadiyyat üçün prioritet daha diferensial yanaşma tələb edir. Bu baxım- əhəmiyyət kəsb edən bir sıra yüksək texnoloji dan Elm və Təhsil Nazirliyinin yaradılması qlo- məhsullara olan tələbat və onların yerli istehsa- bal çağırışlar kontekstində vaxtında qəbul edil- lının təşkilinin vacibliyi yuxarıda sadalanan tex- miş qərardır və nazirlik qarşısında elm sahəsin- nologiyalar üzrə milli platformaların formalaş- də dövlət siyasətinin və tənzimlənmənin həyata ması və kadr hazırlığının həyata keçirilməsi ki- keçirilməsi, elmi müəssisə və təşkilatların elmi mi təxirəsalınmaz məsələlərin həllini tələb edir. fəaliyyətinin əlaqələndirilməsi və istiqamətlən- Bu gün elm, təhsil və istehsalat əlaqələ- dirilməsi ilə bağlı qabaqcıl təcrübəyə, yeni rinin beynəlmiləlləşdirilməsinə böyük ehtiyac trendlərə və innovasion texnologiyalara əsasla- vardır. Ali təhsil həm də böyük perspektivli təh- nan titanik fəaliyyətin həyata keçirilməsi kimi sil xidmətləri bazarıdır. Bu bazarın genişləndi- ümdə vəzifələr qoyur. rilməsi digər ölkələrlə qarşılıqlı sərfəli iqtisadi Problemin aktuallığı. Elm, təhsil və istehsalat əməkdaşlığa, yeni informasiya mənbələrinin, əlaqələrinin qlobal çağırışlar kontekstində araşdırılması texnoloji platformaların əldə edilməsinə və ölkə Elm və Təhsil Nazirliyinin yaradılması ilə əlaqədar büdcəsinə əlavə vəsaitlərin daxil olmasına şərait Prezident Fərmanı ilə səsləşən aktual problemdir. yaradardı. Ölkə universitetlərinin elmi-pedaqoji Problemin yeniliyi. Elm təhsil və istehsalat əlaqələrinin inteqrasiyasında müasir texnologiyalara potensialının kifayət qədər yüksək olmasına əsaslanan təkliflər paketi işlənmişdir. baxmayaraq, elmi nəticələrin kapitallaşmasın- Problemin praktik əhəmiyyəti. Təhsil müəs- dan gələn gəlir cüzidir; təhsil, elm və istehsalat sisələri üçün metodik vəsait kimi istifadə oluna bilər. müəssisələri arasında qarşılıqlı fəaliyyət lazımi Ədəbiyyat: 1. funduszeue.info 2. Hüseynov H.Ə. Distant təhsil elmi-texnoloji və sosial inkişafın tərkib hissəsidir // -Bakı: Azərbaycan Respublikasının Təhsil İnstitutunun Elmi əsərləri, № 3. 3. Нурутдинова А.Р. Основные направления интеграции науки, образования и производства. // Современные наукоемкие технологии. № 4. -с 4. Иванкин Д.И., Емельяненко Е.Е. Синтез «Большой науки» и профессиональной подготовки в модели научно-исследовательской деятельности студента. // Вестник науки Сибири, , № 2 E-mail: [email protected] Rəyçilər: funduszeue.info, prof. M.Ġ. Ġlyasov, funduszeue.info, prof. M.C. Mahmudov Redaksiyaya daxil olub: 26 Scientific Works of the Institute of Education of the Republic of Azerbaijan, Volume: 89, Number: 6,

ġagirdlərin Ģəxsiyyətlərarası münasibətlərə hazırlanmaları UOT Ġradə Böyükağa qızı Əmirəliyeva pedaqogika üzrə fəlsəfə doktoru Azərbaycan Respublikasının Təhsil İnstitutunun aparıcı elmi işçisi funduszeue.info ġAGĠRDLƏRĠN ġƏXSĠYYƏTLƏRARASI MÜNASĠBƏTLƏRƏ HAZIRLANMALARI Ирада Боюкага гызы Амиралиева доктор философии по педагогике ведущий научный сотрудник Института Образования Азербайджанской Республики ПОДГОТОВКА УЧАЩИХСЯ К МЕЖЛИЧНОСТНЫМ ОТНОШЕНИЯМ Irada Boyukagha Amiraliyeva doctor of philosophy in pedagogy leading scientific worker at the Institute of Education of theRepublic of Azerbaijan PREPARING STUDENTS FOR INTERPERSONAL RELATIONSHIPS Xülasə. İnsanlar cəmiyyətdə, müəyyən kollektivdə, qrupda birgə yaşayıb fəaliyyət göstərirlər. Odur ki, istər-istəməz onların arasında qarşılıqlı münasibətlər baş verir. Həmin münasibətlərə sosial psixologiya- da şəxsiyyətlərarası münasibətlər deyilir. Ona görə də hər bir insan uşaqlıq illərindən şəxsiyyətlərarası münasi- bətlərə hazırlanmalıdır. Məqalədə şagirdlərin şəxsiyyətlərarası münasibətlərə hazırlanmalarından bəhs edilir. Açar sözlər: münasibətlər, şəxsiyyətlərarası münasibətlər, şagirdlər, şəxsiyyətlərarası münasibətlərə hazırlamaq, şagird şəxsiyyəti Резюме. Люди живут и работают вместе в обществе, в определенном коллективе, группе. Поэтому неизбежно возникают взаимоотношения между ними. Эти отношения в социальной психо- логии называются межличностными отношениями. Поэтому каждый человек должен быть готов к межличностным отношениям с детства. В статье говорится о подготовке учащихся к межличностным отношениям. Ключевые слова: отношения, межличностные отношения, ученики, подготовка к межличностным отношениям, личность ученика Summary. People live and work together in a society, in a certain collective, group. Therefore, a relationship between them inevitably arises. These relationships in social psychology are called interpersonal relationships. Therefore, every person should be ready for interpersonal relationships from childhood. The article talks about preparing students for interpersonal relationships. Key words: relationships, interpersonal relationships, students, preparation for interpersonal relationships, student&#;s personality Şagirdin şəxsiyyətinin formalaşmasında Ünsiyyət fəaliyyəti məktəbəqədər yaşda son dərəcə əhəmiyyətli vəzifələrdən biri şəxsiy- meydana gəlir və kiçik məktəb yaşlarında inten- yətlərarası qarşılıqlı münasibətlərin inkişaf etdi- siv şəkildə inkişaf edir. Böyüklər və həmyaşıd- rilməsi məsələsidır. Ayrı-ayrı şəxslərlə, o cüm- ları ilə ilk qarşılıqlı təcrübənin nə olacağı uşağın lədən sinif yoldaşları ilə, tələbə dostlarla vali- şəxsiyyətinin inkişafında həlledici rol oynayır. deynlərlə, müəllimlərlə, qonşularla, bacı-qardaş- Şəxsiyyətlərarası qarşılıqlı münasibətlər larla, qohumlarla qarşılıqlı münasibətlər şəxsiy- ünsiyyət prosesində yaranır. Bu fikir baxımın- yətin formalaşması üçün əsasdır. dan demək mümkündür ki, məktəblilər arasında Azərbaycan Respublikasının Təhsil Ġnstitutunun Elmi əsərləri, Cild 89, №6, 27

Ġradə Böyükağa qızı Əmirəliyeva şəxsiyyətlərarası münasibətlərin inkişafının və lər münasibətlər sistemində özünəməxsus rol formalaşmasının özünəməxsus xüsusiyyətləri və oynayır. Odur ki, bu və ya digər adam qarşılıqlı çətinlikləri olacaqdır. münasibətdə olduğu şəxsin subyektiv mövqeyi- Kiçikyaşlı məktəblilər artıq sosial norma ni öyrənmək istəyir. Həmin proses müxtəlif əla- və tələblərə uyğun hərəkət etməyə alışır. Başqa qələr və yollar və vasitələr vasitəsilə reallaşır. bir tərəfdən, məktəbə davam etdiyi ilk günlər Sinfin şagird kollektivindəki mövcud şəx- kollektiv əlaqələrin səviyyəsində azalma olur. siyyətlərarası münasibətlərdən xəbərdar olma- Bunu, ibtidai sinif şagirdlərinin yeni qrupa (şa- dan onu idarə etmək qeyri-mümkündür. Bildiyi- gird kollektivinə) daxil olması, yeni sosial və- miz kimi, şəxsiyyətlərarası münasibətlər sosial ziyyətin və təhsil fəaliyyətinin formalaşması, qrupun ümumi fəaliyyətinə əsasən meydana gə- nəticədə uşaqların uyğunluq səviyyəsinin yük- lən çoxcəhətli rabitə və münasibətlər sistemini səlməsi ilə izah etmək mümkündür. təşkil edir. Ümumi təhsilin birinci pilləsində həmyaşıd Sosial psixologiya ilə tanışlıq göstərir ki, qrupları şagirdlərin yaşadıqları ailələrin cinsinə, şəxsiyyətlərarası münasibətlərin rəsmi, qeyri yaşına, sosial-iqtisadi vəziyyətinə görə formala- rəsmi, şəxsi, işgüzar və s. növləri vardır. şır. Məktəblilər arasındakı münasibətlərdə fərqli 1. Rəsmi münasibətlər rəsmi sənədlərə, xüsusiyyətlər özünü göstərir. Bu onların dostlu- normalara əsasən reallaşan şəxsiyyətlərarası ğunun bir sıra xarici şərtlərə əsaslanması ilə bağ- münasibətlərə deyilir. Həmin münasibətlər rəh- lıdır. Belə ki, onlar eyni partada otururlar, qonşu bər şəxslə tabe şəxs arasında olur. evlərdə yaşayır, valideynləri birlikdə işləyirlər. 2. Qeyri-rəsmi münasibətlər isə cəmiy- Qrupdaxili münasibətlər sistemində şagirdin yət üzvlərinin bir-birinə olan şəxsi münasibətlə- mövqeyinə xarici görünüş, yüksək/aşağı məktəb ri əsasında qurulur. göstəriciləri, ünsiyyətcillik səviyyəsi, tempera- Odur ki, bu münasibətlər subyektiv səciy- ment, istedadlılıq kimi amillər öz təsirini göstərir. yəyə malik olmaqla vətəndaşların bir-birlərinə Həmyaşıdları arasında qarşılıqlı münasi- olan simpatiyası, antipatiyasında və s. öz əksini bətlərin müsbət inkişafına müəllimin böyük tə- tapır. Ona görə də belə qarşılıqlı münasibətləri- siri vardır. Bu isə, şagirdlərin statusunun forma- nə şəxsi münasibətlər deyirlər. laşmasına kömək edir. 3. Mövcud ədəbiyyatda diqqət Ģəx- Müəllim kiçikyaşlı məktəbliləri məzmun- si qarşılıqlı münasibətlərin aşağıdakı tiplərinə ca maraqlı olan birgə fəaliyyətlərlə məşğul ol- yönəlir: yoldaşlıq, dostluq, tanışlıq, ər-arvad mağa təşviq edir (oyun, o cümlədən rol oyunu, münasibətləri (Ə.S. Bayramov, Ə.Ə. Əlizadə, Analar Günü üçün səhnəcik hazırlamaq, konsert R.İ. Əliyev). təşkil etmək, şeir demək və s.). Şəxsi qarşılıqlı münasibətlərin əsası insan- Kiçikyaşlı məktəblilər hələ də oyuna fəal ların hisslər aləmi ilə əlaqədardır və emosional maraq göstərirlər ki, bu da şəxsiyyətlərarası mü- amillər zəminində təşəkkül tapır. Şəxslərarası nasibətlərin formalaşmasına imkan verir. münasibətlər hər bir insanın ümumi fiziki və İnsanlar cəmiyyətdə, müəyyən kollektiv- emosional xoşbəxtliyindən ötrü önəmlidir. də, qrupda birgə yaşayıb fəaliyyət göstərirlər. Münasibətlər tənhalıqla mübarizədə şəx- Odur ki, istər-istəməz onların arasında qarşılıqlı siyyətə kömək göstərir, həm də insana həyatda münasibətlər baş verir. Həmin münasibətlərə so- məqsəd hissi bəxş edir. sial psixologiyada şəxsiyyətlərarası münasibət- 4. Şəxsiyyətlərarası münasibətlərin digər lər deyilir. Şəxsiyyətlərarası münasibətlər birgə növü iĢgüzar münasibətlərdir. Belə qarşılıqlı fəaliyyət və ünsiyyət zamanı insanlar arasında münasibətlər işgüzar əlaqələrin həyata keçiril- olan subyektiv qarşılıqlı təəssüratdır. məsi zamanı baş verir və tərəflərin əlbir Hər bir şəxs dünyaya gəldiyi vaxtdan mü- fəaliyyətinin səmərəliliyinə təsirini edir. nasibətlər sisteminə daxil olur. Bu münasibətlər Rəğbət və xoş niyyətin təzahürləri sayəsin- ayrı-ayrı şəxslərin bir-birində qavrayıb qiymət- də kiçikyaşlı məktəblinin hər biri üçün rahatlıq ləndirdiyi yönəlmələr, stereotiplər, meyl, gözlə- və azadlıq mühiti formalaşdırılır. Bəzi göstərici- mə, və s. sistemi özündə birləşdirir. lər şagirdin mövqeyinə mənfi, yaxud müsbət təsir Şəxsiyyətlərarası münasibətlərdə subyek- göstərə bilər. Bununla belə, onun qrupdakı statu- tiv, psixoloji amillər həll edildiyindən bu amil- 28 Scientific Works of the Institute of Education of the Republic of Azerbaijan, Volume: 89, Number: 6,

ġagirdlərin Ģəxsiyyətlərarası münasibətlərə hazırlanmaları sunu aşağı salan başqa amillər də vardır. Məsə- Belə şagird bir sıra hallarda sinif yoldaşları ilə lən: affektiv davranış, inadkarlıq, kobudluq. qarşılıqlı münasibətlər qurmağa, ünsiyyət bağla- Şəxsiyyətlərarası münasibətlər işgüzar, mağa çalışmır. şəxsi, dostluq, ailə, yoldaşlıq münasibətləri kimi Dördüncü tip – özündən kiçik və zəif, ida- səciyyələnir. Bu münasibətlər, bir qayda olaraq rə oluna bilən uşaqların sıxışdırılması. Necə de- ―qarşılıqlı‖ sözü ilə xarakterizə olunur – qarşılıqlı yərlər, bu ―qolu zorlu‖ uşaqlar, adətən rəhmsiz əlaqə, qarşılıqlı güzəştəgetmə, qarşılıqlı anlaşma. və iri cüssəli olurlar. Şəxsiyyətlərarası münasibətlərin növləri Uşağın həmyaşıdları ilə ünsiyyətində ikidir: 1) rəsmi işgüzar münasibətlər; 2) şəxsi emosional iştirak dərəcəsi müəyyən olunmalı- qeyri-rəsmi işgüzar münasibətlər. Bu münasibət- dır. Təlim prosesində, istərsə də ondan kənarda lər idarənin, həmçinin bu və ya digər vəzifəli mehriban ünsiyyət dəstəklənir. Dost ünsiyyəti şəxsin müəyyən etdiyi hər hansı rəsmiyyətə, qay- faydalıdır. Oğlanlarla qızlar arasında qarşılıqlı dalara riayət olunması ilə bağlıdır. Belə münasi- münasibətlərdə və ünsiyyətdə də müəyyən xü- bətə nümunə kimi müəllimlə şagirdin, rəhbərlə susiyyətlər özünü büruzə verir. tabeçiliyin münasibətini göstərmək mümkündür. Simpatiya və yoldaşlıq inkişaf etdikdə ün- Şəxsiyyət münasibətləri şəxsi münasibət- siyyət istəyi meydana gəlir. lər əsasında qurulur. Onlar müəyyən edilmiş Sinifdəki ixtilaflı vəziyyətlər həm müna- formal qaydalarla məhdudlaşmır. qişə vəziyyətində olanlara, həm də bütün ko- Başqa şəxslərin sizinlə bağlı xoş təəssüra- mandaya mənfi təsir göstərir. ta malik olması və kollektivdə münasibətlərin Psixoloqlar münaqişə vəziyyətində kiçik- yaxşılaşması üçün bəzi faydalı məsləhətlər nə- yaşlı məktəblilərin davranışı və rəftarı üçün beş zərə alınmalıdır. Diqqət yetirək: ümumi strategiya üzərində dayanırlar: 1. Lüzumsuz, yersiz söhbətlər etməyin. Rəqib strategiyası. Münaqişə iştirakçısı 2. Davranışınıza, hərəkətlərinizə, oturuşu- istədiyinə çatana qədər öz mövqeyində dayanır. nuza-duruşunuza nəzarət edin. Dostun maraq və istəklərini nəzərə almadan 3. Yerinə yetirmək üçün sizə tapşırıq veri- onunla açıq qarşıdurma yaradır. lərkən tələsib onun icrasına hazır olduğunuzu Razılığagəlmə. Şagirdlər hər iki tərəfin göstərməyin. maraqlarına cavab verən qarşılıqlı razılığa gəlir- 4. Görünüşünüzə diqqət yetirin. lər, lakin ehtiyaclar hələ tam ödənilmir. 5. Diksiyanıza fikir verin. Münaqişədən yayınmaq. Tərəflər həm öz Şagirdlərdə tolerantlığın, yəni səbirli, təm- maraqlarına, həm də tərəfdaşın mənafelərinə kinli, hövsələli, dözümlü olmaq, müsahibini axı- rəğmən münaqişədən yayınmaq qərarına gəlir- ra qədər dinləməyi, onu başa düşməyi və olduğu lər. Həmin strategiya münaqişə tərəflərindən bi- kimi qəbul etməyi bacarmaq tərbiyə olunması rinin qalib mövqedə olan digərindən aşağı sə- onların şəxsiyyətlərarası münasibətlərə hazırlan- viyyədə olmasını nəzərdə tutur. Daha məhsuldar malarında mühüm yer tutur. Məhz intoletantlıq, və işlək strategiya əməkdaşlıq hesab edilir. başqa sözlə səbirsizlik, hövsələsizlik, dözümsüz- Münaqişə tərəfləri hər iki tərəfin maraq- lük, tez özündən çıxmaq şəxsiyyətlərarası müna- larına cavab verə biləcək birgə hərəkətlərə dair sibətlərin normal axarda getməsinə maneçilik tö- razılıq əldə edirlər. rədir, münasibətləri, ünsiyyəti çətinləşdirir. Deyilənlərdən görünür ki, hər bir şəxs, o Kiçikyaşlı məktəblilər arasında müsbət cümlədən şagirdlər ailədə və məktəbdə şəxsiy- münasibətlərin zəif inkişafı çox da uğurlu olma- yətlərarası münasibətlərə hazırlanmalıdırlar. yan sosial strategiyalardan təsirlənir. Şagirdlərin Problemin aktuallığı. Şagirdlər, o cümlədən dörd davranış növü formalaşır. kiçikyaşlı məktəbliləri şəxsiyyətlərarası münasibət- Birinci tip – yararlanmağa əsaslanan qar- lərə hazırlamaq öz aktuallığı ilə seçilir. şılıqlı münasibətlərin üstün tutulması. Problemin yeniliyi. Şagirdlərin şəxsiyyətlər- İkinci növ – diqqətdə olmaq üçün hər şeyə arası münasibətlərə hazırlanmaları kimi mühüm bir hazır olmaq. Bu tip özünü xoşagəlməz davranış- məsələ diqqət mərkəzinə gətirilir. da, yersiz hərəkətlərdə büruzə verir. Problemin praktik əhəmiyyəti. Məqalə dokto- Üçüncü növ – özünü böyüklər kimi görün- rant, dissertant və magistrantlar üçün faydalı olacaqdır. məyə çalışmaq, özünü böyük yerində görmək. Azərbaycan Respublikasının Təhsil Ġnstitutunun Elmi əsərləri, Cild 89, №6, 29

Nigar Eldar qızı Zeynalova, Firuzə Namiq qızı Əliyeva Ədəbiyyat: 1. Bayramov, Ə.S. Psixologiya: Ali təhsil müəssisələri üçün dərslik. / Ə.S. Bayramov, Ə.Ə. Əlizadə. Bakı: Çinar-Çap, 2. Abbasov, A.N. Pedaqogika nəzəriyyəsi və tarixi: Ali təhsil müəssisələri üçün dərslik. / A.N. Abbasov, L.A. Məmmədli, İ.B. Əmirəliyeva. Bakı: Mütərcim, E-mail: [email protected] Rəyçilər: funduszeue.info, prof. A.N. Abbasov, ped.ü.fəfunduszeue.info L.A. Məmmədli Redaksiyaya daxil olub: 30 Scientific Works of the Institute of Education of the Republic of Azerbaijan, Volume: 89, Number: 6,

Montessori metodikasının mahiyyəti və pedaqoji sistemdə yeri UOT Nigar Eldar qızı Zeynalova pedaqogika üzrə fəlsəfə doktoru, dosent Azərbaycan Dillər Universitetinin Pedaqogika kafedrasının müdiri, funduszeue.info?orcid= Firuzə Namiq qızı Əliyeva Azərbaycan Dillər Universitetinin müəllimi MONTESSORĠ METODĠKASININ MAHĠYYƏTĠ VƏ PEDAQOJĠ SĠSTEMDƏ YERĠ Нигяр Эльдар гызы Зейналова доктор философии по педагогике, доцент заведующий кафедрой Педагогики Азербайджанского Университета Языков Фируза Намиг гызы Алиева преподаватель Азербайджанского Университета Языков СУТЬ МЕТОДОЛОГИИ МОНТЕССОРИ И ЕЕ МЕСТО В ПЕДАГОГИЧЕСКОЙ СИСТЕМЕ Nigar Eldar Zeynalova doctor of philosophy in pedagogy, associate professor head of the department of Pedagogy at Azerbaijan University of Languages Firuza Namiq Aliyeva teacher at Azerbaijan University of Languages THE ESSENCE OF MONTESSORI METHODOLOGY AND ITS PLACE IN THE PEDAGOGICAL SYSTEM Xülasə. Məqalədə Mariya Montessorinin özünütərbiyə, özünütəhsil və özünüinkişafı təmin edən ya- naşmasınının metodik mahiyyəti açıqlanmışdır. O qeyd edir ki, uşaq daxili imkanlarından yararlanaraq müs- təqil şəkildə şəxsiyyətinin inkişafını təmin etməlidir. Bunun üçün Montessori xüsusi inkişafetdirici mühit formalaşdırmış, uşağa sərbəst və müstəqil hərəkət etməsi, fəaliyyət göstərməsi üçün imkan yaratmışdır. Azadlıq və müstəqillik uşağa təbii inkişaf tempində dünyanı qavramağa, özünü müstəqil hiss etməyə, öyrən- mə fəaliyyətinə olan marağı qoruyub saxlamağa təkan vermişdir. Açar sözlər: uşaq, ətraf mühit, müəllim, inkişaf, müstəqillik, azadlıq Резюме. В статье раскрывается методический характер подхода Марии Монтессори к самовос- питанию, самообразованию и саморазвитию. Онa отмечает, что независимо от возможностей внутри школы, индивидуальность ребенка должна обеспечивать развитие. Для этого Монтессори создала свободную и открытую для детей среду и возможность для движения и активности. Свобода и самостоятельность позволяют ребенку познавать мир в темпе естественного развития, чувствовать себя самостоятельным, дают толчок к сохранению и поддержанию интереса к активному обучению. Ключевые слова: ребенок, окружающая среда, учитель, развитие, независимость, свобода Azərbaycan Respublikasının Təhsil Ġnstitutunun Elmi əsərləri, Cild 89, №6, 31

Nigar Eldar qızı Zeynalova, Firuzə Namiq qızı Əliyeva Summary. The article reveals the methodical nature of Maria Montessori&#;s approach to self-education, self-education and self-development. She notes that regardless of the opportunities within the school, its individuality must ensure development. To do this, Montessori created a free and open environment for children, created an opportunity for movement and activity. Freedom and independence allow the child to explore the world at the pace of natural development, to feel independent, gave impetus to the preservation and maintenance of interest in active learning. Key words: child, environment, teacher, development, independence, freedom Mariya Montessori XIX əsrdə özünün peda- səhvlərini düzəltmək imkanı verir, uşaqlara ma- qoji sistemini irəli sürmüş ilk qadın pedaqoqdur. terialların, formaların və rənglərin naməlum xü- Psixiatrik klinikada həkim köməkçisi vəzifəsində susiyyətlərini hiss orqanları ilə araşdırmaq üçün çalışarkən inkişaf xüsusiyyətləri fərqli olan uşaq- mühit formalaşdırır. Həmin mühitdə uşaqlar larla ünsiyyət qurmuş, onların diqqətdən kənarda həmyaşıdları və böyüklərlə qazandıqları təcrü- qalmasının qarşısını almaq məqsədilə inkişaf ya- bələr vasitəsilə öyrənir və bundan zövq alırlar. naşmasını hazırlamışdır. Sonralar bu yanaşma Böyüklər də həmçinin uşaqlarla birlikdə kəşf et- ―Montessori inkişaf yanaşması‖ adlandırılmışdır. məkdən həzz alırlar. Uşaqlar bilik qazanmaq Onun uşaq təhsili ilə bağlı fikir və təcrü- üçün oyun müşahidələrindən və emosiyaların- bələri təhsildə intibah kimi qəbul edilir. O, dan yararlanır, biliklərini nizamlamaq üçün işa- uşaqların böyüklərin surəti olmadığını, onlara rələrdən istifadə edir və ətraf mühitlə qarşılıqlı böyüklər kimi yanaşılmasına qarşı çıxır, uşaqla- əlaqədə olur, beləliklə, təcrübə toplayırlar. Mon- rın ―xüsusi həyat tərzi‖nə hörmət duymağın va- tessori siniflərində uşaqlara sinifdə və açıq ha- cibliyini irəli sürürdü. Montessorinin uşağa ya- vada istədikləri kimi fəaliyyət göstərməyə icazə naşmasını nəzərə alsaq, onun Russonun ideyala- verilir. Uşaqlar bu ərazilərdə sərbəst hərəkət edə rından bəhrələndiyini anlamaq o qədər də çətin bilərlər. Hərəkətlərdəki bu sərbəstliyə görə olmaz. O, uşağı müstəqil bir fərd və Tanrının Montessori yanaşmasına əsaslanan təlim müəs- hədiyyəsi kimi görür, ―Allah uşağa həyat yolu- sisələrində məşğulluq ənənəvi məktəblərdəki ki- nu müəyyən etmək üçün öyrənmə gücü verib‖ mi dərs, istirahət və ya oyun vaxtlarına bölün- fikrini müdafiə edirdi. Montessori pedaqogika- mür. Montessori sinfində uşaq istədiyi fəaliyyəti sının özəyində uşağın öz gələcəyini təyin etmək özü seçir. Uşağa öz təhsilini seçə bilməsi üçün bacarığı dayanır. Təhsilin vəzifəsi uşağa yaşa- müxtəlif fəaliyyət növləri təklif olunur. maq üçün kömək göstərməkdir. Ana, ata və tər- Montessori siniflərində uşağın ətrafındakı biyəçilər uşağa özünü anlamağa, qavramağa əşyalar onun bədən quruluşuna və fiziki gücünə yardım etməlidir. Bu fikri ―bacarmağıma kömək uyğunlaşdırılmalıdır. Kiçikyaşlıların rahat hərə- edin‖ kimi ümumiləşdirmək olar. Montessori 0 - kət edə biləcəyi yüngül mebellər, əlini uzadıb 18 yaş dövrlərinin uşağın sağlam bir fərd kimi çata biləcəyi şkaflar, qıfıllar, çəkməcə və qapı- inkişafında xüsusi rol oynadığını bildirirdi. lar, əlləri asanlıqla çatan paltar asılqanları, bar- Montessori yanaşmasında diqqətin cəmlənməsi, maqları ilə tuta biləcəkləri fırçalar, əllərinə sığa- uyğun mühitin və təlim materiallarının qurulma- caq sabunlar, qısa və düz tutacaqlı süpürgələr, sı mühüm yer tutur. Montessorinin prinsipləri rahat geyinib çıxara biləcəkləri paltarlar olmalı- və təhsil anlayışı bugünkü təhsil konsepsiyası dır. Bunlar həm də uşaqların özlərini inkişaf et- ilə tam uzlaşır. Bu baxımdan Montessorinin pe- dirmələrinə və müstəqil fərd kimi yetişməkləri- daqoji yanaşmasına əsaslanan məktəblər dünya- nə şərait yaradacaqdır. da geniş yayılmaqdadır. Mariya Montessorinin Montessori uşağın təbiətlə təmasda olma- nəzəriyyəsi uşağa təlim fəaliyyətinin mərkəzi və sının vacibliyinə diqqət çəkmişdir. Montessori- lideri kimi yanaşmağa zəmin yaradır. Montesso- nin fikrincə, uşaqlar təbiətin nizamını, harmoni- ri pedaqogikası təhsilin təbii bir proses olmasını yasını, gözəlliyini dərk etməli və ondan ilham dəstəkləyir və uşağın öz daxili səsini dinləyərək almalıdırlar. Çünki təbiət qanunları elmin və sə- hərəkət edəcəyinə inanır, belə ki, kiçikyaşlı həm nətin əsasını təşkil edir. Montessori mühitinin özünənəzarəti, həm də öyrənməni reallaşdırır. təbiətlə sıx bağlı olan elementlərindən biri də Montessori yanaşması kiçikyaşlılara araşdırma həyata müsbət reaksiya verməyə stimullaşdıran aparmaq, cəhd etmək, səhvlər buraxmaq və gözəllik və atmosferdir. Bu səbəbdən Montesso- 32 Scientific Works of the Institute of Education of the Republic of Azerbaijan, Volume: 89, Number: 6,

Montessori metodikasının mahiyyəti və pedaqoji sistemdə yeri ri sinfi yaxşı və cəlbedici şəkildə qurulmalıdır. düyməni vurmağı, ayaqqabı bağını bağlamağı, Rənglər canlı, maraqlı və ahəngdar olmalıdır. əşyalarını yığıb şkafına və çantasına qoymağı, Montessori mühitinin mühüm elementlərindən stolu silməyi, dostlarına kömək etməyi, dərs təş- biri Montessori alətləridir. Montessori uşaqların kil etməyi, xidmət etməyi, kağızın necə əldə edil- səhvləri özlərinin tapmasını, onların müstəqil diyini və s. kimi həyati fəaliyyətləri öyrənir. təhsilini dəstəkləyir. Müəllim uşağın səhvini de- Montessori sistemində uşağa emosional şəkildə mir. Əgər uşaq öz səhvini görə bilmirsə, bu, dünyanı öyrənmək üçün duyğularından istifadə uşağın kifayət qədər inkişaf etmədiyini göstərir. etmək (müxtəlif boyları, uzunluqları, çəkiləri, Montessori siniflərində sağlam mühit olmalıdır rəngləri, səsləri, qoxuları, formaları qavramaq) və uşaqlar layihələrin müddətini və kiminlə işlə- öyrədilir. Xarici dil, elm – təbiət, rəsm, musiqi, diklərini özləri seçməlidirlər. Rahat mühit uşaq- riyaziyyat uşağın intellektual inkişafına kömək da şəxsi nizam-intizamı inkişaf etdirir. Montes- göstərir. Rəqs və gimnastika kimi bədən məşqləri sori yanaşmasında müəllim ətraf mühitin hazır- onun fiziki inkişafına təkan verir. Montessori lanmasına və uşaqların ətraf mühitlə qarşılıqlı metodu unikaldır, çünki xüsusilə kiçikyaşlı uşaq- əlaqəsinə şərait yaratmağa cavabdehdir. Mariya lar üçün hazırlanmış, nizam və azadlıq arasında Montessori tərəfindən hazırlanmış ―erkən uşaq- məntiqi tarazlıq üzərində qurulmuşdur. O, uşağın lıq‖ təhsil sistemində üç əsas element vardır: təbii ehtiyaclarına uyğunlaşan, diqqətlə hazırlan- uşaq; ətraf mühit; müəllim. mış materiallarla xoş bir mühit təmin edir. Mon- Erkən uşaqlıq təhsili sisteminin əsasında tessori təhsilinin əsasında aşağıdakı elementlər uşağı böyüklərin istədiyi kimi deyil, olduğu ki- dayanır: normallıq və kənarlaşma. Normallıq mi müşahidə edib anlamağa çalışmaq ideyası ideal uşaq kimi deyil, fərdin fitri qabiliyyətləri ilə dayanır. mövcud həyat və təhsil şəraitində ən yaxşı inki- Montessori metodu uşaqların özlərinin tət- şafa nail olmaq kimi başa düşülməlidir. O, ―kə- biq edərək öyrənməyin ən yaxşı və asan yolunu narlaşma‖ anlayışını yanlış tərbiyə ilə üzləşən, tapmasına imkan yaradır. Uşaqlar öz maraqlarına empatiya göstərilmədiyini hiss edən uşaqlarda səbəb olan fəaliyyətləri seçməkdə sərbəstdirlər. yaranan sərtlik kimi dəyərləndirir. Bu maneələr Beləliklə, kiçikyaşlılar ―əsərlərində‖ azadlıq his- ruh düşkünlüyü, ―sınma‖ asılılıqla nəticələnir, sini yaşaya bilərlər. Çünki onlar başqasının tələb uşaqda xəyalpərəstlik, aqressiya, tənbəllik kimi etdiyini deyil, öz istədiklərini (öyrənərkən xoş- hisslər baş qaldırır. ―Normallaşdırılmış‖ uşaq bəxtlik və arzu içində) edirlər. Montessori meto- aşağıdakı xüsusiyyətlərə malikdir: nizam-inti- du uşağın öyrənmək istəyinə əsaslanır. Bu sistem zam, həvəs və həqiqətə, səssizliyə, tək işləməyə davamlı öyrənmə üçün ömür boyu motivasiya tə- meyl, müstəqillik, sahibkarlıq, qarşılıqlı yardım, min edir. Montessori yanaşması uşağın təbii bö- özünüintizam. yüməsinə və inkişafına uyğun gələn, fəaliyyətləri Montessori uşağın ruhunu boş vərəq kimi həyata keçirməyə imkan yaradan sistemdir. Mon- göstərən təhsil baxışlarına qarşı çıxmış və öz tessori materialları müəllimin sinif otağına gətir- nəzəriyyəsini beş mühüm konsepsiyada birləş- diyi hər cür sadə, kiçik, asan hazırlanan alətlər- dirmişdir. Montessorinin fikrincə, hər bir insan dir. Həmin materiallarla uşaq həm fərdi, həm də dünyaya müəyyən potensialla gəlir: dostları ilə öyrənir, öz seçimlərini edir, sinifdə a) həyati qüvvət: uşaqda anadangəlmə bir qaydalara uyğunlaşmağı öyrənir, hətta dostlarını fəaliyyətdir; onlara riayət etmələri üçün məlumatlandırır. Hər b) psixi yaşam: insan zehni orqanizmdir; bir uşağın uğur qazanma ehtimalı daha yüksək- c) potensial: fitri hazırlıq vəziyyəti; dir, çünki o, fəaliyyətini seçir və onu öz sistemi- d) mentalitet: uşaq doğulduğu andan eti- nə uyğunlaşdırır. Beləliklə də, uşağın böyüklərin barən ətrafını bütünlüklə qavrayır. təzyiqindən uzaq, öz dünyasını kəşf edə biləcəyi, Ətrafındakı hər şeyi hissləri ilə qəbul edə zehnini və bədənini inkişaf etdirə biləcəyi rəqa- bilir. Bunu edərkən qavrayış şüursuz şəkildə ge- bətsiz bir mühitdə böyüməsi təmin olunur. Mon- dir. Uşağın tənqidi bacarıqlara sahib olana qədər tessori sistemində tətbiq olunan yaşayış sahələri keçdiyi proses çox önəmlidir. Bu mövzuda vali- vardır. Uşaq bu sahədə özünü təmin etməyi və ət- deynlərin üzərinə böyük öhdəliklər düşür: düz- rafına qayğı göstərməyi öyrənir. Bu sahədə o, gün davranış nümunələri, düzgün tərbiyəvi söh- bətlər, uşağa sevgi və şəfqətlə yanaşmaq. Azərbaycan Respublikasının Təhsil Ġnstitutunun Elmi əsərləri, Cild 89, №6, 33

Nigar Eldar qızı Zeynalova, Firuzə Namiq qızı Əliyeva e) Həssas mərhələlər: uşağın duyğu və Montessori kiçikyaşlının həyatında və in- zehni fəaliyyəti həssaslığa əsaslanır. Montessori kişafında oyunun əhəmiyyətini vurğulamaq həssaslığın təsadüfi olmadığını düşünür. Kiçik- məqsədilə uşağın fəaliyyətini ―iş‖ anlayışı ilə yaşlılar ətraf mühitlə qarşılıqlı əlaqədə inkişaf paralel etmişdir. O, uşağın yemək bişirməsi, edirlər. Dil bacarıqları, sosial və hərəkət baca- masanı düzməsi və yığması kimi fəaliyyətlərə, rıqları üçün ayrıca həssaslıq mərhələləri vardır. tapşırıqlara xüsusi diqqət yetirmişdir. Uşaqların Burada əsas amil həm yetkinləşmə, həm də öy- özləri tərəfindən icra edilən fəaliyyətlər təhsilin rənmədir. Montessori öyrənməyə daha çox diq- bir hissəsidir. Montessori uşaq bağçasının qurul- qət yetirmişdir, çünki yetkinləşmə ətrafdan daim masında yuxarıda qeyd olunan prinsiplərlə ya- stimullarla qidalanır. Yetkinləşmə pillələrini da- naşı, müəssisənin strukturu və tərtibatı da böyük ha asan və ən yüksəyə qalxmaq üçün ətrafın rol oynayır. Hər alətdən yalnız bir ədəd olmalı- dəstəyinə uşağın ehtiyacı vardır. Təhsil vasitəsi- dır, çünki artıqlıq uşağı hərəkətsizliyə sövq edir. lə uşaq yaxşı qurulmuş mühit və hazırlanmış Montessori metodunda bölünmüş öyrənmə sa- öyrənmə imkanları ilə öz potensialını maksi- hələri və hər sahə üçün material qrupu vardır: mum dərəcədə artıra bilər. Montessori , , – Gündəlik həyat tətbiqləri guĢəsi: bu və yaş üçün səciyyəvi xüsusiyyətləri qrupda gündəlik həyat üçün gərəkli bütün mate- və həmin yaşlara uyğun temp barədə geniş mə- riallar uşağa uyğun şəkildə təqdim olunur. Özü- lumat vermişdir. Hər bir mərhələnin öz həssas- nəxidmət və həyətin təmizlənməsi, bitkilərə, lıqları, ehtiyacları və xüsusiyyətləri vardır. heyvanlara qulluq üçün lazım olan bütün alətlər Montessori nəzəriyyəsinin məqsədi uşağa təzyiq öncədən sinifdə yerləşdirilməlidir; olmadan, qrup məcburiyyəti tətbiq etmədən – Sensor materiallar: bu qrupa duyğuların onun fərdi inkişafını və müstəqilliyini dəstəklə- inkişafına zəmin yaradan materiallar daxildir. Bü- yən tapşırıqlar hazırlamaq, intizamlı təhsil proq- tün sensor materiallar açıq şkaflarda (çəhrayi qala, ramı yaratmaq idi. Montessorinin fikrincə, təh- qüllə şəklində) yerləşdirilməlidir. Hər bir uşaq tər- silin əsas vəzifəsi uşağı onun inkişafını dəstək- biyəçinin rəhbərliyi ilə materialı istədiyi fəaliyyətə ləyən, müstəqilliyinə imkan verən, sərbəst şəkil- daxil edə bilər. Beləliklə, həmin materiallar ilə də kəşf edə biləcəyi mühitə hazırlamaqdır. Ya- yalnız duyğu stimulları təmin edilmir, həm də mo- şadığımız mühitdə hər bir element böyüklər tor bacarıqları haqqında fikir formalaşdırılır; üçün yaradılmışdır. Bu səbəbdən də uşağın – Riyazi materiallar və “danıĢan” mate- fəaliyyətinə, öyrənmə və araşdırma motivasiya- riallar guĢəsi: maddi guşələrdən əlavə, oyunlar sına məhdudiyyətlər qoyulur. Belə bir mühitdə və fəaliyyətlər də Montessori təhsilinin bir hissə- uşağın müstəqil öyrənməsi, potensialını inkişaf sidir. Belə zəngin nəzəri baza sayəsində Montes- etdirməsi, həmçinin əsas hadisələri və davranış- sori yanaşması hələ də öz aktuallığını qoruyur. ları qavraması mümkün deyil. Montessori ―ha- Montessori yanaşmasında əsas məqsəd uşa- zırlıq mühiti‖nin önəmini vurğulamışdır. Hazır- ğın azad, məsuliyyətli, müstəqil konstruktiv şəx- lıq mühiti uşağın şəxsiyyətinin formalaşması siyyət kimi formalaşdırılmasıdır. Bu səbəbdən də üçün mədəniyyətyönlü inkişaf sahəsidir. Bu Montessori yanaşması ilə təhsil verən məktəblərdə prinsipə sadiq qalaraq, kiçikyaşlının istifadə hamam, mətbəxdən tutmuş qapı dəstəklərinə qə- edəcəyi bütün əşyalar uşağın psixoloji və fizio- dər hər bir element uşağa uyğun düzülür. Uşağın loji imkanlarına uyğunlaşdırılmalıdır. Uşağın zəruri ehtiyaclarını özünün ödəmək potensialı var zəruri ehtiyaclarını qarşılayacağı hamam və və düzgün istiqamətləndirildikdə bu potensial mətbəx kimi mühitlər də önəmlidir. Kiçikyaşlı- maksimum səviyyədə üzə çıxacaqdır. nın istifadə etdiyi bütün materiallarda, tapşırıq- Montessori pedaqogikasının üstünlükləri: larda, ümumiyyətlə hər bir fəaliyyətində fərdi  yanaşmanın əsas üstünlüyü uşaqları harmoniyaya diqqət yetirilməli, çətinliklər mini- şəxsi inkişaf tempinə uyğun, həmyaşıdları ilə ya- muma endirilməlidir. Bütün materiallar açıq rışmadan, proqramsız öyrətməkdir. Montessori şkaflarda və uşağın əli çatan yerdə yerləşdiril- otaqlarında uşaqlar darıxmır, təşəbbüskarlıq gös- məlidir. Uşaq öz maraq və bacarıqlarına uyğun tərir, öyrənməyə həvəslə yanaşır, özlərinə maraq- şəkildə böyüklərdən asılı olmadan tapşırıq və ya lı məşğuliyyətlər tapır, yoldaşları ilə əməkdaşlıq obyektləri seçməyi öyrənməlidir. edir, vəzifələrinin öhdəsindən gələ bilirlər; 34 Scientific Works of the Institute of Education of the Republic of Azerbaijan, Volume: 89, Number: 6,

Montessori metodikasının mahiyyəti və pedaqoji sistemdə yeri  montessori yanaşması uşaqyönlüdür,  yaradıcılığın inkişafı bir qədər diqqət- burada avtoritar üslub qəbulolunmazdır; dən kənarda qalır, uşaqların yaradıcı fəaliyyəti  Montessori yanaşması hər bir uşağın üçün xüsusi zona, guşə nəzərdə tutulmamışdır; psixoloji xüsusiyyət və imkanlarını nəzərə alır;  hərəkətli və rollu oyunlar yox səviyyə-  pedaqoqun hazırladığı xüsusi mühit sindədir; uşağın müstəqil və təbii inkişafına zəmin yaradır;  Montessori yanaşmasından sonra uşaq-  didaktik materiallar cəlbedicidir, uşa- lar adi bağça və məktəblərin kollektiv fəaliyyəti- ğın yaş xüsusiyyətlərinə müvafiqdir. Materialla- nə, nizam-intizamına alışmaqda çətinlik çəkirlər; rın özünənəzarət imkanları uşağa səhvlərini mü-  uşaqların marağını cəlb edən vəsaitlər əyyənləşdirmək imkanı verir və onun özünə – kifayət qədər bahalıdır. hörmət hissini zədələmir; Problemin aktuallığı. Müasir dövrdə təhsilala- nın özünütərbiyə, özünütəhsil və özünüinkişaf amilləri  uşaq yaxın inkişaf zonasında fəaliyyət pedaqoji prosesin ən aktual problemlərindən biri hesab göstərir, buna görə fəaliyyətin müvəffəqiyyəti tə- olunur. Bu baxımdan Mariya Montesorrinin inkişaf ya- min edilir. Uşağın şəxsi fəaliyyət tempi və seçimi naşması nəzəri baxımdan aktuallıq kəsb edir. olduğu üçün onun özünü göstərmək və müvəffə- Problemin elmi yeniliyi. Montesorrinin inki- qiyyət qazanmaq imkanları genişdir. Bu, yüksək şaf yanaşmasının pedaqoji üstünlükləri və çatışmaz- özünüqiymətləndirməni formalaşdırır. Montesso- lıqlarının təhlilinin təqdim olunmasındadır. ri pedaqogikasında yarış yolverilməzdir. Problemin praktik əhəmiyyəti. Məqalədən Yanaşmanın çatışmazlıqları: gənc tədqiqatçılar, eləcə də pedaqoji fəaliyyətdə  intellektin və praktik bacarıqların inki- olan müəllimlər faydalana bilər. şafına yönəlmişdir; Ədəbiyyat: 1. AAMR/American Association on Mental Retardation () Mental Retardation: Definition, Classification and Systems of Supports. (9th Edition) Washington, DC. 2. Beghetto, R.A. () Does Assessment Kill Student Creativity? The Educational Forum, – 3. Bender, M., Valletutti, P.J., (). Teaching Functional Academics: A Curriculum Guide for Adolescents and Adults with Learning Problems. Baltimore: University Park Press. 4. Black, P., Harrison C., Lee C., Marshall B., Wiliam D. () Working Inside the Black Box: Assessment for Learning in the Classroom. Phi Delta Kappan, 86(1), 5. Brockling, U. () ―On creativity: A brainstorming session‖, Education Philosophy and Theory, vol. 38, no. 4, pp. – 6. Brolin, Donn E. (). Life Centered Career Education A Competency Based Approach. (3th Edition) Published by the Councel for Exceptionel Children, USA. 7. Glen, funduszeue.info (). Teaching Students with Mental Retardation: A Life Goal Curriculum. Planning Approach Prentice-Hall, Inc, USA. 8. Gathercole C.E., (). Residential Alternatives for Adults who are Mentally Handicapped. Published by British Institute of Mental Handicapped. 9. Goffin G.S., (). Curriculum Models and Early Childhood Education. Macmillan Collage Publishing Company, New York. Lillard, P.P, (). Monressori a Modern Approach-schocken. Books New York. Montessori, M. (). The Aduanced Montessori Method, Vol I. Introduced by Leffrey Stern, Unifacmanu, Thoemmes Press, England. Montessori, M. (). The Montessori Method, Interoduction by J. Mc. funduszeue.info Seventh Printing. New York. Schocken Books. Patton, J.R., Smith, G.M. Clark, E.A. Polloway, E. Edgar, "Individuals with Mild Mental Retardation: Postsecondary Outcomes and Implications for Educational Policy", Tuckman, W.B., (). Educational Psyhology. Harcourt Brace Javanovich College Publishers. New York U.S.A E-mail: [email protected] Rəyçilər: funduszeue.info, prof. Ġ.H. Cəbrayılov, ped.ü.fəfunduszeue.info, dos. V.P. BəĢirov Redaksiyaya daxil olub: Azərbaycan Respublikasının Təhsil Ġnstitutunun Elmi əsərləri, Cild 89, №6, 35

Adilə Həsən qızı Nəzərova UOT Adilə Həsən qızı Nəzərova filologiya üzrə fəlsəfə doktoru Azərbaycan Respublikasının Təhsil İnstitutunun aparıcı elmi işçisi TƏHSĠLĠN MÜASĠR PROBLEMLƏRĠ VƏ ELMĠ-PEDAQOJĠ ƏSASLARINA DAĠR Адила Гасан гызы Назарова доктор философии по филологии, ведущий научный сотрудник Института Образования Азербайджанской Республики О СОВРЕМЕННЫХ ПРОБЛЕМАХ ОБРАЗОВАНИЯ И НАУЧНО-ПЕДАГОГИЧЕСКОЙ ОСНОВЕ Adila Hasan Nazarova doctor of philosophy in philology, leading scientific employee at the Institute of Education of the Republic of Azerbaijan ON MODERN PROBLEMS OF EDUCATION AND THE SCIENTIFIC AND PEDAGOGICAL BASIS Xülasə. Təhsil bir sistem və sosial hadisədir. Bu hadisəni meydana gətirən və onu sistemə çevirən də- yişikliklər düzgün təhlil edilməlidir. Təhsil siyasəti, təhsil fəlsəfəsi, kurikulum, məktəb mədəniyyəti, məktəb rəhbərləri, müəllimlər, şagirdlər və valideynlər təhsilin əlaqəli tərəfləri sayılır. Təhsil müxtəlif dəyişiklikləri ehtiva etdiyi və bu sistemlərdə baş verən hər cür dəyişikliklərdən, təhsil problemlərindən təsirləndiyi üçün qarşımızda mürəkkəb bir proses kimi dayanır. Açar sözlər: təhsil, təhsil siyasəti, təhsil fəlsəfəsi, təhsil proqramı, təhsili idarə edənlər Резюме. Образование – это система и социальное явление. Изменения, формирующие это явле- ние и превращающие его в систему, должны быть надлежащим образом проанализированы. Образо- вательная политика, образовательная философия, курикулум, школьная культура, руководители школ, учителя, ученики и родители считаются связанными сторонами образования. Образование предстает перед нами как сложный процесс, поскольку объединяет различные изменения и подверга- ется влиянию всевозможных изменений и образовательных проблем, возникающих в этих системах. Ключевые слова: образование, образовательная политика, образовательная философия, образовательная программа, управляющие образованием Summary. Education is a system and a social phenomenon. The variables that generate this phenomenon and bring it into a system must be analyzed properly. The policy of education, the philosophy of education, curriculum, school culture, school administrators, teachers, students and parents can be considered as systems that education is associated. Because of involving different variables and being influenced by all kinds of changes that occur in these systems problems of education stay as a complex process. Key words: education, policy of education, curriculum, philosophy of education, the education manager Təhsilin əsas funksiyalarını yerinə yetir- olan əsas bilik və bacarıqlar əldə edilir. İlkin mək üçün təhsil sistemində problemlər və çatış- mərhələdə uşaqlar savad, ana dilindən düzgün mazlıqlar aradan qaldırılmalıdır. Məktəbəqədər və səmərəli istifadə, oxuyub anlama, əsas riyazi təhsil təhsilin mühüm pillələrindən biridir. Bu əməliyyatlar, mühüm ictimai və təbiət hadisələri təhsillə uşaqların cəmiyyətə uyğunlaşması və haqqında ilkin biliklərə yiyələnirlər. həyatlarını daha yaxşı idarə etməsi üçün zəruri 36 Scientific Works of the Institute of Education of the Republic of Azerbaijan, Volume: 89, Number: 6,

Təhsilin müasir problemləri və elmi-pedaqoji əsaslarına dair Təhsilin istənilən pilləsində problemlər, sil fəlsəfəsi, müəllim və şagird ixtisasları, təhsil həllər və dəyişikliklər həm əvvəlki, həm də son- meneceri və maliyyə məsələləri çərçivəsində rakı addımlara təsir göstərir. Məktəbəqədər təh- həll edilir. Bu sahədə yaranan problemlər aşağı- silin problemləri təhsil siyasəti, kurikulum, təh- dakı cədvəldə göstərilir. var. Ölkə Prezidentinin təhsil siyasətindəki prin- Təhsil siyasəti milli bir layihədir və keçmişin iz- sipləri və islahatları Azərbaycan Təhsil Sistemi- lərini daşıyır, digər tərəfdən bu günün tələbləri- nin əsas siyasətini təşkil edir ki, bunu onun təh- ni ödəməklə gələcəyə dair təsəvvürləri də özün- sillə bağlı dediyi “Təhsilin inkişafı dövlət siya- də ehtiva edir. Təhsil siyasəti davamlı, əhatəli sətinin əsas prioritetlərindəndir” sözləri ilə və inkişaf etdirilə bilən olmalıdır. İdeologiyaları ümumiləşdirmək olar. fərqli olsa da, hər bir ölkənin milli təhsil siyasəti Azərbaycan Respublikasının Təhsil Ġnstitutunun Elmi əsərləri, Cild 89, №6, 37

Adilə Həsən qızı Nəzərova Təhsil proqramları hazırlanarkən, təhsil si- ölkələrin təhsil proqramlarını götürüb istifadə yasətinin təşkili zamanı inkişaf etmiş ölkələrdən etmək də problemlər yaradır. faydalanmaq lazımdır. Lakin faydalanmaq, o öl- Təhsil fəlsəfəsi problemləri. Təhsil fəlsə- kələrin təhsil siyasətini tam şəkildə götürüb isti- fəsi təhsil və fəlsəfənin qarşılıqlı əlaqəsinin təh- fadə etmək kimi şərh edilməməlidir. Keyfiyyət- sildə tətbiqidir. Fəlsəfə fənlərin istiqamətləndi- dən çox kəmiyyətə əsaslanan təhsil siyasətimizə rilməsi, işlənməsi və qiymətləndirilməsi üçün baxmayaraq, təhsilimizdə say baxımından göz- əsas rəhbər fəndir və təhsil fəlsəfəsi də təhsilin lənilən səviyyədə olduğumuzu demək çətindir. fəaliyyətində bələdçi rolunu oynayır (3, s. 3). Təhsil proqramlarından yaranan prob- ―Brauner və Burns fəlsəfədən uzaq bir tə- lemlər. İnkişafı təmin etmək üçün təhsil sistemi- lim və təhsilin vəziyyətini yanında bələdçi ol- nin elementləri dövrün tələbləri ilə ayaqlaşmalı- madan yolunu azacaq görmə qabiliyyəti olma- dır. Bu elementlər təhsilin keyfiyyətinə bilavasi- yan bir şəxsin vəziyyəti ilə müqayisə edirlər‖ (5, tə təsir edən elementlərdir və bunlar təkmilləşdi- s. ). Bu bənzətmədən də göründüyü kimi, rilmədikcə ixtisaslı təhsil sisteminin mövcudlu- fəlsəfə və təhsil qarşılıqlı əlaqədə olaraq bir-bi- ğundan danışmaq mümkün deyil. Bu kontekstdə rini formalaşdırır. verilməli olan bəzi suallar aşağıdakı bəndlərlə Təhsil fəlsəfəsi təhsil siyasətinin müəy- göstərilir: yənedicisi kimi keçmişin izlərini daşıyan, günün a) Təhsil proqramları: tələblərini nəzərə alan, həm də gələcəyə dair tə-  dünya və ölkə reallıqlarına əsaslanırmı? səvvürləri özündə ehtiva edən bir araşdırma sa- şagirdlərə yaşın tələb etdiyi bilik və ba- həsidir (3, s .4). carıqları verirmi? Təhsilin əsas prinsiplərindən biri də  araşdırmağı və əməkdaşlığı öyrədirmi? Ekzistensial (mövcudluq) təhsildir ki, məqsədi  danışıq və müzakirə bacarıqlarını inki- insan azadlığının hər şeydən üstün olduğunu öy- şaf etdirirmi? rətməklə fərdə öz fərdiliyini inkişaf etdirmək b) Öyrənmənin üsulları və texnikası: imkanı verir. Nəzərə alaq ki, təhsil həm də xa-  müasir və effektivdirmi? rakter yaratmaq üçün fəaliyyətdir. Təhsildə əsas  birdən çox hiss orqanına müraciət məsələ insanın öz gücünü və vəziyyətini görmə- edirmi? sinə mane olan çaşqınlıqlardan zehni xilas et-  tələbə mərkəzlidirmi? məkdir. Ekzistensial təhsildə şagirdin özünü  şagirdlərin fərdi fərqliliklərini nəzərə dərk etməsi üçün müxtəlif proqramlar daxil alırmı? edilməli, alətlər, materiallar, mövzular və re-  fərdi yanaşma şagirdləri həvəsləndirir surslar müxtəlif olmalıdır. və öyrənməyi asanlaşdırırmı? Alimlər qeyd edirlər ki, milli təhsil fəlsə- c) Ölçmə və qiymətləndirmə vasitələri – fəsini reallaşdırsaq, görərik ki, inkişaf etmiş öl- müsahibə, testlər və imtahan: kələrdə tətbiq edilənləri köçürmək bacarıq deyil,  o, məlum olanı naməlumdan ayıra bi- bu səhv uzun illərdir, hətta bu gün də davam lirmi? edir. Bu sahədə tədqiqatlar aparılmalı, ölkəmi-  o, öyrənmənin baş verib-vermədiyini zin bu sahədə ehtiyacları düzgün təhlil edilməli göstərə bilərmi? və imkanlardan tam istifadə edilməklə səylər  təhsildə məhsuldarlığın və keyfiyyətin göstərilməlidir. ölçülməsində həssasdırmı? Müəllimlərin ixtisaslaşması problemləri.  ölçmə nəticələri müəllimin istifadə etdi- Müəllim səriştələri mövzusu təhsilin ən mühüm yi tədris materiallarının, tədris metod və üsulla- problem sahələrindən biridir. rının, qiymətləndirmənin səmərəliliyi barədə rəy Müəllim öz sahəsindəki biliyi, ümumi mə- verirmi? dəniyyəti və bir pedaqoq kimi formalaşması ba- Yeni təhsil təcrübələrini nəzərdə tutan təh- xımından yaxşı hazırlanmalı və mütəxəssisi oldu- sil proqramları və modelləri hazırlanarkən inki- ğu sahədə səriştəsini artırmalıdır. Müəllimin rolu şaf etmiş ölkələrdən faydalanmaq və onlarla təkcə öyrətməkdən ibarət deyil, rəhbərlik ölç- əməkdaşlıq etmək lazımdır. Ancaq siyasətdə ol- üsündən (Konseptual, münasibət, sosial) xəbər- duğu kimi, təhsil proqramlarında inkişaf etmiş dar olmaq da çox vacibdir. ―Müasir dövrdə həya- 38 Scientific Works of the Institute of Education of the Republic of Azerbaijan, Volume: 89, Number: 6,

Təhsilin müasir problemləri və elmi-pedaqoji əsaslarına dair tın bütün sahələrində, o cümlədən, təhsildə baş Təhsilin idarə edilməsində problemlər. verən dəyişikliklər insanda sosial istiqaməti for- Problemlərdən biri də təhsilin idarə edilməsində malaşdırmaq, baş verən dəyişikliklərə uyğun kifayət qədər sayda mütəxəssisin olmamasıdır. reaksiya vermək, yeni şəraitdə özünütənzimləmə, İngiltərə, ABŞ, Avstraliya kimi inkişaf etmiş öl- özünütəyinetmə, özünütəsdiq kimi xüsusiyyətləri kələrdə məktəb idarəçiliyi professional bir peşə aşkara çıxarmaq üçün vacibdir‖ (1, s. ). kimi qəbul edilir. Məktəb rəhbərlərini məzun sə- Mənfi ünsiyyət mühiti təhsilin keyfiyyəti- viyyəsində yetişdirmək və peşələrinə başladıqdan ni aşağı salır. Müəllim şagirdi yaxşı tanımalıdır sonra belə, onları ixtisasartırma proqramları vasi- və çalışmalıdır ki, onu düzgün başa düşə bilsin. təsilə inkişaf etdirmək üçün təhsil siyasəti axtarı- Tədris fəaliyyətinə təsir edən müəllim-şagird lır. Azərbaycanda isə idarəçiliyin bir ixtisas, ida- münasibətlərində şagirdlərin bioloji inkişafı, rəçinin isə peşə olması ilə bağlı olduğu bəzən nə- müxtəlif maraqları, ehtiyacları, qabiliyyətləri, zərə alınmır. Məktəblərimizdə və təhsil sistemi- davranışları, uğurları, sağlamlığı, iqtisadi və so- mizdə akademik cəhətdən təchiz olunan, ən azı sial mühiti haqqında məlumatların nəzərə alın- magistr dərəcəsi olan, ikinci dil bilən, özünü ması, şagirdlərin ailə vəziyyətinin araşdırılması daim yeniləyən, dəyişikliklərə müqavimət göstər- və bilinməsi çox vacibdir. mək əvəzinə uyğunlaşan, yenilikləri izləyən ida- Təhsilin mühüm problemlərindən biri də rəçilərə ehtiyac var. Bu səbəbdən idarəetmədə müəllimlərin şagirdlə sinifdənkənar məşğul ol- staj yox, bilik və bacarıq əsas olmalıdır. mamasıdır. Yaxşı müəllim gözəl nitqi olan, pa- Təhsil sistemimizin mərkəzləşmiş struktu- fosla danışan deyil, şagirdinin gücünü ən çox ru ilə əlaqədar idarəçilərin səlahiyyətləri və və- səfərbər etməyi bacarandır. Bunu bacaran müəl- zifələri arasında tarazlığın pozulması da müxtə- lim şagirdini öyrənməyə həvəsləndirir. lif problemlər yaradır. Onların üzərinə çoxlu və- Şagirdlərin ixtisas seçimindəki problem- zifələr düşsə də, məktəb direktorlarının ən mü- lər. Səmərəli təlim-tədris prosesinin həyata ke- hüm problemlərindən biri səlahiyyətsizlikdir. çirilməsi üçün müəllimlər şagirdlərinin hazırlıq Hər bir təşkilatda olduğu kimi, təhsil təşkilatının səviyyələrini nəzərə almalıdırlar. Şagird hazırlı- strukturu yaradılarkən səlahiyyət və məsuliyyət ğının yetərincə olmaması, müəllimlərin bu mə- balansını təmin edəcək qanunauyğunluqlar və sələyə kifayət qədər diqqət yetirməməsi arzu- münasibətlər aydın şəkildə göstərilməlidir. Bu edilməzdir. problemi həll etmək üçün məktəb direktorları- Ailənin sosial-iqtisadi vəziyyəti, təhsili də nın səlahiyyət sahələrini məsuliyyətləri ilə para- şagirdin hazırlıq keyfiyyətinə təsir edir. Məktəbə- lel olaraq genişləndirmək lazımdır. Problemli qədər dövrdə uşaqların fiziki, əqli və sosial inki- mühitdə işləyən məktəb rəhbərliyinin səmərə- şafı bütövlükdə təmin edilir ki, bu da uşaqları va- sizliyinin nəticələri müəllimlərə, şagirdlərə, lideynlərindən asılı olmaqdan xilas edir, yaradıcı- ailələrə və bütün cəmiyyətə təsir edir. lıq qabiliyyətlərinin yaranmasına imkan verir. Təhsil sistemi mərkəzləşdirilmiş yanaşma Həm də bu dövr uşağın oyun vasitəsilə ana dilini ilə idarə olunur və təhsillə bağlı problemlərin həlli inkişaf etdirdiyi, sosiallaşdığı dövrdür. üçün bu mərkəzləşmə azaldılmalı və mərkəzləşdi- Şagirdin keyfiyyət göstəricilərini müəy- rilməmiş idarəetməyə diqqət yetirilməlidir. yənləşdirən ünsürlərdən biri olan ailə, təhsilin ―XX əsrin son onilliyində dünyanın inki- ilk başladığı yerdir və məktəbdə həyatla əlaqə- şaf etmiş ölkələrində, o cümlədən keçid iqtisa- nin əsas nöqtəsidir. Valideynlərin təhsil səviy- diyyatı olan ölkələrdə hər sahədə olduğu kimi, yəsi uşağın məktəbə yönəlməsinə təsir edir və elm və təhsil sahəsində də ciddi dəyişikliklər ol- təhsil səviyyəsi yüksək olan ailələrin uşaqlarının muşdur. …Azərbaycanın rəqabət qabiliyyətinin təhsillərini davam etdirmək imkanları daha yük- üstünlüyü bir çox cəhətdən təhsillə müəyyənlə- sək olur. İndiki texnologiyadan, texnoloji vasi- şən insan potensialının inkişafı ilə bağlıdır. Ulu tələrdən təyinatına uyğun istifadə etmək sosial- öndərimiz Heydər Əliyev demişdir: ―Həyat bö- laşmağa kömək edir. Belə ki, mətbuat, radio, te- yük bir prosesdir. Bu prosesdə uğurla iştirak et- leviziya, kompüter, internet, film kimi ünsiyyət mək üçün insan müasir tələblərə uyğun elmə vasitələri uşağı ictimailəşdirir və o, gələcəkdə malik olmalıdır. Təhsil də daim təkmilləşdiril- öz seçimində uğurlu olur. məlidir.‖ (6, s. ). Azərbaycan Respublikasının Təhsil Ġnstitutunun Elmi əsərləri, Cild 89, №6, 39

Adilə Həsən qızı Nəzərova Keçmişdə olduğu kimi, bu gün də təhsildə Problemin elmi yeniliyi. Təhsil təcrübələri- müəyyən problemlər var. Təhsildə problemləri mizdə problematika dövrü təhsil və informasiya cə- həll edəcək kadrların yetişdirilməsi vacibdir. miyyətinin bugünkü anlayışı nöqtəsində mövcud olan Problemin aktuallığı. Müəllimlərin müəyyən qeyri-adekvatlıqlar və yeni paradiqmalarla ayaqlaşa edilmiş standartlarda təhsil proqramlarını həyata keçirə bilməməkdən qaynaqlanır. bilmələri üçün əsas götürülmüş təhsil fəlsəfəsinə asan- Problemin praktik əhəmiyyəti. Tədqiq olu- lıqla uyğunlaşmaları müasir təhsilin əsas problemlərin- nan məsələlər ümumi bir çərçivə yaratmaq məqsədi də aktuallığı nəzərə alınmalı məsələlərdən biridir. daşıyır. Belə ki, məqalədən müasir təhsil (tədris) idarəçiləri, orta məktəb direktorları və müəllimlər is- tifadə edə bilərlər. Ədəbiyyat: 1. Baxışova Ş.A. Məktəbəqədər təhsildə milli-mənəvi dəyərlər və inteqrasiya // Bakı: Azərbaycan Res- publikasının Təhsil İnstitutunun Elmi əsərləri, №3, -s 2. Eraslan, L. ve Babadağ, G. (). Eğitimin Hukuki Temelleri. Eğitim Bilimine Giriş içinde 3. Erkılıç, T.A. Felsefi Akımlar ve Eğitim Felsefesi Akımları. A. Boyacı (Ed.) Eğitim Sosyolojisi ve Felsefesi. Eskişehir: Anadolu Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi Yayını. s. 3, 4). 4. Gediklioğlu, T. (). Avrupa Birliği Sürecinde Türk Eğitim Sistemi: Sorunlar ve Çözüm Önerileri. Mersin Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, 1 (1), s 5. Həsənova Tamilə. Vətənpərvərlik tərbiyəsinin təlim prosesində rolu s funduszeue.info%C9%99lxalq%20Konfpdf 6. Mahmudov M.C. Dünyada təhsil sistemləri. Monoqrafiya / -Bakı: Mütərcim, s., -s. 7. funduszeue.info 8. funduszeue.info%C9%99llimi-olmaq-ist%C9%99yirs%C9%99n/ 9. funduszeue.info funduszeue.info E-mail: [email protected] Rəyçilər: funduszeue.info, prof. A.N. Abbasov, funduszeue.info, prof. M.C. Mahmudov Redaksiyaya daxil olub: 40 Scientific Works of the Institute of Education of the Republic of Azerbaijan, Volume: 89, Number: 6,

Yuxarı sinif Ģagirdlərində demokratik mədəniyyətin formalaĢdırılmasının bəzi məsələləri UOT Lalə Akif qızı Məmmədli pedaqogika üzrə fəlsəfə doktoru Azərbaycan Respublikasının Təhsil İnstitutunun aparıcı mütəxəssisi funduszeue.info YUXARI SĠNĠF ġAGĠRDLƏRĠNDƏ DEMOKRATĠK MƏDƏNĠYYƏTĠN FORMALAġDIRILMASININ BƏZĠ MƏSƏLƏLƏRĠ Лала Акиф гызы Мамедли доктор философии по педагогике, ведущий специалист Института Образования Азербайджанской Республики НЕКОТОРЫЕ ВОПРОСЫ ФОРМИРОВАНИЯ ДЕМОКРАТИЧЕСКОЙ КУЛЬТУРЫ У СТАРШЕКЛАССНИКОВ Lala Akif Mammadly doctor of philosophy in pedagogy leading specialist at the Institute of Education of the Republic of Azerbaijan SOME TASKS OF THE FORMATION OF DEMOCRATIC CULTURE IN SENĠOR CLASS STUDENTS Xülasə. Respublikamızda həyata keçirilən demokratikləşmə məktəb qarşısında demokratik tipli siyasi mədəniyyətə malik vətəndaşların tərbiyə edilməsi vəzifəsini irəli sürmüşdür. Həmin vəzifənin reallaşması ümumtəhsil, orta ixtisas və ali məktəblərdə hüquqi və siyasi təhsilin gücləndirilməsini, xüsusi fənlərin və praktik məşğələlərin tətbiqini zəruri etmişdir. Açar sözlər: yuxarı sinif şagirdləri, demokratiya, demokratik mədəniyyət, demokratik mədəniyyətin formalaşdırılması, bəzi məsələlər Резюме. Проводимая в нашей республике демократизация выдвинула перед школой задачу воспитания граждан с демократическим типом политической культуры. Реализация этой задачи потребовала усиления правового и политического воспитания в общеобразовательной, средней и высшей школе, введения специальных предметов и практических занятий. Ключевые слова: старшеклассники, демократия, демократическая культура, формирование демократической культуры, некоторые задачи Summary. The democratization carried out in our republic put forward the task of educating citizens with a democratic type of political culture before the school. The implementation of this task required the strengthening of legal and political education in general, secondary and higher schools, the introduction of special subjects and practical classes. Key words: senior school pupils, democracy, democratic culture, formation of democratic culture, some problems Təhsil müəssisələrinin qarşısında duran İlk növbədə, problemlə sıx surətdə bağlı mühüm vəzifələrdən biri şagirdlərdə demokratik olan aşağıdakı anlayışlara aydınlıq gətirilməli- mədəniyyətin formalaşdırılmasıdır. Bu sahədə dir: ―demokrat‖, ―demokratik‖, ―demokratizm‖, aparılan işlərin səmərəliliyinə nail olmaq üçün ―demokratiya‖. Biz bu məqsədlə ―Azərbaycan ailə, ümumtəhsil, orta ixtisas və ali məktəblər dilinin izahlı lüğət‖inin birinci cildinə müraciət məqsədyönlü, sistemli və fasiləsiz fəaliyyət gös- etdik. Aşağıdakıları aşkarladıq: tərməlidirlər. Azərbaycan Respublikasının Təhsil Ġnstitutunun Elmi əsərləri, Cild 89, №6, 41

Lalə Akif qızı Məmmədli ―Demokrat (yun.) 1. Demokratiya tərəfdarı. mühüm tələb kimi nəzərdə tutulur. Diqqət yeti- 2. Burjua demokrat partiyasının üzvü. 3. məc. Sa- rək: ―öz üzərinə məsuliyyət götürmək, kollegial dəliyi sevən, sadə həyat tərzi keçirən, adi adamla- qərarların qəbulunda, demokratik təsisatların ra yaxın olan, onlarla ünsiyyət bağlayan adam. fəaliyyətində və inkişafında iştirak etmək key- Demokratik (yun.) 1. Demokratiyaya mü- fiyyətlərinə malik müstəqil, yaradıcı şəxsiyyət vafiq ola, demokratiya əsasında qurulmuş prin- və vətəndaş formalaşdırmaq‖ (2). siplərə riayət edən. Demokratik idarə üsulu. 2. Respublikamızda həyata keçirilən demok- Zəhmətkeş xalq kütlələrinə xas olan; sadı, adi. ratikləşmə məktəb qarşısında demokratik tipli Demokratik tərbiyə almış. siyasi mədəniyyətə malik vətəndaşların yetişdi- Demokratiklik (yun.) – demokratiya prin- rilməsi vəzifəsini irəli sürmüşdür. Həmin vəzi- siplərinə əsaslanma. fənin reallaşması ümumtəhsil, orta ixtisas və ali Demokratizm (yun). 1. Demokratiyanı qə- məktəblərdə hüquqi və siyasi təhsilin gücləndi- bul edib həyata keçirmə. 2. Həyatda insanlarla rilməsini, xüsusi fənlərin və praktik məşğələlə- münasibətdə və s. sadəlik. rin tətbiqini zəruri etmişdir. Demokratiya (yun). 1. Dövləti idarə işi xal- Tarixi politologiyada siyasi mədəniyyətin qın əlində olduğu idarə üsulu, siyasi quruluş; xalq bir sıra növlərinə münasibət bildirilir. Onların hakimiyyəti. 2. İctimai təşkilatların həyat və fə- arasında demokratik mədəniyyət xüsusi əhəmiy- aliyyətində bütün kollektiv üzvlərinin fəal iştirakı yət kəsb edir. və təsirini təmin edən rəhbərlik üsulu‖ (1, s. ). Şəxsiyyətin demokratik mədəniyyəti tərbi- Demokrat, demokratik, demokratizm, de- yə işinin məqsədi və nəticəsi ola bilər. Q. Al- mokratiya sözləri, eyni zamanda, təhsil sistemi mondun qənaətincə, siyasi mədəniyyət nisbətən ilə də bağlı bir məsələdir. Təhsilə aid sənədlərdə müstəqildir, lakin ümumi mədəniyyətə və xüsu- təlim, tərbiyə, pedaqoji prosesin demokratikləş- silə insanlar arasında etimadın və əməkdaşlığın dirilməsindən söz açılır. gücləndirilməsinə əsaslanır. ―Təhsil haqqında‖ Azərbaycan Respublika- ―Demokratik ünsiyyət formaları‖, ―de- sının qanunun ―Təhsil sahəsində dövlət siyasətinin mokratik münasibətlər‖, ―demokratik məktəb‖ əsas prinsipləri‖ adlanan 3-cü fasiləsizlik, liberal- və s. ifadələr dərk olunma vərdişinə, ―demok- laşma, inteqrasiya prinsipləri ilə yanaşı demokra- rat‖ anlayışı insanın ümumi faydalanma komp- tiklik prinsipi də diqqət mərkəzinə gətirilir. leks xarakteristikasına çevrilmişdir. Bu kateqo- Təhsilə aid qanunda demokratiklik prinsipi- riyalardan bəziləri dərin elmi əsaslandırma və nin mahiyyətinə aşağıdakı şəkildə aydınlıq gətiri- dəqiq məzmun daşıyır: demokratik idarəetmə lir: ―demokratiklik – təhsilalanların azad düşüncə üslubu (K. Levin), demokratik (dialoq) ünsiyyət ruhunda tərbiyə edilməsi, təhsilin dövlət-ictimai (M.R. Bityanova, J. Makduqall, V.V. Yustitski əsaslarla təşkilində və idarə edilməsində səlahiy- və b.), ailə münasibətlərinin demokratik üslubu yət və azadlıqların genişləndirilməsi, təhsil müəs- (A.N. Abbasov, E.G. Eidmiller, A.A. Bodalev), sisələrinin muxtariyyətinin artırılması‖ (2) müəllimin demokratik üslubu (M.M. Əmirov, ―Təhsil haqqında‖ Azərbaycan Respubli- K. Levin, R. Lippit, R. Uayt və b.), pedaqoji kasının qanunun 4-cü maddəsi ―Təhsilin əsas rəhbərliyin demokratik üslubu (M.M. Mehdiza- məqsədi‖ adlanır. Bu maddədə ―demokratiya də, Ə.Ə. Ağayev, N.F. Maslova, L.İ. Krivolap, prinsipləri‖ təhsilin əsas məqsədlərindən biri ki- G.N. Malkovskaya və b.), demokratik təhsil mi nəzərdən keçirilir. Diqqət yetirək: ―Azərbay- (O.S. Qazman və b.) və s. can dövləti qarşısında öz məsuliyyətini dərk Yuxarı sinif şagirdlərində demokratik mə- edən, xalqının milli ənənələrinə və demokratiya dəniyyətin səmərəli şəkildə formalaşdırılması prinsiplərinə, insan hüquqları və azadlıqlarına üçün bu istiqamətdə təhsilləndirici və tərbiyə- hörmət edən, vətənpərvərlik və azərbaycançılıq ləndirici işlər aparan pedaqoji kollektivin üzvlə- ideyalarına sadiq olan, müstəqil və yaradıcı dü- ri – müəllimlər, məktəb rəhbərləri və b. aşağıda- şünən vətəndaş və şəxsiyyət yetişdirmək ― (2). kı məsələləri özləri üçün aydın etməli, müəyyən Bundan başqa, təhsil qanununun ―Təhsilin hazırlıqlara malik olmalıdırlar: məzmununa və təşkilinə dair ümumi tələblər‖ 1. Şagird şəxsiyyətinin demokratik mədə- adlı ci maddəsində ―demokratik təsisatlar‖ niyyətinin struktur modelini aydın təsəvvür et- 42 Scientific Works of the Institute of Education of the Republic of Azerbaijan, Volume: 89, Number: 6,

Yuxarı sinif Ģagirdlərində demokratik mədəniyyətin formalaĢdırılmasının bəzi məsələləri məli, şagird şəxsiyyətinin demokratik mədəniy- demokratik mədəniyyətinin formalaşması yalnız yətinin formalaşması meyarlarını, göstəricilərini demokratik əsasda fəaliyyət metodlarının inki- və səviyyələrini bilməlidirlər. şafı və dərk edilməsi, məktəbin gündəlik həyatı, 2. Məktəblilərin demokratik mədəniyyəti- qarşılıqlı fəaliyyətin demokratik formalarının nin tərbiyəsinin hər bir mərhələsində müəllimlə- təkrar istehsalı yolu ilə reallaşa bilər. rin fəaliyyəti metodik dəstək və tipik vəziyyətlə- 3. Yuxarı sinif şagirdlərinin demokratik rin işlənib hazırlanması ilə təmin edilməlidir. mədəniyyətinin formalaşdırılmasına istiqamətlə- 3. Məktəb icmasının formalaşması və in- nən kollektiv fəaliyyətinin təşkili metodikası, kişafı prosesində şagird şəxsiyyətinin demokra- şəxsiyyətin demokratik mədəniyyətinin tərbiyəsi- tik mədəniyyətinin tərbiyəsi üzrə işin forma və nin bu və ya digər mərhələsi üçün səciyyəvi sayı- üsulları hər bir mərhələ üçün işlənib hazırlan- lan məzmun və problem situasiyalarının aşkar- malıdır. lanması. Aşağıdakı mərhələlər diqqət mərkəzinə 4. Məktəblilər böyüklərlə birlikdə hüquq gətirilir: demokratik islahatların stimullaşdırılma- normaları əsasında məktəb icmasının şüurlu, kö- sı, demokratik normaların qəbulu, demokratik nüllü və real idarəçiliyinə daxil edilməlidirlər. idarəetmə təcrübəsinin məktəb həyatının struktur 5. Məktəb icması həyatının demokratik- bölmələrinin fəaliyyətinə şamil edilməsi. ləşməsi mərhələləri, hər bir mərhələdə tərbiyə 4. Məktəbli şəxsiyyətinin demokratik mə- işinin vəzifələri və məzmunu müəyyənləşdiril- dəniyyətinin səmərəli tərbiyəsi şərtləri: pedaqoji məlidir. kollektiv üzvlərinin demokratik qarşılıqlı fəaliy- 6. Təhsilin metodologiyası şəxsiyyətin de- yətə hazır olmaları, onların nəzəri və metodik mokratik mədəniyyətinin məzmunu və strukturu savadlılığı, tərbiyə işinin metodik təminatı, eti- nəzərə alınmaqla qurulmalıdır. bar. Yuxarı sinif şagirdlərinin həyatlarının mə- 7. Şagirdlərdə demokratik mədəniyyətin nalı və məzmunlu təşkil etmək, şagird və müəl- formalaşdırılması metodologiyasının tətbiqi limlərin istiqamətlərini öyrənmək. məqsədi ilə təşkilati və psixoloji-pedaqoji şərt- 5. Yuxarı sinif şagirdlərində demokratik lər konkretləşdirilməlidir. mədəniyyətin formalaşdırılması məqsədilə pe- 8. Yuxarı sinif şagirdlərinin demokratik daqoji taksonomiya hazırlanmalıdır. mədəniyyətinin formalaşdırılması prinsipləri Təhsil müəssisəsinin, o cümlədən ümum- sisteminin işlənib hazırlanması lazımdır. təhsil məktəbinin pedaqoji sistemi üçün ―şəxsin Məktəbli şəxsiyyətinin demokratik mədə- demokratik mədəniyyəti‖ kateqoriyası onun niyyətinin struktur modeli, bir-biri ilə sıx bağlı fəaliyyətinin məqsədi kimi çıxış edir. Sistemlər olan dörd komponenti özündə ehtiva edən sis- nəzəriyyəsindən bilirik ki, sistem o zaman inki- temli təhsildir. Buraya daxildir: tolerantlıq, baş- şaf edir ki, onun fəaliyyət göstərmə məqsədi da- qa sözlə, bir-birini anlamaq bacarığı, hüquq nor- ha yüksək səviyyəli sistemin elementi olaraq malarına, birgəyaşayış qaydalarına hörmət, qa- diqqət mərkəzinə gəlsin nuna tabelik, onun tələblərini yerinə yetirmək, Pedaqoji sistem sosial sistemdən ötrü bir hüquqi fəaliyyət. növ alt sistem sayılır. ―Fərdin demokratik mədə- Şəxsiyyətin demokratik mədəniyyəti və- niyyəti‖ termini siyasi elmdən alınıb. Bu mənada təndaşın, o cümlədən yuxarı sinif şagirdinin so- şəxsiyyətin demokratiya, demokratikləşmə və de- sial inkişafının ölçüsü kimi nəzərdən keçirilir, mokratik mədəniyyət hadisələrinə siyasi və so- onun humanizm prinsipləri əsasında səmərəli sioloji aspektlərdə yanaşmaq, onların xüsusiyyət- sosial qarşılıqlı fəaliyyətə olan istək və arzusunu lərini Azərbaycan mədəni-tarixi ənənəsi və müa- və qabiliyyətini səciyyələndirir. sir şərait kontekstində aşkarlamaq son dərəcə zə- 2. Prinsipləri, mərhələləri, səmərəlilik ruridir. Bu fikir baxımından sosial münasibətlər- şərtlərini, görülən işlərin göstəricilərinin dəyər- də şəxsi xassələrin rolunu və yerini səciyyələndi- ləndirilməsi və qiymətləndirilməsi meyarlarını rən aspektlər daha maraqlı görünür, fərdin və ya və göstəricilərini özündə əks etdirən şəxsiyyətin kollektivin hər hansı bir cəmiyyətdə yaşayıb demokratik mədəniyyətinin tərbiyəsi konsepsi- fəaliyyət göstərməyə hazır olmasına imkan verən yası məlum olmalıdır. Konsepsiyanın başlıca pedaqoji prosesləri diqqət mərkəzinə gəlir. ideyası onunla bağlıdır ki, şagird şəxsiyyətinin Azərbaycan Respublikasının Təhsil Ġnstitutunun Elmi əsərləri, Cild 89, №6, 43

Lalə Akif qızı Məmmədli ―Şəxsiyyətin demokratik mədəniyyəti‖ tədqiqat obyekti kimi götürülməsi son dərəcə önəmli- termini siyasi elmdə siyasi mədəniyyət bir növü dir. Bu şagirdlər müstəqil həyatın astanasındadırlar. kimi qəbul edilir. Cəmiyyətin və şəxsiyyətin si- Problemin yeniliyi. Demokratik mədəniyyətin yasi mədəniyyəti ifadələrindən istifadə olunur. formalaşdırılması problemi diqqət mərkəzinə gətirilir. Problemin aktuallığı. Şagirdlərdə demokratik Problemin praktik əhəmiyyəti. Məqalə gənc mədəniyyətin formalaşdırılması problemi respublika- tədqiqatçılarda maraq doğuracaqdır. mızda ilk dəfə tədqiq olunur. Yuxarı sinif şagirdlərinin Ədəbiyyat: 1. Azərbaycan dilinin izahlı lüğəti. 4 cilddə. 1-ci cild. -Bakı: Şərq-Qərb, 2. ―Təhsil haqqında‖ Azərbaycan Respublikasının qanunu. -Bakı: Hüquq ədəbiyyatı, E-mail: [email protected] Rəyçilər: funduszeue.info, prof. A.N. Abbasov, ped.ü.fəfunduszeue.info Ġ.B. Əmirəliyeva Redaksiyaya daxil olub: 44 Scientific Works of the Institute of Education of the Republic of Azerbaijan, Volume: 89, Number: 6,

Təhsilalanlarda liderlik keyfiyyətlərinin formalaĢdırılması UOT Xəzəngül Süleyman qızı Babayeva pedaqogika üzrə fəlsəfə doktoru Azərbaycan Dövlət İqtisad Universitetinin Zaqatala filialı TƏHSĠLALANLARDA LĠDERLĠK KEYFĠYYƏTLƏRĠNĠN FORMALAġDIRILMASI Хазангюль Сулейман гызы Бабаева доктор философии по педагогике Загатальский филиал Азербайджанского Государственного Экономического Университета ФОРМИРОВАНИЕ ЛИДЕРСКИХ КАЧЕСТВ У ОБУЧАЮЩИХСЯ Khazangul Suleyman Babayeva doctor of philosophy in pedagogy Zagatala branch Azerbaijan State Economic University DEVELOPING LEADERSHIP QUALITIES IN STUDENTS Xülasə. Məqalədə ―lider‖ və ―liderlik‖ anlayışlarının mahiyyəti aydınlaşdırılır. Bu məqsədlə ―Azər- baycan dilinin izahlı lüğət‖inə müraciət edilir. Eyni zamanda, liderə xas keyfiyyətlər qeyd olunur. ―Müdir‖ və ―lider‖ anlayışlarının fərqi izah edilir. Açar sözlər: şagirdlər, lider, liderlik, liderlik keyfiyyəti, liderlik keyfiyyətlərinin formalaşdırılması Резюме. В статье раскрывается сущность понятий «лидер» и «лидерство». Для этого исполь- зуется «Толковый словарь азербайджанского языка». При этом отмечаются качества, характерные для лидера. Объясняется различие между понятиями «директор» и «лидер». Ключевые слова: учащиеся, лидер, лидерство, лидерские качества, формирование лидерских качеств Summary. The article reveals the essence of the concepts of "leader" and "leadership". For this, the Explanatory Dictionary of the Azerbaijani Language is used. At the same time, the qualities characteristic of a leader are noted. The difference between the concepts of "manager" and "leader" is explained. Key words: pupils, leader, leadership, leadership qualities, formation of leadership qualities Uşaq, yeniyetmə və gənclərdə formalaşdı- ―Azərbaycan dilinin izahlı lüğəti‖ndə ―li- rılması lazım gələn və vacib olan keyfiyyətlərdən der‖ anlayışına verilən tərifin birinci bəndi siya- biri də liderlikdir. Bu keyfiyyətə yiyələnməklə si partiyanın, ictimai-siyasi təşkilatın və s. baş- cəmiyyətdə fəal həyat, fəal vətəndaşlıq mövqeyi çısı, parlament fraksiyasının lideri kimi aydın- qazanmaq mümkün olur. Lider cəsarətli, təşkilat- laşdırılmışdır. Təhsilalanların şəxsiyyət keyfiy- çılıq, təşəbbüskarlıq qabiliyyətinə malik olur, yəti və fəaliyyət amili kim nəzərdən keçirilmir. müstəqil və zəruri fikir söyləməyi, öz mövqeyin- İkinci tərəfi ilə də (2. Hər hansı bir yarışda bi- də duran şəxs olur, öhdəsində olanları, ətrafında- rinci yerdə gedən adam və ya komanda) buna kıları idarə etməyi, onların sözünü deməyi, onla- bənzər fikir söyləmək mümkündür. Fikrimizcə, rın mənafeyini müdafiə etməyi bacarır. təhsillə bağlılıq mənasında ―lider‖ anlayışını ―Azərbaycan dilinin izahlı lüğəti‖ndə ―li- aşağıdakı şəkildə başa düşmək mümkündür: in- der‖ anlayışının mahiyyətinə aşağıdakı şəkildə gilis dilində ―leader” sözündən götürülmüş bu aydınlıq gətirilir: ―Lider [ing. – başçı] 1. Siyasi söz ilk, ön cərgədə, qabaqda gedən, aparıcı, bi- partiyanın, ictimai-siyasi təşkilatın və s. başçısı. rinci, rəhbərliyi öz üzərinə götürmüş insanları Parlament fraksiyasının lideri. 2. Hər hansı bir (bizim tədqiqatda şagirdləri, tələbələri) səfərbər yarışda birinci yerdə gedən adam və ya koman- edən və istiqamətləndirən, eyni zamanda qrupda da‖ (1, s. ). Azərbaycan Respublikasının Təhsil Ġnstitutunun Elmi əsərləri, Cild 89, №6, 45

Xəzəngül Süleyman qızı Babayeva və kollektivdə digərlərinin aparıcılığını qəbul Belə bir suala cavab tapmağa çalışaq: li- etdiyi nüfuzlu şəxs başa düşülməlidir. derlər hansı keyfiyyətlərə malik olmalıdırlar? Həmin şəxsə başqaları məsul qərarlar qə- Mövcud ədəbiyyatda 21 bənddən ibarət bul etmək səlahiyyəti verir Lider qrupun, yaxud olan və inkişafı əsl lider olmağa imkan verən li- kollektivin təşkilatlanmasında və fəaliyyətində derlik keyfiyyətləri sadalanır: başlıca rola malik olur. 1. Həyatınızda lider olmaq – həyatınızı Mövcud ədəbiyyatda liderliyin 3 əsas xü- necə idarə edəcəyinizi bilmək, özünüzü motiva- susiyyətlərinə diqqəti cəlb edirlər: 1. Fərdi (şəx- siya etmək, qarşınıza hədəflər qoymaq və onlara si) keyfiyyətlər. 2. İdarəetmə və təşkilati keyfiy- nail olmaq üçün hərəkətə keçmək – liderliyə yətlər. 3. Psixoloji və sosial keyfiyyətlər. doğru ilk addımdır. Məhz bu liderlik keyfiyyəti Birinci qrup keyfiyyətlərə (fərdi (şəxsi) – gələcək uğurunuz üçün əsas olacaq. özünəinam; fəal həyat tərzi, təşəbbüskarlıq, cavab- 2. Perspektiv baxış – bu liderlik keyfiyyəti dehlik; ikinci qrup keyfiyyətlərə (idarəetmə və daimi inkişaf və təlim tələb edir. Nə qədər çox təşkilati) – rəhbərlik etməyə qabillik, təşkilati ba- bilik və təcrübəniz varsa, gələcək hadisələri bir o carıqlar, fürsəti və təhlükəli vəziyyətləri görə bil- qədər yaxşı və etibarlı təsəvvür edə biləcəksiniz. mək qabiliyyəti, komanda işini və kollektiv üzvlə- 3. Açıqlıq – liderin inkişafı davam edir. rinin mənafeyini müdafiə edə bilmək, çeviklik; Hər gün yeni məlumatlar alır, insanlarla ünsiy- üçüncü qrup keyfiyyətlərə (psixoloji və sosial) – yət qurur, qərarlar qəbul edir – işi effektiv həya- ədalət, humanizm, komanda üzvlərinə öz qüvvələ- ta keçirmək üçün açıqlıq sadəcə zəruridir. Bütün rini və bacarıqlarını inkişaf etdirmək və təsdiqlə- liderlik keyfiyyətlərini müqayisə etsək, açıqlıq mək imkanı vermək və s. keyfiyyətlər aiddir. ən vaciblərdən biridir. ―Azərbaycan dilinin izahlı lüğəti‖nun 3-cü 4. Cəsarət – bu, bəlkə də ikinci ən vacib li- cildində ―liderlik‖ anlayışına da münasibət bil- derlik keyfiyyətidir. Qorxusunu idarə etmək və dirilmişdir. Fikir verək: ―Liderlik. 1. Liderin qorxuya baxmayaraq hərəkət etmək bacarığı li- mövqeyi, vəzifəsi. 2. Hər hansı yarışda birinci- derin cəsarətidir. Hər kəs qorxur, amma məqsədi- lik‖ (1, s. ) nə doğru getməyə davam edənlər uğur qazanır. Bizcə, bu açıqlanmanı bir qədər dəqiqləş- 5. Qətiyyətlilik – istənilən insanın həyatı dirmək olar. Odur ki, sual belə qoyulur: liderlik məhduddur. Ona görə də liderlər boş söhbətlərə nədir? Liderlik dedikdə, başqa şəxsləri bir araya vaxt itirmirlər. Qərar vermək üçün kifayət qədər gətirən, məqsədə yetməkdən ötrü onları ruhlan- məlumat yoxdursa, onu əldə etmək üçün hər şe- dıran sosial təsir anlaşılmalıdır. yi edəcək və hərəkətə davam edəcəklər. Mövcud ədəbiyyatda müdir və lider anla- 6. Liderlik keyfiyyətləri enerji əsaslardan yışlarının, vəzifələrinin fərqinə aydınlıq gətirilir. biridir. Liderin həyatı böyük emosional və fiziki Diqqət edək: yük alır. Və buna dözmək güclü enerji sadəcə  ―Liderlər vizyon təyin edir, müdirlər isə lazımdır. tapşırıq verirlər; 7. Şeylərə müsbət baxış – problemlər hər  Liderlər dəyişikliyin, müdirlər isə status- kəs üçün və həmişə yaranır. Yalnız heç nə etmə- kvonun təmsilçiləridir; yənlər səhv etmirlər. Pozitivlik liderə diqqətini  Liderlər unikal, müdirlər isə bir-birləri- günah axtarmaqdansa, həll yolu tapmağa yönəlt- nin surəti olurlar; məyə kömək edir.  Liderlər risk edir, müdirlər isə riski mi- 8. Başqalarını dinləmək bacarığı – heç kim nimallaşdırırlar; bir anda bütün sahələrdə mütəxəssis ola bilməz.  Liderlər uzunmüddətli, müdirlər isə qı- Və lider bunu başa düşür. Liderin gücü mütəxəs- samüddətli düşünürlər; sisləri tapmaq və onları ümumi işin xeyrinə təşkil  Liderlər uzunmüddətli, müdirlər isə qı- etmək bacarığındadır. Bu məqamı da ən mühüm samüddətli düşünürlər; liderlik keyfiyyətlərinə əlavə etmək olar.  Liderlər münasibət, müdirlər isə sistem 9. Zehinlilik və tənqidilik – liderlər faktları qururlar; diqqətlə toplayır və bütün məlumatları yoxlayır.  Liderlərin azarkeşləri, müdirlərin isə iş- İstənilən biznesi kiçik bir detal məhv edə bilər. çiləri olur‖ (2). 46 Scientific Works of the Institute of Education of the Republic of Azerbaijan, Volume: 89, Number: 6,

Təhsilalanlarda liderlik keyfiyyətlərinin formalaĢdırılması Güvən və sakitlik – soyuqqanlılıq li- Bacarıq – liderin lazım olanı ifadə et- derin diqqətini həll yolunu tapmağa cəmləməsi- mək, lazım olanı planlaşdırmaq və lazım olanı et- nə kömək edir. O, emosiyaları idarə edir və on- mək bacarığı və başqalarına aydın olsun ki, bunu ların qərar qəbul etmə prosesinə təsir etməsinə necə edəcəyinizi bilirsiniz və onlara aydındır. mane olur. Onlar sizi izləmək istəyirlər. Liderlik keyfiyyət- Çeviklik və həssaslıq – dünyamız də- lərinin əhəmiyyətinə görə bu, ikinci yerdədir. yişir. Və dəyişiklik tempi hər il daha da sürətlə- Səxavət – liderin böyüklüyünün ölçü- nir. 5 il əvvəl işləyənlər bu gün artıq təsirsizdir. sü ona xidmət edənlərin sayı deyil, xidmət etdi- Davamlı böyümə üçün daim düzəlişlər etmək və yi insanların sayıdır. Səxavət özünü deyil, baş- liderlik keyfiyyətlərini inkişaf etdirmək lazımdır. qalarını birinci yerə qoymağı tələb edir. Lider Nəticəyönlü – daha böyük uğura daha paylaşmağı bilir və bunun müqabilində daha böyük nəticələr əldə edənlər nail olur. Önəmli çox şey alır‖ (3). olan bunu necə etdiyiniz deyil, nəyə nail olduğu- Yaxşı lider olmaq üçün istər təhsilalanlar, nuzdur. Və sizi uğura aparan da nəticələrinizdir. istərsə də müxtəlif idarə və müəssisələrdə, təşki- Səhvlərinizi etiraf edin – liderlər də latlarda çalışan şəxslər özlərinə nümunə götür- səhv edirlər. Ancaq bunu başqalarına necə etiraf məlidirlər. edəcəklərini bilirlər. Bu, irəliləməyə davam et- Belə nümunə Ümummilli liderimiz Heydər məyə imkan verir. Bütün liderlik keyfiyyətlərini Əliyev və Azərbaycan Respublikasının Prezidenti götürsək, bu, ilk növbədə, əhəmiyyət kəsb edir. cənab İlham Əliyev ola bilər. Daim öyrənmək bacarığı – dünyanın Mənbələrdə oxuyuruq: ―Prezident İlham dəyişkənliyi ona gətirib çıxarıb ki, biliklər heyrə- Əliyev Azərbaycan siyasi sisteminə rasional si- tamiz sürətlə köhnəlir. Yeni bilik və bacarıqların yasi davranış modeli təqdim etdi. Yəni məntiqi əldə edilməsi rəqabət qabiliyyətinizi artırmağa mühakimələrə və analitik təhlilə əsaslanan, mü- imkan verəcək. Yeni biliklər yeni liderlik keyfiy- tərəqqi, pozitiv, milli məqsədlərə xidmət edən yətlərini inkişaf etdirməyə kömək edəcəkdir. siyasi realizmə söykənən siyasi fəaliyyət nümu- Özünə düzgün qiymət vermək – lider nəsi gətirdi. Beləliklə radikalizmi, siyasi şantaj nəyi bacarıb, nəyi bacara bilməyəcəyini aydın və ekstremizmi siyasi sistemimizdən çıxardı. şəkildə dərk edir. Və səylərini ən yaxşı etdiyi İlham Əliyev siyasi sistemimizə qüsursuz işə yönəldir. Bu, onun səmərəliliyini artırır, bu siyasi mədəniyyət, milli mənəviyyatımıza uy- da daha yaxşı nəticələr əldə etməyə imkan verir. ğun siyasi əxlaq standartı, milli siyasi etika nü- İşə ehtiras – lider gördüyü işi sevir. Bu munəsi gətirdi. ehtiras ona gördüyü işlərə marağı qoruyub saxla- İlham Əliyev demokratiyanın istismarçı mağa imkan verir, onun səmərəliliyini və effek- siyasi vasitə deyil, milli mədəniyyətimiz və tivliyini artırır. Bu maddə bütün digər liderlik mentalitetimizlə, eyni zamanda, müsəlman sosi- keyfiyyətlərini inkişaf etdirməyə imkan verir. al-psixoloji kimliyimizlə uzlaşan bir dəyər və İnsanları alovlandırmağı bilir – tərəf- yaşam tərzi olduğunu sübut etməklə intellektual daşları olmayan lider lider deyil. Özünü motiva- əsaslarda yeni demokratik modernist cəmiyyət siya etməyi öyrənən lider insanlarda istək və formalaşdıra bildi‖ (4). fəaliyyət alovunu alovlandırmaq, onları məqsəd Problemin aktuallığı. Təhsildə şagirdlər ara- və vəzifələrini yerinə yetirməyə həvəsləndirmək sında liderliyə canatma halları mövcuddur. Əslində bacarığına yiyələnir. Və bu liderlik keyfiyyəti bacarıqlı, səriştəli, təşkilatçılıq qabiliyyətinə, təşəb- sayəsində çox şeyə, çox şeyə nail ola bilərsiniz. büskarlığa malik, müstəqillik nümayiş etdirən, başqa- Xarizma – düzgün insanları cəlb et- larına düzgün yol göstərməyi, onları düzgün istiqa- mətləndirən gənc nəslin tərbiyə olunması məqsədəuy- məyə kömək edir. Böyük nailiyyətlər effektiv ğundur. Bu baxımdan liderlik keyfiyyətlərinin şagird- komanda tələb edir. Və lider onu necə yaratma- lərdə və tələbələrdə formalaşdırılması lazımdır. ğı bilir. Problemin elmi yeniliyi. Təhsilalanlarda li- Fokus – bu liderlik keyfiyyəti sizə derlik keyfiyyətlərinin formalaşdırılması kimi vacib şeylər arasında ən vacib olanı təcrid etməyə və bir problem üzərində dayanılır. bütün diqqətinizi ona yönəltməyə imkan verir. Problemin praktik əhəmiyyəti. Məqalə dok- torantlar və gənc tədqiqatçılar üçün faydalı olacaqdır. Azərbaycan Respublikasının Təhsil Ġnstitutunun Elmi əsərləri, Cild 89, №6, 47

Xəzəngül Süleyman qızı Babayeva Ədəbiyyat: 1. Azərbaycan dilinin izahlı lüğəti. 4 cilddə, 3-cü cild. -Bakı: Şərq-Qərb, 2. funduszeue.info 3. funduszeue.info 4. funduszeue.info E-mail: [email protected] Rəyçilər: ped.ü.fəfunduszeue.info Ġ.B. Əmirəliyeva, ped.ü.fəfunduszeue.info L.A. Məmmədli Redaksiyaya daxil olub: 48 Scientific Works of the Institute of Education of the Republic of Azerbaijan, Volume: 89, Number: 6,

Ümumtəhsil məktəbinin mühüm vəzifələrindən biri: Ģagirdlərdə müstəqilliyin inkiĢaf etdirilməsi UOT Ülviyyə Məmməd qızı Ġsmayılova fəlsəfə doktoru proqramı üzrə doktorant Gəncə Dövlət Universiteti ÜMUMTƏHSĠL MƏKTƏBĠNĠN MÜHÜM VƏZĠFƏLƏRĠNDƏN BĠRĠ: ġAGĠRDLƏRDƏ MÜSTƏQĠLLĠYĠN ĠNKĠġAF ETDĠRĠLMƏSĠ Ульвия Мамед гызы Исмаилова докторант по программе доктора философии Гянджинский Государственный Университет ОДНА ИЗ ВАЖНЫХ ЗАДАЧ ОБЩЕОБРАЗОВАТЕЛЬНОЙ ШКОЛЫ: РАЗВИТИЕ САМОСТОЯТЕЛЬНОСТИ У УЧАЩИХСЯ Ulviya Mammad Ismayilova doctorial student in the program of doctor of philosophy Ganja State University ONE OF THE IMPORTANT TASKS OF A COMPREHENSIVE SCHOOL: DEVELOPING STUDENTS&#; INDEPENDENCE Xülasə. Müstəqilliyin tərbiyə olunması məktəblilərdə özünə inam yaradır, onu müstəqil düşünməyə, öz fikrini, qənaətlərini bildirməyə, müstəqil fəaliyyət göstərməyə sövq edir. Müstəqilliyin əsasları uşaqlıq il- lərində ailədə qoyulur, sonra müəllimlər tərəfindən inkişaf etdirilir. Müstəqillik insanın şəxsi fəallığı ilə sıx surətdə əlaqədardır. Təhsilalanlarda ətraf aləmdə baş verən hadisələri düzgün təhlil etmək və onları obyektiv qiymətləndirmək bacarıqlarını inkişaf etdirir. Açar sözlər: müstəqillik, şagirdlərin müstəqilliyi, müstəqillik mənəvi keyfiyyət kimi, müstəqilliyin formalaşdırılması, təlim prosesi, sinifdənxaric tədbirlər Резюме. Воспитание самостоятельности формирует у школьников уверенность в себе, побуж- дает их самостоятельно мыслить, высказывать свое мнение, делать выводы, проявлять самостоятель- ность. Основы самостоятельности закладываются в семье в детстве, а затем развиваются учителями. Самостоятельность тесно связана с личной активностью человека. У учащихся развивается умение правильно анализировать события в окружающем мире и объективно их оценивать. Ключевые слова: самостоятельность, самостоятельность учащихся, самостоятельность как нравственное качество, формирование самостоятельности, учебный процесс, внеклассные мероприятия Summary. Education of independence forms schoolchildren&#;s self-confidence, encourages them to think independently, express their opinions, conclusions, and act independently. The foundations of independence are laid in the family in childhood, and then developed by teachers. Independence is closely related to the personal activity of a person. Students develop the ability to correctly analyze events in the world around them and evaluate them objectively. Key words: independence, independence of students, independence as a moral quality, formation of independence, educational process, extracurricular activities Şəxsiyyətin yiyələnməli olduğu müsbət, Uşaq və yeniyetmələrdə müstəqilliyin inkişaf et- gərəkli keyfiyyətlərdən biri müstəqillikdir. Müs- dirilməsinə qayğı ilə yanaşılmalıdır. Bu istiqa- təqilliyin tərbiyə olunması hər bir yaş dövründə – mətdə aparılan işlər düzgün planlaşdırılmalıdır. məktəbəqədər, kiçik, orta və böyük məktəb yaşı Hər bir uşağın yaşının üstünə yaş gəldikcə dövrlərində diqqət mərkəzində dayanmalıdır. onun ata-anaları ilə ilkin fizioloji və sosial-psi- Azərbaycan Respublikasının Təhsil Ġnstitutunun Elmi əsərləri, Cild 89, №6, 49

Ülviyyə Məmməd qızı Ġsmayılova xoloji əlaqələri qırılır, onda şəxsi müstəqilliyə Müəllim şüurluluq və fəallıq prinsipini öz və azadlığa meyllilik və istək inkişaf edir. fəaliyyətində rəhbər tutduqda həm də məktəbli- Müstəqilliyin tərbiyə olunması məktəbli- lərin hər birinin müstəqilliyini təmin edir, onla- lərdə özünə inam yaradır, onu müstəqil düşün- rın müstəqil fikir irəli sürmələrinə, proqram ma- məyə, öz fikrini, qənaətlərini bildirməyə, müstə- terialını aydınlaşdırarkən müstəqillik nümayiş qil fəaliyyət göstərməyə sövq edir. Müstəqilliyin etdirmələrinə, müstəqil şəkildə nümunələr gətir- əsasları uşaqlıq illərində ailədə qoyulur, sonra mələrinə çalışırlar. müəllimlər tərəfindən inkişaf etdirilir. Müstəqil- Pedaqoji prosesin vəzifələrindən biri təh- lik insanın şəxsi fəallığı ilə sıx surətdə əlaqədar- silalanların müstəqilliyinin inkişaf etdirilməsin- dır. Təhsilalanlarda ətraf aləmdə baş verən hadi- dən, təshihlərin aparılmasından, müstəqil fəaliy- sələri düzgün təhlil etmək və onları obyektiv qiy- yətin səviyyəsinin artırılmasından, şagirdlərin, o mətləndirmək bacarıqlarını inkişaf etdirir. cümlədən yeniyetmələrin tərbiyəsinə qayğı gös- Müəllim və valideynlərin köməyi ilə uşaq tərilməsindən ibarətdir. Bəzən bu işə birtərəfli və yeniyetmələrin müstəqil bacarıqları möh- aparılan pedaqoji proses maneçilik törədir. Baş- kəmlənir, bu da müxtəlif fəaliyyət növlərində qa bir səbəb, təhsilalanların müstəqil həyat özünü göstərir. Müstəqillik tədricən şəxsiyyətin fəaliyyətinə aşağı səviyyədə hazırlanmalarıdır. fərdi xüsusiyyəti kimi çıxış edir. Pedaqoji prosesdə təlim, tərbiyə və inkişaf heç Kiçikyaşlı məktəblilərə müstəqil yerinə də həmişə vəhdətdə aparılmır, məktəblilərin öz yetirmək üçün mümkün qədər çox iş tapşırmaq, fəaliyyətlərini idarəetmənin vahid prosesinə ona daha çox etibar etmək, onun təşəbbüslərini cəlb edilməsi təmin olunmur. Nəticədə pedaqo- təqdir etmək, onu həvəsləndirmək, onun müstə- gikanın mühüm prinsiplərindən biri (təlim, tər- qilliyə cəhdini rəğbətləndirmək lazımdır. Ev biyə və inkişafın vəhdətdə aparılması prinsipi) tapşırıqları ailənin minimal köməyi ilə yerinə nəzərə alınmamış olur. yetirilməlidir. Paralelizm aşağıdakı cəhətlərdə özünü Təhsilalanlarda müstəqilliyin formalaşdı- göstərir: rılmasında təlim prosesi və sinifdənxaric tədbir- 1) bu vəhdətin təşkilinin aşağı səviyyəli lər mühüm əhəmiyyət daşıyır. Ümumtəhsil fən- olması; ləri üzrə ayrı-ayrı mövzular öyrənilərkən, eyni 2) yeni şəraitlərdə yeniyetmələrin qarşı- zamanda, sinifdənxaric işin təşkili zamanı onla- lıqlı fəaliyyət və qarşılıqlı münasibətlərini yetə- rın müstəqilliyi üçün şərait yaradılmalıdır. Mək- rincə təşkil olunmaması, təshihlərin olmaması; təbli müstəqillik nümayiş etdirdikdə fəal olur. 3) şagirdlərin dəyəryönümlərinin pedaqoji Hər hansı bir işin icrasında fəallıq təhsialanın prosesinin iştirakçıları ilə fəaliyyət və ünsiyyətə fəal həyat qazanmasının, başqa sözlə, həyatda hazırlanmamaları; fəal mövqe tutmasının şərtidir. 4) təlim prosesində, həm də təlim xarak- Təlim prosesində, həm sinifdənxaric təd- terli sinifdənxaric məşğələlərdə onlar hazır və birlərdə şagirdlərdə müstəqilliyin formalaşdırıl- hamı üçün məcburi olan tapşırıqları və işləri ye- ması məqsədəuyğundur. Müstəqil fikrə, müstə- rinə yetirirlər və s. qil təfəkkürə, müstəqil fəaliyyət göstərməyə öy- Söhbət, müzakirə, görüş, müsabiqə, dis- rəşən adam çətinlikdən qorxmur. O, çətinliklə put və s. bu kimi sinifdənxaric tədbirlər təşkil rastlaşanda onun öhdəsindən gəlir. Həmin mək- olunduqda şagirdlərə tapşırıqlar verilir, onların təblilərdə təxəyyül də inkişaf edir. Onlar ayrı- qüvvəsindən istifadə olunur. Dərsdən sonra təş- ayrı məsələlərin həllində inamlı hərəkət edir. kil edilən tədbirlərdə şagirdlərin müstəqilliyi Müəllimlər məktəblilərin, o cümlədən V- aşağıdakı cəhətlərdə əks olunur: IX sinif şagirdlərinin müstəqilliyinə imkan ver- – şagird(lər) müstəqil olaraq tələbə kon- məlidirlər. Təlimin prinsiplərindən biri şüurlu- fransı üçün mövzu seçir və çıxışa hazırlaşır(lar); luq və fəallıq prinsipidir. Müəllim həmin prinsi- – şagird özünüidarə orqanına rəhbərlik edir; pi nəzərə aldıqda təhsilalanlarda özünü büruzə – disputun, müzakirənin, görüşün təşəb- verən əzbərçiliyin qarşısının alınmasına kömək büskarı olur və yüksək səviyyədə onların keçi- edir. Məlum olduğu kimi, şüurlu mənimsənilmiş rilməsinə çalışır(lar); bilik təhsilalanın fəallığına imkan verir. – tədqiqat-axtarıcılıq işlərinə qoşulur, araşdırmalar aparır; 50 Scientific Works of the Institute of Education of the Republic of Azerbaijan, Volume: 89, Number: 6,

Ümumtəhsil məktəbinin mühüm vəzifələrindən biri: Ģagirdlərdə müstəqilliyin inkiĢaf etdirilməsi – öz şeirini, rəsm əsərini diqqət mərkəzinə Şagirdlər davranış də rəftarlarına tənqidi gətirir və s. yanaşır, yaşlıların hərəkətlərini mexaniki təkrar- Təhsilalanların müstəqilliyi dedikdə, onun lamırlar. Həmin yaş dövrü başqa yaş dövrlərin- öz qarşısına müxtəlif tədris vəzifələri qoyub heç dən fərqli olaraq öz ziddiyyətləri ilə fərqlənir. bir kömək və təhrik olmadan yerinə yetirmək Təcrübəli müəllimlər təlim prosesində, bu başa düşülür. Müstəqillik özü özünün istəyinə və ya digər fənn üzrə məşğələlərdə tədris mate- əsasən, şüurlu və dərkolunmuş şəkildə hərəkəti riallarının müstəqil surətdə təhlilini aparmağı, yerinə yetirmək, müəyyən bir məsələyə sərbəst müstəqil fikir söyləməyi, müstəqil nəticəyə gəl- olaraq münasibət bildirmək tələbatıdır. Bu za- məyi, özlərinin doğru-düzgün mövqelərini mü- man, ilk növbədə, yeniyetmənin idrak fəallığı, dafiə etməyi məktəblilərə öyrətməli, onları bu marağı, yaradıcı qabiliyyəti, təşəbbüsü, qarşısı- işə alışdırmalıdırlar. Bu iş sinifdənxaric tədbir- na məqsəd qoyaraq, öz işini planlaşdırması diq- lərdə də davam etdirilməlidir. qət mərkəzində dayanır. Şagirdlərə bir sıra tələblər verilir. Həmin Şəxsiyyətin müstəqilliyi təfəkkürün, təxəy- tələblərə daxildir: yülün, hisslərin və iradənin fəal işi ilə sıx surətdə 1. Bilikləri müstəqil qazanmaq bacarığı. bağlıdır. Haqqında danışılan əlaqə ikitərəflidir: 1) 2. Müxtəlif problemlərin həlli üzrə qaza- təfəkkür və emosional-iradi proseslər – müstəqil nılmış bilikləri təcrübədə tətbiq etmək bacarığı. mühakimə və fəaliyyətlərin zəruri amilləridir; 2) 3. Müstəqil şəkildə müxtəlif informasiya- müstəqil fəaliyyətin gedişində bərqərar olmuş larla iş, onları təhlil etmək, ümumiləşdirmək və mühakimə və fəaliyyətlər nəinki şüurlu surətdə müəyyən nəticəyə gəlmək səriştəsi. motivləşən fəaliyyətlərin yerinə yetirilməsində 4. Müstəqil olaraq tənqidi düşünmə qabi- iştirak etmə qabiliyyətini möhkəmləndirir və for- liyyəti, problemlərinin həllinin səmərəli yolları- malaşdırır, eyni zamanda, mümkün çətinliklərə nı müəyyənləşdirmək bacarığı. baxmayaraq, qərarların müvəffəqiyyətlə yerinə Hər bir dərsin əsas vəzifəsi təqdim olunan yetirilməsinə şərait yaradır. materialı şagirdlərə mənimsətmək, oxunanları Müstəqillik dedikdə nə başa düşülməlidir? və təqdim olunan məlumatları təhlil etmək, ha- Müstəqillik – öz qüvvəsi, imkanları, bacarığı ilə disə, təzahür və faktları müstəqil qiymətləndir- biliklərə, fəaliyyət üsullarına, təşəbbüskarlığa, mək, onlarda dünyaya, ətraf aləmə öz baxışını tənqidiliyə, adekvat özünüqiymətləndirməyə, formalaşdırmaqdan ibarətdir. Deyilənlər əsasın- özünün fəaliyyəti və davranışına görə şəxsi mə- da təhsilalanlarda dünyagörüşü yaranır. suliyyət hissinə yiyələnməkdə təzahür edir. Təlim fəaliyyətində yeniyetmələrin müstə- Yeniyetmələrin hərtərəfli və ahəngdar in- qilliyi səviyyəsinin yüksəldilməsi imkan verir ki: kişaf etməsi üçün ailə və məktəb onlarda bir sıra 1) fənlərarası əlaqələrin həyata keçirilməsi mühüm keyfiyyətlərin formalaşmasına qayğı səviyyəsində bilik, fəaliyyət və münasibətlərin göstərməlidir. Bu keyfiyyətlər müxtəlifdir: və- formalaşdırılması sahəsinin genişləndirilsin; tənpərvərlik, böyüyə hörmət, sadəlik və təvazö- 2) müvafiq biliklərin və fəaliyyətlərin karlıq, nəzakət, nümunəvi davranış, düzlük və müstəqil axtarışı üzrə tədris vəzifələrinin həyata doğruçuluq, humanizm, əməksevərlik, yoldaşlıq keçirilməsində müəllimin göstərişlərindən, və dostluq, ədalət, təşəbbüskarlıq, igidlik, təşki- müəyyən bilik və fəaliyyətlərdən faydalanmanın latçılıq, mübarizlik, mərdlik, çətinliklərin öhdə- zəruriliyinə keçid; sindən gəlmək, qəhrəmanlıq, qorxmazlıq, bala- 3) yerinə yetirilmiş ayrı-ayrı əməliyyatla- calara qayğı, tolerantlıq, təmkinlilik və s. rın formalaşdırılmasından bütün fəaliyyətin for- Həmin keyfiyyətlərin sırasında müstəqil- malaşdırılmasına keçid; liyin formalaşdırılması özünəməxsus yer tutur. 4) hazır şəkildə olan fəaliyyətlərə yiyələn- Yeniyetməlik yaşında uşaq (təhsilalan) özü mədən ayrı-ayrı fəaliyyətlərin müstəqil müəy- müstəqilliyə can atır, onlarda özlərini böyüklər yənləşdirilməsinə və icrasına keçid; kimi aparmaq, nəsihətə, tabe olmamaq, sözə qu- 5) müəyyən bacarıqların məlumatlarına laq asmamaq, cəhdi yaranır. Bu xüsusiyyətlər yiyələnmənin zəruriliyinin dərk edilməsindən yaş dövrünün xüsusiyyətləri ilə bağlıdır. tədris fəaliyyətinin tamyönlü quruluşuna yiyə- lənmənin vacibliyinin dərkedilməsinə keçid; Azərbaycan Respublikasının Təhsil Ġnstitutunun Elmi əsərləri, Cild 89, №6, 51

Ülviyyə Məmməd qızı Ġsmayılova 6) reproduktiv xarakterli vəzifələrdən Problemin yeniliyi. Müstəqillik anlayışının (tapşırıqlardan) yaradıcı tapşırıqlara keçid və s. mahiyyətinə aydınlıq gətirilmiş; şagirdlərin müstə- baş versin. qilliyinin inkişaf etdirilməsi prosesinin nəzəri və tət- Problemin aktuallığı. Tədqiqatdan alınan nə- biqi müddəaları, onun mahiyyəti və məzmunu əsas- ticələr idraka (dərketməyə) fəaliyyətyönlü yanaşma- landırılmışdır. nın və yeniyetmələrdə müstəqilliyin tərbiyə olunma- Problemin praktik əhəmiyyəti. Tədqiqatda sının, təlim prosesi və sinifdənxaric tədbirlərin qarşı- yeniyetmələrdə müstəqilliyin formalaşdırılmasının lıqlı əlaqəsinin faydalılığını təsdiq etmiş, xüsusi təş- nəzəri və praktik əsasları işlənmişdir. V-IX sinif şa- kil olunmuş bitkin və tam təhsil mühitində V-IX si- girdlərində müstəqilliyin formalaşdırılması məqsədi- nif şagirdlərinin şəxsiyyətyönlü inkişafı barədə nə- lə aparılan tədqiqatdan ümumtəhsil məktəblərinin zəri təsəvvür yaratmışdır. pedaqoji kollektivləri faydalanacaqlar. Ədəbiyyat: 1. Abbasov, M.Ə. Təlim və tərbiyənin vəhdəti vəziyyətində azyaşlı məktəbli şəxsiyyətinin formalaşdırıl- ması məsələsi: / pedaqogika üzrə fəlsəfə doktoru dis. / - Bakı, s. 2. Abdinova, N.C. Təlimin optimallaşdırılması vəziyyətində şagird şəxsiyyətinin inkişaf mərhələsi (I-IV siniflər): / pedaqogika üzrə fəlsəfə doktoru dis. / - Bakı, s. 3. Abdullayeva, S.A. Sinifdənxaric tədbirlər yuxarı sinif şagirdlərinin milli mənlik şüurunun formalaşdı- rılmasının mühüm vasitəsi kimi: / pedaqogika üzrə fəlsəfə doktoru dis. / - Bakı, s. E-mail: [email protected] Rəyçilər: funduszeue.info, prof. A.N. Abbasov, ped.ü.fəfunduszeue.info L.A. Məmmədli Redaksiyaya daxil olub: 52 Scientific Works of the Institute of Education of the Republic of Azerbaijan, Volume: 89, Number: 6,

Əmək bazarının dinamik inkiĢafı peĢə təhsil müəssisələrində modul metodikasının tətbiqini sürətləndirir Gülbəniz ġirinbəy qızı ġirinbəyova Azərbaycan Respublikasının Təhsil İnstitutunun mütəxəssisi ƏMƏK BAZARININ DĠNAMĠK ĠNKĠġAFI PEġƏ TƏHSĠL MÜƏSSĠSƏLƏRĠNDƏ MODUL METODĠKASININ TƏTBĠQĠNĠ SÜRƏTLƏNDĠRĠR Гюльбениз Ширинбек гызы Ширинбекова специалист Института Образования Азербайджанской Республики ДИНАМИЧНОЕ РАЗВИТИЕ РЫНКА ТРУДА УСКОРЯЕТ ПРИМЕНЕНИЕ МОДУЛЬНОЙ МЕТОДИКИ В УЧРЕЖДЕНИЯХ ПРОФЕССИОНАЛЬНОГО ОБРАЗОВАНИЯ Gulbeniz Shirinbey Shirinbeyova specialist of the İnstitute Education of the Republic of Azerbaijan THE DYNAMIC DEVELOPMENT OF THE LABOR MARKET ACCELERATES THE APPLICATION OF THE MODULE METHODOLOGY IN VOCATIONAL EDUCATION INSTITUTIONS Xülasə. Məqalədə əmək bazarının dinamik inkişafı, peşə təhsili müəssisələrində modul metodikanın tət- biqinin vacibliyi qeyd olunur. Mövcud ixtisasların müasir əmək bazarının tələblərinə cavab verməməsi, milli əmək bazarının tələblərinə cavab verən peşə və ixtisas (kvalifikasiya) standartlarının, onların əsasında isə təlim, təhsil və tədris proqramlarının hazırlanması və tətbiqi, əmək bazarında mövcud vəziyyətin dəqiq qiymətləndi- rilməsi və gələcək meyillərin müəyyən olunması, iş yerində təlimin təşviqi və təşkili qeyd olunur. Açar sözlər: peşə təhsil müəssisələrdə modul metodikanın tətbiqi, peşə təhsil müəssisələrin işəgötürənlərlə iş birliyi, ixtisasların müasirləşdirilməsi, iş yerində təlimin təşviqi və təşkili, sosial-iqtisadi inkişafa dair milli prioritetlər Резюме. В статье отмечается динамичное развитие рынка труда, важность применения модуль- ной методики в профессионально-технических учебных заведениях. Несоответствие существующих квалификаций требованиям современного рынка труда, подготовка и применение профессиональных и специализированных (квалификационных) стандартов, отвечающих требованиям национального рынка труда. А также основанные на них обучающие программы, достоверное оценивание текущей ситуации на рынке труда и определение будущих тенденций, отмечает продвижение на рабочем мес- те и организацию обучения. Ключевые слова: cотрудничество учреждений профессионального образования с работода- телями, модернизирование специальностей, продвижение и организация обучения на рабочем месте, применение модульной методологии в учреждениях профессионального образования, Национальные приоритеты о социально-экономическом развитии Summary. The article mentions the dynamic development of the labor market, the importance of ap- plying the modular methodology in vocational educational institutions. Failure of existing qualifications to meet the requirements of the modern labor market, preparation and application of professional and specialty (qualification) standards that meet the requirements of the national labor market, and based on them training, education and training programs, accurate assessment of the current situation in the labor market and deter- mination of future trends, in the workplace promotion and organization of training is mentioned. Key words: cooperation of vocational educational institutions with employers, modernization of quali- fications, promotion and organization of workplace training, application of modular methodology in voca- tional educational institutions, National Priorities for socio-economic development Azərbaycan Respublikasının Təhsil Ġnstitutunun Elmi əsərləri, Cild 89, №6, 53

Gülbəniz ġirinbəy qızı ġirinbəyova Ölkə başçısı cənab İlham Əliyevin 2 fev- Əmək bazarında mövcud vəziyyətin dəqiq ral ci il tarixli Sərəncamı ilə təsdiq edilmiş qiymətləndirilməsi və gələcək meyllərin müəy- ―Azərbaycan sosial-iqtisadi inkişafa dair yən olunması üçün məlumatlara əsaslanan proq- Milli Prioritetlər‖də təhsil sisteminin hər bir in- noz sistemi (əhalinin iqtisadi fəallığının müayi- sanın fərdi uğurları və ölkənin uzunmüddətli in- nəsi, ev təsərrüfatlarının müayinəsi), ekspert rəy- kişafı üçün həlləedici rol oynadığı xüsusi qeyd ləri və hesablamaları əsasında keyfiyyət analizi, olunur. Sənəddə güclü təhsil hesabına yüksək ali, orta ixtisas və peşə təhsili məzunları arasında peşə bacarıqlarına malik insan kapitalı forma- mütəmadi sorğuların keçirilməsi, vakansiyalar laşdırmaq təhsil sisteminin qarşısında mühüm bazasının və əmək ehtiyatları balansı üzrə əldə vəzifə kimi qoyulur. Bu çağırışlar peşə təhsili edilmiş məlumatların bir-biri ilə əlaqələndirilmiş müəssisələrində işin təşkilini, modul metodika- təhlili, uzlaşdırılması və monitorinqi nəticəsində sının tətbiqini və qabaqlayıcı kadr hazırlığını sü- müvafiq səmərəli idarəetmə qərarlarının qəbul rətləndirməlidir. edilməsi məqsədilə cu ildə Azərbaycan Müasir dövrdə texnologiyaların sürətlə in- Respublikasının Prezidentinin sərəncamı ilə kişafı, iqtisadiyyatın dinamikası yerli və xarici Azərbaycan Respublikasında Əmək Bazarı üzrə əmək bazarındakı peşələrə ciddi təsir göstərir. Milli Observatoriya institutu yaradılmışdır. Peşələr sürətlə dəyişir, bəzi peşələrə tələbat ol- Milli Observatoriya institutu əmək bazarı- madığından onlar sıradan çıxır, yeni peşələr nın təhlili, insan resurslarının idarə olunması, meydana gəlir. Əmək bazarında rəqabətqabilliyi əmək bazarının real tələblərinə cavab verən ixti- qoruyub saxlaya bilmək, daim tələb olunan mü- saslı kadrlara olan tələb və təklifin aşkarlanması təxəssis olmaq üçün fasiləsiz öyrənmək, peşəkar və uyğunlaşdırılması, perspektiv tələbatın proq- bilik və bacarıqlara yiyələnmək, sosial səriştələ- nozlaşdırılmasına dair tədqiqatlar, yanaşmalar, ri inkişaf etdirmək həyati zərurətə çevrilir. Bu metodologiyalar, vasitələr və institusional me- mənada hər kəs peşə seçimi ilə bağlı qərar ver- xanizmlərin işlənib hazırlanmasında da mühüm məzdən əvvəl əmək bazarının tələbləri baxımın- əhəmiyyət kəsb edir. Bununla yanaşı, əmək ba- dan öz bilik və bacarıqlarını dəyərləndirməlidir. zarı üzrə Milli Observatoriyanın yaradılmasında İstənilən sahədə (istər kənd təsərrüfatı, is- qabaqcıl dünya təcrübəsindən istifadəyə xüsusi tərsə də sənayedə) əmək məhsuldarlığı səviyyə- önəm verilir. Bu istiqamətdə Avropa Təhsil sinin aşağı olması bu sahədə intensiv üsullar- Fondu ilə də əməkdaşlıq edilməkdədir. dan, innovasiya və məsləhət xidmətlərindən zəif Qeyd etdiyimiz kimi, sürətlə dəyişən tex- istifadə edilməsi, eləcə də işçi qüvvəsinin əksə- nologiya kadr hazırlığından çeviklik tələb edir. riyyətinin ixtisassız olması ilə əlaqələndirilir. Hazırki şəraitdə bir ixtisası bir dəfə öyrənməklə Digər tərəfdən də mütəmadi hesablamaların işi bitmiş hesab etmək olmaz. Çünki texnologi- aparılması üçün əmək məhsuldarlığı üzrə uçot yaların sürətlə inkişafı nəticəsində bir sıra ixti- sisteminin təkmilləşdirilməsinə zərurət yaranır. saslar çox qısa zamanda köhnələrək sıradan çı- Əmək ehtiyatlarının keyfiyyətinin yüksəl- xır, onların əsasında yeni ixtisaslar yaranır. Ona dilməsi, əmək bazarının və davamlı inkişaf edən görə də əldə olunmuş bilik və bacarıqların yeni- iqtisadiyyatın tələblərinə uyğunlaşdırılması, bü- lənməsinə və təkmilləşməsinə daima ehtiyac du- tövlükdə əmək bazarında işçi qüvvəsinin istifadə- yulur. Peşə təhsili müəssisələrində resursların sində səmərəliliyin artırılması sahəsində məsələ- məhdudluğu təhsil proqramlarının (kurikulum- lərin həlli beynəlxalq və milli əmək bazarının tə- ların) çevikliyini daha zəruri edir. Təhsil proq- ləblərinə cavab verən peşə və ixtisas (kvalifikasi- ramları (kurikulumlar) əmək bazarının real tə- ya) standartlarının, onların əsasında isə təlim, ləblərini ödəməklə yanaşı, iqtisadi cəhətdən də təhsil və tədris proqramlarının hazırlanması və sərfəli olmalıdır. Çevik peşə təhsili təhsilalanlar tətbiqi vasitəsilə həyata keçirilir. Səriştələr əsa- üçün də sərfəlidir, çünki çeviklik məzunların sında hazırlanmış peşə standartlarının və modul vaxtilə qazandıqları təhsil nəticələrini təlim za- təlimin tətbiqi milli işçi qüvvəsinin rəqabətqabi- manı nəzərə almağa imkan verir. Peşə təhsili liyyətliliyinin artırılması və onun beynəlxalq sistemi çevik olduğu qədər də şəffaf və anlaşı- əmək bazarına inteqrasiyası üçün əsas alətdir. lan olmalıdır, yəni həm işəgötürənlər, həm də təhsilalanlar təlim proqramlarının (kurikulumla- 54 Scientific Works of the Institute of Education of the Republic of Azerbaijan, Volume: 89, Number: 6,

Əmək bazarının dinamik inkiĢafı peĢə təhsil müəssisələrində modul metodikasının tətbiqini sürətləndirir rın) nəticələrini qabaqcadan aydın görə bilməli, Xəritəsi‖ndə əmək bazarında strateji məşğulluq qabaqlayıcı kadr hazırlığını təmin etməlidir. Bu sahələrinin müəyyən edilməsi və kadr tələbatı- halda peşə təhsilinin əhatə dairəsini genişləndir- nın proqnozlaşdırılması xüsusi yer tutur. mək, işlə təmin olunmaq üçün dövlət məşğulluq Peşə təhsilinin inkişaf etdirilməsi, təhsil xidməti orqanlarına müraciət etmiş vətəndaşla- və əmək bazarı arasında kəmiyyət, keyfiyyət və rın ən azı 20 faizini cu ilədək peşə hazırlı- gözləntilər baxımından mövcud olan uyğunsuz- ğına cəlb etmək və peşə təhsilinin məzmununun luqların aradan qaldırılması məqsədilə ―Azər- müasir əmək bazarının tələblərinə uyğun olaraq baycan Respublikasında peşə təhsili və təlimi- qurmaq, səriştəyönlü modul təlimin tətbiqini ge- nin inkişafına dəstək olaraq Azərbaycan Res- nişləndirmək strategiyanın prioritet hədəflərin- publikasının Prezidentinin sərəncamı ilə Azər- dən sayılır. baycan Respublikasının Elm və Təhsil Nazirliyi Strategiya – Azərbaycan Respublikası Pre- yanında 20 aprel cı ildə Peşə Təhsili üzrə zidenti İlham Əliyev tərəfindən ci il 30 Dövlət Agentliyi, Prezidentin digər sərəncamı oktyabr tarixli Sərəncamı ilə qarşıdakı illərdə icra- ilə 20 aprel ci ildə Azərbaycan Respubli- sı nəzərdə tutulan ―cu illər üçün Azər- kası Mədəniyyət və Turizm Nazirliyinin əsasın- baycan Respublikasının Məşğulluq Strategiyası‖ da Azərbaycan Respublikası Mədəniyyət Nazir- (bundan sonra – Strategiya) təsdiq edilmişdir. liyi və Azərbaycan Respublikası Dövlət Turizm Əmək bazarında dinamikliyi nəzərə alaraq Agentliyi, 22 yanvar ci il tarixli strategiyada aşağıdakı prioritet istiqamətlər nömrəli fərmanı ilə isə ―Sumqayıt Kimya Səna- müəyyənləşdirilmişdir: ye Parkı‖ MMC-in əsasında İqtisadi Zonaların  cu ilədək əmək bazarında mövcud İnkişafı Agentliyi publik şəxs kimi yaradılmış olan bütün prioritet peşələr üzrə peşə standart- və bir çox fundamental sənədlər qəbul edilib. larını hazırlamaq, onların müntəzəm yenilənmə- Bütün bunlara baxmayaraq, peşə təhsilinə olan si mexanizmini yaratmaq və peşə təhsilində bü- maraq zəifdir. tün kurikulumların peşə standartları əsasında Təhlil üçün bircə fakta müraciət edək. Ha- hazırlamaq; zırda Peşə Təhsili üzrə Dövlət Agentliyinin ta-  regional peşə tədrisi mərkəzlərinin sa- beliyində 9 istiqamət üzrə ödənişli və ödənişsiz yını artırmaq; ixtisas olmaqla 72 peĢə təhsili müəssisəsi,  ci ilədək qeyri-formal və informal onlardan 31 yüksək texniki peĢə təhsili məktə- təhsil vasitəsilə əldə edilən səriştələrin tanınma- bi, 25 peĢə təhsili mərkəzi, 16 peĢə liseyi sı sistemini formalaşdırmaq; fəaliyyət göstərir.  qisamüddətli peşə hazırlığı kursları ci tədris ilində Peşə Təhsili üz- təşkil etmək; rə Dövlət Agentliyi üzrə 65 ixtisas qrupu üzrə  işlə təmin olunmaq üçün dövlət məş- ixtisas olmaqla ödənişli əsaslarla yer, ğulluq xidməti orqanlarına müraciət etmiş və- dövlət sifarişi əsasında yer, Dövlət təndaşların ən azı 20 faizini cu ilədək peşə Turizm Agentliyi üzrə 10 ixtisas üzrə ödə- hazırlığına cəlb etmək; nişli, ödənişsiz, İqtisadi Zonaların İnkişafı  özünüməşğulluq proqramının əhatə Agentliyi üzrə 10 ixtisas üzrə ödənişli 40 yer, dairəsini genişləndirmək. ödənişsiz yer, ümumilikdə ölkə üzrə ix- Əmək bazarında innovativ üsulların tətbi- tisas üzrə yer müəyyənləşdirilmişdir. qi, məhsul istehsalının həcminin intensiv artma- (ci il 15 sentyabr tarixli nömrəli Sə- sı, texnoloji proseslərin geriliyini aradan qaldır- rəncamı ilə təsdiq edilmişdir) mağı bacaran, rəqabətqabiliyyətli, modern təhsil Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabi- almış həyati bacarıqlara yiyələnmiş yüksək ix- netinin ci il 31 oktyabr tarixli nömrəli tisaslı, peşəkar səriştəli kadrların hazırlanması Qərarı ilə təsdiq edilmiş ―İlk peşə-ixtisas təhsili peşə təhsili müəssisələrin üzərinə düşür. Məhz üzrə ixtisasların Təsnifat‖inda 9 istiqamət üzrə bu məqsədlə Prezidenti İlham Əliyev cı il ixtisas qrupu, ixtisas vardır ki, bu da 6 dekabr tarixli nömrəli fərmanı ilə təsdiq yuxarıda göstərdiyim illərlə müqayisədə dəfə- edilmiş ―Azərbaycan Respublikasında peşə təh- lərlə çoxdur. silinin və təliminin inkişafına dair Strateji Yol Azərbaycan Respublikasının Təhsil Ġnstitutunun Elmi əsərləri, Cild 89, №6, 55

Gülbəniz ġirinbəy qızı ġirinbəyova Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, bəzi ixti-  qeyri-formal və informal təhsil vasitəsi- saslar zaman-zaman köhnələrək müasir əmək lə əldə edilmiş səriştələrin tanınması, işçi qüv- bazarının tələblərinə cavab vermədiyi üçün təd- vəsinin sertifikasiyası sistemini qurmaq; risdən çıxarılmışdır. Məsələn, fakt olaraq VIII  ömürboyu təhsil üzrə nəticəəsaslı milli bölmədə ―İlkin tələbat və ərzaq mallarının tex- kvalifikasiya sisteminin formalaşdırılması, o nologiyası‖ peşə istiqaməti üzrə ixtisas qrupu və cümlədən yaşlıların təhsili üçün peşə təlimi və s. ixtisasları misal göstərmək olar. Bunun bir sə- ixtisasartırma sistemini təkmilləşdirmək; bəbi peşə təhsili müəssisələrində maddi texniki  əmək bazarının tələblərini əks etdirən bazanın olmaması, digər səbəbi də iş yerində tə- peşə və kvalifikasiya standartlarının hazırlan- lim və ikili peşə təhsili sisteminin (―dual study‖) ması və tətbiqi mexanizmlərinin yaradılması, o təşkil olunmasıdır. cümlədən iqtisadiyyatın əsas sahələri üzrə səriş- Təhsil sahəsi dövlət başçısı İ. Əliyevin tələri qruplaşdırmaq; daim diqqət mərkəzindədir. Təhsil sahəsinin in-  əmək bazarının tələblərini əks etdirən kişafı və dövrün tələblərinə cavab üçün dövlət peşə standartları əsasında səriştəyönlü tədris hər şey edir. Təhsilin, xüsusilə peşə təhsili pillə- proqramlarının və təlim materiallarının hazır- sinin kifayət qədər geniş spektrdə hüquqi bazası lanmasına dəstək vermək; vardır ki, bu da əmək bazarının tənzimlənməsi  əmək bazarında rəqabətqabiliyyətli və institusional strukturun təkmilləşdirilməsini kadrların hazırlanması məqsədilə peşə təhsili ön plana çəkir. (ilk peşə-ixtisas, orta ixtisas və ali) sisteminin Azərbaycan Respublikası Əmək Məcəllə- təkmilləşdirilməsi; sinin ―Məşğulluq haqqında‖ Azərbaycan Res-  iş yerində təlim, ikili peşə təhsili siste- publikası Qanununun və digər normativ hüquqi minin (“dual study”) təşkili mexanizmlərinin aktların işsiz və işaxtaran vətəndaşların sosial hazırlanması və tətbiqi. müdafiəsinin gücləndirilməsi, peşə standartları- Son olaraq qeyd edək ki, işəgötürənlərlə nın hazırlanması və tətbiqi, işsizlikdən sığorta əməkdaşlıq əsas fəaliyyət istiqamətlərindən biri- sisteminin əhatə dairəsinin genişləndirilməsi, dir. İşəgötürənlərin peşə təhsilinin təşkili və təd- bacarıqların inkişafı, virtual müəssisələrin (təc- risində, həm də müəssisələrin idarəetməsində iş- rübə müəssisələrinin) yaradılması, peşəyönümü tirakı vacibdir. Əmək bazarı (işəgötürənlərlə) ilə sisteminin daha səmərəli təşkili, səriştəəsaslı sıx əlaqə olmadan peşə təhsilinin uzun müddət- modul təlimin və iş yerində təlimin təşviqi, də uğuru qeyri-mümkündür. ömürboyu təhsil üzrə milli kvalifikasiya siste- Problemin aktuallığı. Əmək bazarının dina- minin formalaşdırılması, qeyri-formal və infor- mik inkişafı, peşə təhsilinin məzmununun müasir mal təhsil vasitəsilə əldə edilmiş səriştələrin ta- əmək bazarının tələblərinə uyğunlaşdırmağı və səriş- nınması, əlilliyi olan şəxslərin məşğulluğu, təyönlü modul təlimin tətbiqini tələb edir. əmək standartlarının yüksəldilməsi, əməkçi Problemin elmi yeniliyi. İşəgötürənlərlə əməkdaşlıq əsas fəaliyyət istiqamətlərindən biri ola- miqrantların sosial müdafiəsinin gücləndirilmə- raq, peşə təhsilinin təşkili və tədrisində, həm də si, ikili peşə təhsili sisteminin (―dual study‖) tət- müəssisələrin idarəetməsində iştirakı vacibdir. İşə- biqi kimi məsələləri öz əksini tapmışdır. götürənlərlə sıx əlaqə olmadan peşə təhsilinin uzun Strategiyanın cü bəndində əmək baza- müddətdə uğuru qeyri-mümkündür. rının tənzimlənməsi işçi qüvvəsinin bacarıqları- Problemin praktik əhəmiyyəti. Əmək baza- nın inkişaf etdirilməsi və əmək standartlarının rının tələblərini əks etdirən peşə və kvalifikasiya təkmilləşdirilməsi hədəfə alınaraq aşağıdakı standartlarının hazırlanması, modul metodikanın tət- prioritetlər müəyyən edilmişdir: biqi, qeyri-formal və informal təhsil vasitəsilə əldə  məşğul əhalinin rəqabətqabiliyyətliliyi- edilmiş səriştələrin tanınması, ömürboyu təhsil üzrə ni və əmək məhsuldarlığını artırmaq məqsədilə nəticəəsaslı milli kvalifikasiya sisteminin formalaş- bacarıqların inkişaf etdirilməsi üçün şərait ya- dırılması, o cümlədən yaşlıların təhsili üçün peşə tə- limi və ixtisasartırma sistemini təkmilləşdirilməsi ratmaq; məşğul əhalinin rəqabətqabiliyyətliliyini və əmək məhsuldarlığını artıracaqdır. 56 Scientific Works of the Institute of Education of the Republic of Azerbaijan, Volume: 89, Number: 6,

Əmək bazarının dinamik inkiĢafı peĢə təhsil müəssisələrində modul metodikasının tətbiqini sürətləndirir Ədəbiyyat: 1. ―cu illər üçün Azərbaycan Respublikasının Məşğulluq Strategiyası‖, 31 oktyabr ci il. 2. Peşə təhsili və insan kapitalı. Elmi-praktik, metodik jurnal. Cild 4, №3, 3. Peşə təhsili və insan kapitalı. Elmi-praktik, metodik jurnal. Cild 5, №3, A. Mehrabov, A. Abbasov, M. Mahmudov. Təhsilin modernləşdirilməsinin aktual problemləri. Bakı: Mütərcim, E-mail: [email protected] Rəyçilər: kənd təs.ü.fəls. dok. Ə.N. Yusifov, ped.ü.fəfunduszeue.info X.A. Talıbova Redaksiyaya daxil olub: Azərbaycan Respublikasının Təhsil Ġnstitutunun Elmi əsərləri, Cild 89, №6, 57