Neden Deist Oldum 3
A
,
Abad
,
Abant
,
Abedan
,
Abrec; Kuzey orta Kafkaslarda önce soylulara ve ağalara daha sonra Ruslara karşı savaşan çetelere verilen ad. İskit dilinden ''apartan = soymak'' geldiği sanılmaktadır.
,
Abıd
,
Abıw; Eyüp'ün adıgeleştrilmiş hali.
,
Abun; tarihi Adığeyde toponomik bir ad.
,
Agin
,
Agnejh
,
Aguy; Kıyı boyunda bir Şapsığ yerleşim alanı.
,
Aguyips; Adığey'in yy’da diğer bir adı.
,
Ağur
,
Agır
,
Adaje
,
Adam; Ar. kökenlidir.
,
Ademejh
,
Ademey; Laba ile Kuban arasında yaşayan bir Adige kabilesi. Bu adı taşıyan bir Adığe köyü de vardır.
,
Adechun m
,
Adıge; Ulusumuzun beşinci yy. dan bu yana kendine takarak kullandığı addır.
,
Admir
,
Adney
,
Azamet
,
Azid
,
Ayteç
,
Akrema
,
Albeç; Adığe ND larında bir kahraman. Nart Şevay'ın kızkardeşiyle evlidir. Nart Şevay karşısında kuvvetini denemek istese de kaybeder ve onunla dostlukları gelişir. Nart Şevay ona şu iki hayat felsefesini verir; a) Senden daha da kuvetlisinin olacağını unutma. b) Başkalarına kötülük edersen bir gün karşılığını muhakkak bulursun.
,
Albora
,
Aldaw
,
Alceriy
,
Alkhes t
,
Almir
,
Alşağır tk
,
Alsit
,
Ale c
,
Alebiy
,
Alec; ND da yaşlılar kurultayının thamatesi. Çok uzun ömürlüdür. Çok iri yarı ve güçlüdür. Üç yüz yaşında olmasına karşın genç bir delikanlı gibi ata binebilmektedir.
,
Alesker k
,
Alı c
,
Alxhas
,
Alhxho k
,
Amzan
,
Amıd
,
Amırbeç
,
Amırbıy;
,
Amırzan
,
Amış; ND kahraman, ve evcil hayvanların tanrısı.
,
Anay; Sert bir ağaç türü.
,
Andok
,
Andrıxuay; 2. dünya savaşında nazilere karşı Ukranya'da savaşarak yaşamını yitirerek şehid olan ozan ve kahraman.
,
Andemır; Adıge Halk kahramanı. Adına destanlar söylenmiştir.
,
Anzawır; İri yarı kocaman ve korkusuz kişi.
-,
Anzor-Andzor
,
Antikho; Antların oğlu.Ünlü tarihçimiz Ş. Nogume ye göre Antlar Adığelerin atalarıdır. Çağdaş tarihçiler ise Slav halkı olarak kabul etmektedirler.
,
Anfokho t
,
Anxhur c
,
Ançokhu k
,
Apajhe
,
Apejikh
1,
Ape'as; Eli sanaata yatkın, sanaatkar.
,
Arambıy
,
Ardil c
,
Arim
,
Arsen
,
Arslam
,
Arxhon; ND mitolojik bir ad, ve motif.
,
Areskhan t
,
Asyokh; yaşamış olan ve Çerkes teavün cemiyetinin aktif üyesidir. Moskova'da tıb okur ve tarihi Adığey'e yerleşir.
,
Askhal t
,
Askheley; Adığey'de bir yerleşim alanı.
,
Aslhan; Ar. kökenlidir.
,
Aslhanbıy; Ar. ve tr. kökenlidir ve Aslan beyi anlamındadır.
,
Aslhanbeç t
,
Aslhankeri; Ar. ve Tatarca’dır.
,
Asran m/d
,
Astemır
,
Ashed; Ar. Esad'dan türetilerek adığeleştirilmiştir.
,
Atajhukh; Adığe bey ve komutanlarından.
,
Atik
,
Atikhuay
,
Awes
,
Awcec; Adığelerin, takriben mö. ’lerden kalma bir tanrıdır. Zaman süreci içinde, çeşitli kültürlerin üst üste yığılması ile anlam ve değerini yitirmiştir.
,
Awleddin;
,
Awılhe; k
,
Açumız; k
,
Axomghot;
,
Axın; Adıgelerin büyük baş hayvanların tanrısı. Elindeki değneğine dayanarak ımaklardan ve tepelerden tepelere atlardı. İri yarı, güçlü kuvvetli biriydi. Bir hafta çalışır, diğer hafta boyu dinlenirdi. Axın bir kız sever. Kızın babası ise evliliğe karşıdır ve uyurken gizlice Axın'ın uzun değneğine kertikler atar. Axın yine Şache ırmağını aşmak isteyince değneği kırılarak ırmağa düşerek boğularak ölür.
,
Axhmeteç; Ar. Ahmed isminin adığeleşmiş halidir.
,
Aşnec t
,
Aşhemaf; İlk adığey edebiyatının ve yazı dilinin yaratıcıların-dan olan bilim adamımızdır.
,
Aşıne; A. Ulusal yazarımız.
,
Aşemez; ND en ünlü ve korkusuz kahramanlarından birisi. Nartla-ra devamlı düşman olan devlerle mücadele ederek hepsini yok eder. Adığe ulusal müzük aletlerinden 'kamıl' ile 'Pcheç'ıç'ı' keşf ederek insanların istifadesine sunar. Bu aletlerle genç kızların gönlünü ancak diğer Nart erkeklerinin düşmalığını kazanır. Ancak kimse onunla savaşa cesaret edemez. Nart Khunıwıdı'yı kandırarak savaştırırlar ve ikili mücadelede her ikisi de yaşamlarını yitirirler.
,
Ayub; Ar. Eyüp'den gelmektedir.
B
,
Babıy
,
Bac; Diasporada adığe halkı için ilk sosyolojik eser bırakan kişi.
,
Bayzet
,
Bayslhan
,
Baytal
,
Balay
,
Bale
,
Balil
,
Barden
,
Barıç; büyük olasılıkla rusça Boris’ten alınarak adığeceleştirilmiştir.
,
Barxho
,
Bares
,
Baresbiy
,
Bat
,
Bate
,
Batiy
,
Batmez
,
Batmet t
,
Batmıze
,
Batşız
,
Batıze
,
Batır; Moğolca!dan gelme kahraman yiğit ve pehlivan anlamına gelir.
,
Batıray moğ.
,
Btırbeç moğ.
,
Batırbıy moğ.
1,
Bat'e
,
Baxhsit
,
Baxsen; Adığe feodal beylerinden birisi. 4. yy’da yaşayan Adığe beyi
Dawıy'ın oğludur. Gottlara karşı savaşır ve seksen savaşçısı ile birlikte hayatını yitirir.
,
Baxhu; ND bir kahraman motifi.
,
Batz
,
Bğaşxho
,
Benekhu
,
Beslhan; Adığe feodal beyi. Bislhan şekliylede kullanılır.
,
Berıkhu t
1,
Bet'al; Kaberdey Özerk Cumhuriyetini kuran ve ilk parti ve devlet başkanı.
,
Biberd
,
Bibolet
,
Bide
,
Bilhewısten
,
Bilhosten
,
Binaz
,
Birç
,
Bjhedığu; Adığe kabilelerinden.
I,
Blaneşu'
,
Blane; yakışıklı, yiğit.
,
Blenaw; Diasporada anadiliyle şiirlerini yazan ulusal şairimiz.
,
Blıxhu c
,
Bobe
,
Bor
,
Bore
,
Borej; Halk sözlü anlatımlarında günümüze kadar aktarılarak gelen bir efsanevi kahramanımız.
,
Boren
,
Bolet t
,
Bot
,
Bram
,
Brakhokh t
,
Bub
,
Buberd
,
Buzar d
,
Bıjh k
(),
Bıle (Bule)
,
Bılaw
,
Bebeç
,
Beğuşe
,
Bedin; ND bir kahraman motivi.
,
Bekmurza; ilk kez okumanın ve bilmin değer ve anlamını anlayarak St. Petersburg'a giderek devlet memuru olarak çalışan ve bu sıralarda adığe dili dilbilgisini ve tarihini yazan aydın kişi. Bkz. Noguma.
,
Bekhuzukh
,
Bekhan
,
Belatze; Saçı sakalı karışık anlamına gelmektedir.
,
Beletıkho
,
Belıkho t
,
Berakh
,
Berd t
,
Bersej u
,
Bersek; 19 yy. bağımsızlık savaşı önderlerinden. u
,
Berokhe t
,
Bersis; Spancada dünyaya geldi. İstanbul derneğinin kurucu üyesi ve derneğin yarı resmi dergisi 'Kafkas'ın sorumlu müdürlüğünü yapmıştır. t
,
Bersey; de Adığece Alfabe hazırlayarak Tiflis’te bastıran ulussever bir Adığe aydını.
,
Beretare; çağdaş a. yazarlarından.
,
Beresıy
,
Betey
,
Betmıt
,
Betrez; ND en önde gelen ve tanınan kahramanlarından.
I,
Bewıç'; Kahramanlığın, sözü-nün eri ve namusun timsali olan Nart kahramanı.
,
Beç
,
Beçkhan
,
Beçmız
,
Beçı
,
Bezrıkho
,
Berd; Çarlara karşı yy’da savaşarak destanlaşan bir halk kahramanı.
,
Berzec; 20 yy bağımsızlık savaşı önderlerinden.
,
Berekheh; çok ve devamlı getiren.
,
Beslhen
,
Besleney; Dili yumuşak ve şiirimsi olan Adığe kabilesi.
,
Behim
,
Beşukh
,
Bılız
,
Byazrıkhu t
G
,
Gobliğ
,
Gojjhakh; HE bir kahraman motivi. Nart Bewıç'ın yakın arkadaşıdır.
,
Gonepıy
,
Gorgon; Nart Yergun'un bir diğer adıdır.
,
Goref
,
Gublan; Gönül/kalb kahramanı.
,
Guğejhuj; kırılan onuru tekrar onaran. Gönül alan.
,
Gumzağ; Gönlü rahat etmiyen.
,
Guser; On yıla yakın kesintisiz Yeni Kafkasya dergisini İstanbul’da
yayınlayan büyüğümüz.
I,
Gu'atıj; Gönlü tekrar yaşa-tan, ayağa kaldıran veya yükselten.
(),
Guşan (Guçan); Çalışkan, hızlı kalbli.
,
Guşaw; Gönüllerde yaşayan erkek.
,
Gufab; Sıcak gönüllü.
,
Genar
,
Genet
,
Geref
,
Geteğaş; Kılıç sallayan.
,
Ğuaze; Yol gösteren, önder.
,
Ğubj
,
Ğujığ
,
Ğuzır
,
Ğuzer
I,
Ğunç'e; İstanbul'da Osmanlılar zamanında açılan Çerkes kız okulunun
müdüresi. İstiklal mahkemesinde bu görevinden dolayı vatana ihanet suçundan yargılanmıştır.
I,
Ğuç'elh
I,
Ğuç'
I,
Ğuç'ıps
I,
Ğuç'eşaw
D
,
Dadıxhu
,
Dadıw d
,
Dade
,
Daxho c/t
,
Damır
,
Damış
,
Darıkho
,
Dat
,
Datxhuj
,
Datxhum
,
Dawiy; Dördüncü yüzyılda yaşamış olan Adığe feodal beyi.
,
Dawe
,
Diğ
,
Didıw
,
Dijh
,
Dolet; tat. Devlet ten türetilerek adıgeleştirilen isim.
,
Doxhuş t
,
Drab
,
Dudar t
,
Dıdıxhu c
,
Dıgune; Düzce Köprübaşı’ndandır. I’de tarihi Adığey'e gönderilir ve orada okul açar. Devrimden sonra Düzce'ye geri döner. Hutbelerini Adığece verirdi. Bu nedenle de halk onu çok sever ve sayardı.
I,
Dımı'u
,
Dıxhu
,
Debağu
,
Debrakh
,
Debec; Adığelerde tarihin karanlık devirlerinde, Nart Lhepş'ın ustası da olan demir ve demirciler tanrısı.
,
Degume
,
Degumıkho; Bağımsızlık savaşı yılları kahramanlarından.
,
Deder f
,
Dewnej
,
Dewıs
,
Dexekhaş; Güzelle evlenen
C
,
Cambolet
,
Cambor
,
Cambot
,
Cambeç t
,
Camırze t
,
Cantuz t
,
Cantemır
,
Canket
,
Cançate
,
Canxhot t
,
Carım; Tarihte ilk demokratik Adığey Cumhuriyeti’ni kuran aynı zamanda halk iradesi ile seçilen ilk Cumhurbaşkanımız.
,
Cateğejh; Kılıç çalan.
( - ),
Catewe (Çetave- Ketawe); Kılıçvuran.
(),
Cumaz (Cumez)
,
Cıget; Ubuh kabilelerindendir. Kahramanlıklarıyla bilinen bir kabile.
,
Cıgıt; Kahraman.
,
Cılaxsten t
,
Cedıgu t
,
Cec t
,
Cerıy; tat. Girey isminin Adıgeleştirilmiş halidir.
,
Cırakh t
Dz
,
Dzabl
I,
Dzıhmış' t
,
Dzudze
,
Dzeğaşt; Ordu ürküten. Aynı zamanda Nart efsanelerinde bir kahraman motifi.
,
Dzedzu
I,
Dzelh'; Asker, er
,
Dzepş; Ordu komutanı.
,
Dzewxhoj;
I,
Dzeş'u; iyi ve insancıl ordu.
,
Dzewkhoj
YE
,
Yebrem t
,
Yedıc Zeleskeri; I9. yy’da Adığe halk mahkemelerinin en son başkanı. Onun verdiği kararları kimse bozamazdı. Ünü Rus Çarı’na kadar ulaşmış bir halk filozofudur. Ecelinin yaklaştığını anlayınca, atına binerek, Adığey’in karanlık ormanlarına doğru atını sürer ve bir daha da kimse kendisini göremez. Nereye gittiği ve ne olduğunu kimse bilmemektedir. Halk filozofu bu davranışıyla öldükten sonra mezarının kutsallaştırılmasını önlemek istemiştir.
Edın,
Yedın
,
Yecer
,
Yelberd
,
Yelbız
,
Yelbış
,
Yeldar; Ossetince ' Aldar =Soylu sözcüğünden alınmadır. t
,
Yelcer t
,
Yecerkuay; Adığe kabilesi.
,
Yelkhan
,
Yelmız t
,
Yelmes
,
Yeler f
,
Yelıxhu
,
Yemaf
,
Yemıpsıx
,
Yemızeş; ND bir kahraman motivi.
,
Yemış; ND kahramanı ve tanrı adı.
,
Yenem; Adığey Cumhuriyeti’nde bir kasabanın adı.
,
Yergun; ND güçlü ve akıllı çobanı. Onsuz Nartlar başarı sağlayamamaktadırlar. Er meydanında ölen atını düşmana bırakmaz, omuzuna atarak vatanına geri getirir. Adığe geleneklerinin takipçisi, namuslu ve doğruluğu seven bir kahraman.
,
Yerıkho
,
Yerışe; ND bir kahraman motivi Nart Verzemecin babasıdır.
,
Yesxot
,
Yeteç
I,
Yexulh'e; Çağdaş Adığe yazarlarından biri.
,
Yelhıxhu
J
,
Jebağ; I7. yy’da Adığe Halk Mahkeme Başkanı, filozof ve sosyolog. Mezarı Nalçık kentindedir. Kendisi şeriat karşıtı ve geleneklere bağlı kalan aydınlardandır.
,
Jambeç
,
Jambot t
,
Jambolet
,
Jan
pa,
Janbora
,
JanbulatBolet; I yıllarında Ç'emguy Adığelerinin reisi olarak çarlara karşı başarılı savaşlar yürütmüştür.
C,
Jamırze
,
Jane; Çağdaş Adığe yazarının adı ve Adığe kabilesi.
,
Janket
,
Jansexhu
,
Jansit
,
Jantemir
,
Janti
,
Jantığon
,
Jantei t
,
Janxhot t
,
Janıkho
,
Jore
,
Juned
,
Junid
,
Jıkho
,
Jılebıy
,
Jıleğot t
,
Jınar
,
Jınt t
,
Jırfaslhan
,
Jemadıw; ND da, Nart Amış'ın erkek kardeşi.
,
Jembore
,
Jembot
,
Jender
,
Jerıkho
Z
,
Zabl
,
Zalımxhan; tatarcadır.
,
Zamudin
,
Zan
,
Zane
,
Zawıdin
,
Zawe; Kavga
,
Zawır
,
Zawırbeç
,
Zawırbıy
,
Zawırkhan
,
Zezerıh d
,
Zul
,
Zulkhar
,
Zulkharney
,
Zurab
,
Zufar
,
Zezereh
,
Zeyf; Sürgünde yetişen Adığe yazarı.
I(I),
Zek'o; Akıncı.
I,
Zek'oş
I,
Zek'oşıw
,
Zeramıkhu
,
Zefes
I,
Zexeç'
,
Zeçeriy
Yİ
,
Yidad
,
Yidar (İdar); Adığe halk kahramanı ve krallarından birisi.
,
Yidarıkho
,
Yile
,
Yımısıs; ND kahraman motifi.
,
Yınal; Adığe kralı. Korku nedir bilmediğinden 'Nef ' lakabı verilmiştir. Kabardey Adığeleri arasında efsaneleşmişdir ve Kaberdey sınırlarını genişleterek tüm Kafkas halklarınca tanınan ve saygı duyulan bir kral
,
Yınarmes
,
Yinarmıs t
,
Yındar t
,
Yinyaye
,
Yinyase
,
Yınımıkho
,
Yınıj; dev
,
Yınıxhu c
(),
Yıslam (Yıslham) t
,
Yısmel
,
Yıshakh
K
,
Kissa c
,
Koblı; Mart I’da ileri Tuapse'de sözde Adığelere yardım için gelen İngiliz ve Osmanlı ajanı Polonyalı subay Th. Lapinski'ye yaptığı konuşmayla filozofik ders veren ve geleceği görebilen ender bir büyüğümüz.
,
Konçokh t
II,
Ç'ak'o f
II,
K'ok'o; Demokratik Kaberdey-Balkar Cumhuriyeti’nin kurucusu ve ilk cumhurbaşkanı.
,
Koşbay; Çağdaş Adığe yazarı.
,
Koşmezıkhu
,
Kudey t
,
Kurıjö
-,
Kudey-Berd t
(),
Kurgo (Kurğo); ND larında bir motiv.
,
Kuş
,
Kuşbıy
,
Kuşmez
,
Kuşıku
,
Kışu
(),
Keteğeş (Çeteğaş); Kılıçvuran.
Ç'
I,
Ç'epsekh
I,
K'ereşe (Ç'eraşe) Adığey Adığece’si edebiyatı kurcusu ve Adığe Makh gazetesini ilk kez el yazısıyla yayınlayan ünlü yazarımız.
I,
Ç'ıraxu h
I,
K'ışıkhu
Kh
,
Khaberdey; En tanınan, sayılan ve kalabalık Adığe kabilesi. Kaberdeyler bir feodal beyi etrafında toplanmışlar ve belirli bir vatan ve ulus kavramına kavuşmuşlardır. Bu nedenle de en az vatanlarını terk edenlerde bu Adığelerden olmuşlardır.
,
Khadırbeç; Çağdaş edebiyatçı ve yazarımızın adı.
,
Khazbeç; Osetlerin ülkesinde Kafkasların ikinci en yüksek dağın adı.
,
Khaymet
,
Khambot
(),
Khambolet (Khanbulet)
,
Khane
,
Khankhılışç t
,
Khantemır
,
Khanşaw
,
Khanşawbıy
,
Khanşıkho
,
Khanıkho t
,
Khararul u
,
Kharbeç Xut; Çarlara karşı savaştan sonra o da Osmanlı’ya gider. Halife’nin ülkesinde Adığelerin başına gelen felaketleri görünce, aldatıldıklarının farkına varır ve anavatana geri döner. Adığelerin başına gelen felaketin sorumlusu olarak iki semavi dinin, yani hrıstiyan ve İslamiyet suçu olduğu inancıyla tekrar tabii çok tanrılı dine geri döner. Köy köy gezerek felaketi anlatır ve göçü az da olsa engeller.
,
Kharden; Hristiyan dininden gelme bir addır. Kardinal anlamına gelir. t
,
Khast t
,
Khesey
,
Khat
,
Khaşxho
,
Khodeberd
,
Khodes; Kıyıboyu Adığelerinde denizler tanrısı.
,
Khoceberd; I9. yy bağımsızlık savaşı önderlerinden.
,
Khoceşaw
,
Khoj
I,
Khoç'as; En sevilen erkek çocuk. hk/t
(),
Kholes (ıj) :ND da kahraman motifi.
,
Khorkho t
,
Khoşbay
,
Khoxuj
,
Khuban c
,
Khubate
,
Khubatıy
,
Khube t
, (),
Khultubğu / Khortochu; N. Adıyıf'ın eşinin Besleney/Bjeduğ anlatımlarında adı.
,
Khulışıkho t
,
Khundet t
,
Khunıwıd; Nart Aşemezle yaptığı mücadelede yaşamını yitiren ve Aşemzi'de ağır yaralayarak ölümüne neden olan Nart.
,
Khunçıkhu t
,
Khunujh
,
Khurğo; ND kahraman motifi.
,
Khurgo
,
Koşkhan t
,
Khuşukh
I,
Khu'al
,
Khuyan f
,
Khımçerıy f
,
Khınesıj
,
Khırmız
,
Khelewıbat; I9. yy’da savaş yerine barışı öneren komutan. Osmanlı ve İngilizlerin kendi çıkarları için Adığeleri Çarlara karşı savaş için kışkırttıklarını, yalan söylediklerini ve yardım da etmeyeceklerini halk meclisinde açıkça söyleyerek uyaran ileri görüşlü büyüğümüz. Kale yıkan unvanını hakkıyla halkından almıştır.
,
Khenemet t
Şer’iye Sicili’nin tarihi II. Osman’ın () saltanatının sonlarına, I. Mustafa’nın ikinci Saltanat dönemine () ve IV. Murat’ın () Saltanatının ilk günlerine rastlamaktadır. Şer’iye Sicili’ne Manastır Şer’i Mahkemesi’ne gelen davalarla ilgili tutulan tutanaklar ve İstanbul’dan (veya Edirne gibi diğer merkezlerden) Manastır Kadılığı’na gönderilen ferman, berat ve hüccetlerin birer suretleri kaydedilmiştir. Şer’i Mahkemenin görev alanı ve bakmakla yükümlü olduğu dava ve müracaat konuları, günümüzdeki mahkemelere oranla çok daha geniştir. Bundan dolayı, ele aldığımız Şer’iye Sicili’nde anlaşmazlıkların çözülmesi, herhangi bir olaydan dolayı meydana gelen kavga, hırsızlık vb. istenmeyen olaylara bakılması ve ceza gerektiren olaylarda cezanın tespit edilmesinin yanı sıra yine herhangi bir konu üzerinde verilen kararın onaylanarak resmileştirilmesiyle ilgili kayıtlar da bulunmaktadır. Her türlü satışlar, boşanmalar, miras taksîmatı, vakıf gelirleri veya mütevellileri, köle azadı, vergilerin tahsili, hibe vb. konular Şer’i Mahkemede onaylanarak resmi kayıtlara geçirilmiştir. İncelediğimiz Şer’iye Sicilinde ağırlıklı olarak iktisadi faaliyetlerin onaylanmasına dair kayıtlar bulunmaktadır. Bunlar, mülk satışları, para veya mal alacak-verecekleri vb. anlaşmazlıklardır. Satışların bir kısmı mülk statüsünde olan menzil (ev ve çevresindeki bahçe, ağaçlar, kuyu funduszeue.info oluşan arazi parçası) satışları oluşturmaktadır. Bağ, çiftlik, Bahçe, değirmen ve dükkan satışları da mülk satışlarını takip etmektedir. Tarlaların devir edilmesine dair kayıtlar mülk satışlarına göre çok azdır. Ayrıca sicilimizde Osmanlı Devleti Toprak Yönetimi ile ilgili bilgiler de bulunmaktadır. Tımar, zeamet ve haslarla ilgili kayıtlar bize önemli bilgiler sunmaktadır. Şer’iye Sicilimizin içerisinde aile ile ilgili konular da vardır. Bu konular; boşanmaların onaylanması, kassam tarafından tespit edilen ve varisler arasında paylaştırılan terekelerin kaydedilmesi, varislerin hisselerini teslim aldıkları ibraz etmeleri, yetim kalmış veya bakacak kimsesi olmayan çocuklara vasi tespiti ve nafaka bağlanması gibi aileyi ilgilendiren hukuki meselelerdir. Vergilerin tahsîli ile ilgili anlaşmazlıklara veya usulsüzlük iddialarına dair davaların da Şer’i Mahkemenin görevi dahilinde olduğu görülmektedir. Bu gibi davalara ait kayıtlardan vergi muafiyeti, vergilerin miktarı, vergilerin tahsîli ile ilgili anlaşmazlıklar ve bu anlaşmazlıkların kimler arasında olduğuna dair bilgiler elde edebiliyoruz. Vergilerin tahsili ile ilgili kayıtlar Osmanlı Devleti’nin vergi sistemi ile ilgili bilgileri de ulaştırmaktadır. Osmanlı Devleti’nde vakıfların oluşturulması ve işletilmesinin de şer’i mahkemenin izni ve denetimi ile gerçekleştirildiği görülür. Bu vesile ile incelediğimiz Şer’iye Sicilinde, Manastırda kurulmuş olan bazı vakıflar, bu vakıfların teşkili, işleyişi, vakıflara mütevellî tayini vakıflara ait dükkan, mahalle, köylerin de kayıtları bulunmaktadır. Manastırdaki papazlarla ilgili davalara bakmak Şer’i Mahkemenin görevleri arasında bulunmaktadır. Sicilimizde papazların görevlendirilmesi, güvenliklerinin sağlanmasıyla ilgili kayıtlara rastlamak mümkündür. Şer’i hukuka karşı sorumlu oldukları için Gayrimüslimler de bütün konularda şer’i mahkemeye başvurabilmekte idiler. Kayıtların bir kısmını ise cinayet, gasp, iftira, hızsızlık, fuhuş, diğer bir insana rahatsızlık verme, başka birisinin malına zarar verme gibi adi suçlar oluşturmaktadır. Şer‘îye Sicili’ne kaydolunmuş olan ferman, berat , hüccet vb. suretler de idari teşkilat hakkında bize önemli bilgiler vermektedir. Askerî (idarî) teşkilatta yer alan görevlilerin isimlerini, görev sürelerini, bu görevlere nasıl atandıklarını ve bu görevlilerle ilgili sorunları ferman, berat ve hüccet suretlerinden öğrenebilmek mümkün olabilmektedir. Bunlara ek olarak,Gayrimüslimlerin nasıl bir kılık kıyafetle dolaşacaklarının düzenlenmesi, tütün ekiminin-içiminin-satışının yasaklanması,Yeniçeri ocağına oğlan toplanması, eşkıyalık hareketleri ve asayişsizliğe karşı alınan tedbirler, bir ölüm olayının araştırılması, köle azadı, fazla vergi alınması üzerine halkın şikayette bulunması,tımar-zeamet-iltizam tevcihi, imam-müezzin-mütevelli görevlendirilmeleriyle ilgili kayıtlar da bulunmaktadır. İki Numaralı Manastır Şer’iye Sicili’nin ilk ve son sayfası okunaksızdır. Sicilimizde Manastır Şer‘i Mahkemesi’nin, şer‘i ve örfi hukuku titiz bir şekilde uyguladığı görülmektedir. Ayrıca Şer‘i Mahkeme’ye intikal eden davaların sonunda şiddet içeren hüküm verilmemiş, taraflar arasında anlaşmanın sağlanmasına ve tarafların mağdur kalmamasına özen gösterilmiştir. Seferlere katılmama, görevi ihmal etme gibi yükümlülüklerini yerine getirmeyenlerin imtiyazlarını kaybettikleri görülmektedir. Çeşitli vesilelerle kişilerin haklarına müdahalede bulunanların merkezi yada yerel idarece engellendiğini tespit edebiliyoruz. Devlet görevlilerinin ya da diğer şahısların sosyal ve ekonomik durumlarına kısmen değinilmektedir. Ayrı yerlerde yaşayan Müslüman ya da Gayrimüslimin; öşür, cizye, agnam gibi vergileri ödemekle mükellef olduklarını, bazen vergilerin ağır gelmesinden dolayı halkın şikayette bulunabildiğini, halkın bir kesiminin vergiden muaf tutulduğunu, farklı vergilerin toplanmasını, devrin vergi memurlarının tayin edilmesini, görevlilerin ihmalkarlıklarını, vergi türlerini, bunların değerlerini, toplandıkları zamanı ve toplanmasına son verildiği zamanı tespit edilebiliyoruz. İdarenin ve toplumsal düzenin sağlanabilmesi için haramilerin faaliyetlerinin engellenmesi doğrultusunda bazı düzenlemeler yapıldığı, halkın da yardımıyla suçluların yakalandıkları görülmektedir. Özellikle Gayrimüslimlerin, huzurlarının kaçmaması, bazı baskılara maruz olmamak için suçluyu yakalayıp teslim ettiklerini tespit etmek mümkündür. Hırsızlık, fuhuş, yaralama, cinayet gibi suçları işleyenlerin, gerekli araştırmalar yapıldıktan ve şahitler dinlendikten sonra yargılandıkları görülmektedir. Şer‘i Mahkeme’de; mülk alımı-satımı, alacak-verecek, miras, vasi tayin etme gibi konuların görülmesi yada kaydedilmesi, bize sosyal ve ekonomik hayat için önemli bilgiler vermektedir. İnsanların mesleklerine, imal ettikleri mallara, bu malların satıldıkları yerlere kısmen de olsa işaret edilmektedir. Kayıtlardaki fermanlar, beratlar ve sair belgeler doğrultusunda idari, ekonomik, zirai, dini, toplumsal birtakım veriler tespit edilmektedir. müderris, vakıf görevlisi, vergi memurlarının tayin edilmesi, Yeniçeri ocağına oğlan alınması, asayişin düzenlenmesi, Müslüman olmayan ahalinin din değiştirmesi, ölen kimselerin çocuklarına vasi tayin edilmesi, vakf edilen mallar ve vakıflar hakkında bilgi edinilebilmesi ile imparatorluğun genel yapılanmasını anlayabilmek mümkündür. Vakıfların teşekkülünün ve faaliyetinin Manastır Kadısı’nın, dolayısıyla merkezi idarenin denetiminde gerçekleştiği, vakıfların toplumsal açıdan önemli olduğu görülmektedir. Vakıfların şahıslara borç vermesi, okul, cami, konaklama imkanı sunması gibi. Manastır Şer‘iye sicilinin, XVII. yüzyıl başlarındaki aile yapısı ile ilgili bilgiler de verdiği, boşanmalarda erkeğin kadını yada kadının erkeği boşaması şeklinde olduğu, kadının mihir ve nafaka gibi haklarından vazgeçebildiği, muhallefat kayıtlarından erkeklerin birden fazla eşle evlenmesinin pek yaygın olmadığı , mihrin evliliklerde kadın için bir tür güvence oluşturduğu, yetimlere vasi tayin edildiği gibi uygulamalar görülmektedir. İncelediğimiz sicilden XVII. Yüzyılın başlarında Manastır’daki iktisadi hayat ile ilgili bilgilere de ulaşabilmek mümkündür. Müslümanlar ile Gayrimüslimler arasında satışların, borçlanmanın gerçekleştiği, kadınların da borçlanabildikleri ve satış yapabildikleri görülmektedir. Kayıtlardan mahkemeye bildirilmek suretiyle kölelerin azat edildiği anlaşılmakta ve kölelerin ırkıyetinin de belirtildiği görülmektedir. Sonuç olarak sicilin tutulduğu dönemde, halkın genel olarak uyum içerisinde olduğunu ve bazı olumsuzluklara rağmen merkezi idarenin genelde duruma hakim olduğunu söyleyebiliriz.
“AZƏRBAYCAN ƏLYAZMALARI
DÜNYA KİTABXANALARINDA”
MÖVZUSUNDA
IV BEYNƏLXALQ ELMİ KONFRANSIN
MATERİALLARI
Bakı şəhəri
12 oktyabr cu il
AZƏRBAYCAN ƏLYAZMALARI DÜNYA KİTABXANALARINDA
TƏŞKİLAT KOMİTƏSİ:
Sədr müavinləri:
filologiya üzrə elmlər doktoru Aybəniz Əliyeva-Kəngərli,
filologiya üzrə elmlər doktoru Paşa Kərimov
Məsul katib:
filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent Əzizağa Nəcəfzadə
Texniki redaktor:
tarix üzrə fəlsəfə doktoru, dosent Cavid Cəfərov
Koordinatorlar:
Firəngiz Hüseynova, Qutiyera Cəfərova
2
Nəsimi IV BEYNƏLXALQ ELMİ KONFRANSIN MATERİALLARI
3
AZƏRBAYCAN ƏLYAZMALARI DÜNYA KİTABXANALARINDA
miyasının Dilçilik İnstitutu Nəsiminin adını daşıyır. ci ilin may ayında Pa-
risdə YUNESKO-nun baş qərargahında Nəsiminin vəfatının illiyinin qeyd
edilməsi və ci ilin sentyabr ayında ölkəmizdə Nəsimi şeir, incəsənət və
mənəviyyat festivalının təntənəli şəkildə keçirilməsi ölməz şairin xatirəsinə də-
rin ehtiramın ifadəsi hesab oluna bilər. İmadəddin Nəsiminin adı həqiqət nami-
nə, fikir azadlığı yolunda qəhrəmanlığın rəmzi kimi əbədiləşib, əsrlərdən bəri
Şərq xalqlarının yaddaşında yaşamaqdadır. Azərbaycan Respublikası Konstitu-
siyasının cu maddəsinin ci bəndini rəhbər tutaraq, böyük Azərbaycan
şairi və mütəfəkkiri İmadəddin Nəsiminin anadan olmasının illik yubileyi-
nin yüksək səviyyədə keçirilməsini təmin etmək məqsədi ilə qərara alıram:
1. Böyük şair və mütəfəkkir İmadəddin Nəsiminin illik yubileyi Azər-
baycan Respublikasında dövlət səviyyəsində geniş qeyd edilsin.
2. Azərbaycan Respublikasının Nazirlər Kabineti böyük Azərbaycan şairi
və mütəfəkkiri İmadəddin Nəsiminin illik yubileyinə həsr olunmuş tədbirlər
planının hazırlanıb həyata keçirilməsini təmin etsin.
İlham Əliyev
Azərbaycan Respublikasının Prezidenti
Bakı şəhəri, 15 noyabr ci il.
4
Nəsimi IV BEYNƏLXALQ ELMİ KONFRANSIN MATERİALLARI
5
AZƏRBAYCAN ƏLYAZMALARI DÜNYA KİTABXANALARINDA
İlham Əliyev
Azərbaycan Respublikasının Prezidenti
Bakı şəhəri, 11 yanvar cu il
6
Nəsimi IV BEYNƏLXALQ ELMİ KONFRANSIN MATERİALLARI
7
AZƏRBAYCAN ƏLYAZMALARI DÜNYA KİTABXANALARINDA
8
Nəsimi IV BEYNƏLXALQ ELMİ KONFRANSIN MATERİALLARI
dilində - ərəb, fars və türk dillərində bu cür humanist ruhlu əsərlər qələmə alan
ən böyük sənətkarlardan biri də XIV yüzilliyin sonu, XV yüzilliyin əvvəllərində
yaşayıb yaratmış böyük Azərbaycan şairi və filosofu İmadəddin Nəsimi oldu.
Nəsimi humanizminin başlıca fərqləndirici cəhətini müəyyən etmək lazım
gəlsəydi, yəqin ki, bunun yüksək talantlı, təbiətdəki harmoniyaya və insan gö-
zəlliyinə vurğun olan böyük bir şairin himanizmi olduğu fikri üzərində dayanı-
lardı.
Nəsimi humanizmi insana böyük məhəbbət duyğuları ilə yoğrulmuşdur.
Məhz bu cəhətinə görə Nəsimi özündən əvvəlki Azərbaycan poeziyasının birba-
şa varisi kimi çıxış edərək ona qədər irəli sürülmüş bədii-obrazlı düşüncələri, əl-
də edilmiş poetik nailiyyətləri daha da inkişaf etdirir.
Nəsimi humanizmindən danışarkən ilk növbədə bunu nəzərə almaq lazım-
dır ki, böyük şairin insan sevgisi çoxyönlü və çoxtutumludur. Orta əsrlərin Şərq
və Avropa humanistləri kimi, Nəsimi yaradıcılığında da kainatın antroposentrist
strukturu başlıca yer tutur. Başqa sözlə, nəhəng kainatın mərkəzində, o dövrün
elm adamlarının geosentrik nəzəriyyəyə görə təsəvvür etdiyi kimi, cansız daş-
torpaqdan və yanar qazlardan ibarət olan Yer kürəsi, ya da Günəş ulduzu deyil,
məhz yaranmışların ən şərəflisi olan İNSAN dayanır.
Ancaq bu da var ki, Nəsimi humanizmində insana məhəbbət ucdantutma
deyil; burada seçim var: Nəsiminin sevdiyi və hörmət bəslədiyi insan – kamil
insandır, insanlıq adına layiq olan fizioloji-ictimai varlıqdır. Yoxsa zahirən insa-
na bənzəyən hər varlığı insan adlandımaq olmaz.
Bu cür ali mərtəbəyə çatmış kamil insan şairin gözündə Tanrının Yer üzə-
rindəki bir nümayəndəsi kimi cilvələnir və böyük mütəfəkkir fəxrlə deyir ki,
onu yalnız qorxduqlarına görə, Tanrıya şərik çıxarmamaq üçün Haqq (Allah)
adlandırmırlar. Ancaq kamil insan olmaq da adamdan ölçüyəgəlməz dərəcədə
zəhmət, əzab-əziyyət, ürək genişliyi, öz həmcinslərinə və bütün yaradılmışlara
səmimi məhəbbət tələb edir.
Yer üzərindəki bütün insanların bərabərhüquqlu olduğu fikrini irəli sürən,
insanların görünüşcə müxtəlifliyini coğrafi və sosial şəraitlə izah edən Nizami,
İbn Xəldun və başqa proqressiv düşüncəli şair və filosof sələflərinin ardınca Nə-
simi də humanist fikirlərinə söykənərək bütün insanların Tanrı dərgahında bəra-
bər olması, dini-ideoloji baxışlarına və əqidəsinə görə kimsənin kimsədən üstün
olmaması ideyasını irəli sürür.
Nəsimi humanizmi, insana məhəbbəti təkcə onun əsərlərinin məna və ma-
hiyyətində, məzmununda deyil, forma xüsusiyyətlərində, daha doğrusu ritmika-
sında, oynaqlığında, ahəngində, alliterasiyasında da özünü göstərir. Nəsimi qə-
zəllərinin də bir çoxunda ritmika sanki oxucunun ürəyini oynadır, ona həyat eş-
qi, sevinc aşılayır, insana daxili mənəvi rahatlıq gətirir. Bunun kökündə isə şüb-
9
AZƏRBAYCAN ƏLYAZMALARI DÜNYA KİTABXANALARINDA
10
Nəsimi IV BEYNƏLXALQ ELMİ KONFRANSIN MATERİALLARI
Seyid Imadaddin Nasimi is one of the great thinker poets and self – sacri-
fice for own belief grown by the Azerbaijani people in the XIV century. This ta-
lented poet, written in all three literary languages of Muslim East, is more com-
monly known by his ghazals written in Azerbaijani Turkish.
Research works of such European Orientalists as funduszeue.infotall, funduszeue.info,
funduszeue.info, funduszeue.infoer, funduszeue.info, in America funduszeue.info and others shed light on a
number of literary and philosophical problems related to Nasimi.
The poet created his works under pseudonym of “Seyyid”, “Huseyni”,
“Nasimi”, “Hashimi”, “Gureyshi”, “Ibrahimi”, the most common of them is Na-
simi.
Seyid Imadaddin Nasimi was born in in Shamakhi – one of the old-
est centers of culture and poetry in Azerbaijan. In sources, from the relatives of
the poet, some information can be found only about Shah Khandan – Nasimi`s
brother, because the poet`s life and environment was lost in the fog of reality
and myth. Gastamonulu Latifi in his tazkira dealt with Nasimi`s brother Shah
Khandan with pseudonym “Julidamu” (Scatterred), but Ali noted him as a poet
in a separate chapter in his “Kunhul – Akhbar” based on Shah Khandan`s famo-
us couplet written to Nasimi (“Gal bu sirri alama fash eylama, khani-khasi ama-
ya ash eylama” – Don`t spread the secret of high society members among the to-
tal mass). Information given by Salman Mumtaz about his grave being in Sha-
makhi and visited by the pilgrims was regarded as a valuable fact by the later re-
searchers. The great Azerbaijan poet funduszeue.infoni`s beyt:
Men olende Shahandanda basdirin,
Chunki onun Shahidi – Khandani var.
11
AZƏRBAYCAN ƏLYAZMALARI DÜNYA KİTABXANALARINDA
12
Nəsimi IV BEYNƏLXALQ ELMİ KONFRANSIN MATERİALLARI
One of the greatest artists, written in all three ruling languages of the Isla-
mic East - Arabic, Persian and Turkish - was the great Azerbaijan poet and phi-
losopher Imadaddin Nasimi, who lived and created the at end of the XIV and the
beginning of the XV cc.
If we had to identify the main distinguishing feature of Nasimi`s human-
ism, it would probably be humanism of a highly talented poet, passionate to har-
mony in nature and human beauty.
Nasimi`s humanism to a man is made out of great love. This is precisely
why Nasimi acted as a direct successor to the early Azerbaijan poetry and deve-
loped the artistic and imaginative thinking and poetic achievements.
When speaking of Nasimi`s humanism, it must be taken into account, that
human love of the great poet is versatile. Like in the works of other Eastern and
European humanists of the Middle Ages, the anthropocentric structure of the
universe takes the main place in Nasimi`s creative activity. In other words, in
the center of a giant universe stands a man – the most honorable of human be-
ings, but not the Earth or the Sun, consisting of lifeless rocks and flammable ga-
ses as the scientists of that period imagined according to the geocentric theory.
But there is also the fact that in Nasimi's humanism, love for man is not
canonized; there is a choice: Nasimi loves and respects only a perfect man -
physiological and social human being worthy of humanity. Otherwise, everyt-
hing that looks like a human being cannot be called a human being.
The great thinker proudly says, that they do not call a man Hagg(God),
because of the fear of associating with God. However, being a perfect man re-
quires a lot of hard work and suffering, immeasurable warmth and sincere love
for his fellow creatures and all creation.
Following Nizami, Ibn Khaldun and other progressive – minded poets
and philosophers, explaining, that all people on Earth are equal and the differen-
ces in the appearance of people are connected with geographical and social con-
ditions, Nasimi’s humanism and human love manifests not only in the meaning
and essence of his works, but also in the features of form, or rather, in rhythm,
playfulness, harmony and alliteration. In Nasimi’s ghazals, rhythmics affects
reader’s heart, gives him the love of life, the joy and the inner spiritual peace.
And at the core of it stands the poet’s great human love.
Ghazal – fakhriyyah, beginning with the words: “Manda sighar iki ja-
han…” (There are two worlds inside me…) is the most popular among Nasimi’s
works. In this work, consisting of 16 couplets, the poet – thinker motivating in a
laconic way, puts forward the thought, that man is the axis of the universe, the
source of infinite beauty and power. Nasimi’s lyrical “me” is not just an indivi-
dual, it contains a whole collection of perfect people, regardless of language, re-
13
AZƏRBAYCAN ƏLYAZMALARI DÜNYA KİTABXANALARINDA
14
Nəsimi IV BEYNƏLXALQ ELMİ KONFRANSIN MATERİALLARI
15
AZƏRBAYCAN ƏLYAZMALARI DÜNYA KİTABXANALARINDA
16
Nəsimi IV BEYNƏLXALQ ELMİ KONFRANSIN MATERİALLARI
17
AZƏRBAYCAN ƏLYAZMALARI DÜNYA KİTABXANALARINDA
18
Nəsimi IV BEYNƏLXALQ ELMİ KONFRANSIN MATERİALLARI
19
AZƏRBAYCAN ƏLYAZMALARI DÜNYA KİTABXANALARINDA
Paşa KƏRİMOV
filologiya üzrə elmlər doktoru
AMEA Məhəmməd Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutu
20
Nəsimi IV BEYNƏLXALQ ELMİ KONFRANSIN MATERİALLARI
21
AZƏRBAYCAN ƏLYAZMALARI DÜNYA KİTABXANALARINDA
22
Nəsimi IV BEYNƏLXALQ ELMİ KONFRANSIN MATERİALLARI
isə o deməkdir ki, Süruri Türkiyəyə köçdükdən sonra osmanlı ədəbi prosesində
fəal iştirak etmişdir. Onun osmanlı şairlərinin yaradıcılığına güclü təsir etməsi,
burada müqtədir sənətkar kimi tanınması barədə təzkirələrdə məlumatlar vardır.
Öz əli ilə köçürüyü divanının dibaçə hissəsində Süruri gənclik illərində yazdığı
şeirlərini sonralar dostların xahişi ilə bir divan halında topladığını bildirir. Hə-
min dibaçədə oxuyuruq: “Əhli-dillərin püreyb və qüsuri bəndeyi-kəmini-Xuda
Süruri əvaili-eşq və cəvandə bəzi əşar inşa və xeyli kəlimat imla eyləmiş, likən
aləmi-itlaqdə biqeyd olub, cəm’ə müqəyyəd olmayub, neçəsi zaye və nüsxeyi-
qeyr şaye olmuş, haliyən fərmani-yaran və tələbi-xəllaq ilə mövcud olanı və ha-
zır bulunanı cəm və tərkib və hüruf üzrə tərtib edib, bu övraqı cəm eylədi. Xəta-
puş olan əshabi-kəmaldan və hünərbin olan əhli-haldan rica edir ki, eybinə nazir
olmayub, bəlkə qüsurun satir olub, məzbur onların qatında məzur və kəndulər
əndullah məcur olalar” (2, 1b). Dibaçədən göründüyü kimi, şair gənclik illərində
yazıb bir yerə toplamadığı şeirlərini sonralar dostlarının xahişi ilə toplayıb, ənə-
nəvi qaydada, ərəb əlifbası hərflərinin ardıcıllığı üzrə səliqə ilə düzmüş, bir di-
van tərtib etmişdir. Süruridən sonra ədəbiyyata gəlmiş böyük Azərbayacan şairi
Məhəmməd Füzulinin türk divanının dibaçəsində bu toplunun meydana çıxması
barədə dediyi sözlər Sürurinin dibaçəsini xatırladır. Füzuli deyir ki, bir gün bir
nəfər ona müraciət edib türkcə şeirlərini bir toplu halında tərtib etməsini xahiş
funduszeue.infoi belə izah edir ki, şairin ərəbcə və farsca şeirləri toplu halında oxucu-
ların əlində olduğu halda, türkcə şeirləri ortada yoxdur. Bu fikri qəbul edən Fü-
zuli bildirir ki, türkcə şeirlərimdən müxtəsər divan tərtib etmək üçün gəncliyim-
də xahişlə məndən şeirimi alanlardan xahiş edib onlarda olan şeirlərimi götürüb
köçürdüm: “Naçar məhmili-etibarimdə bu ibarə lazımdır deyib zəmani-tüfuliy-
yətimdə sadir olub, mütəfərriq olan qəzəllərdən bir müxtəsər divan cəm etmək
səlahin gördüm. Və ol vəqtdə məndən iltimasla alanlardan iltimsla alıb surəti-
cəm’i, ixtisar üzrə itmamə yetirdim. Ümiddir ki, ərbabi-fəsahət və əshabi-bəla-
ğət müşahidə və mütaliə qıldıqda, mənşə və mövlidim İraqi-Ərəb olub, təmami-
yi-ömrdə ğeyr məmləkətlərə səyahət qılmadığımdan vaqif olduqda, bu illəti mu-
cibi-süquti-etibar bilməyələr. Və məhəllü məqamimə görə rütbeyi-istedadimə
həqarət ilə nəzər qılmayalar. Zira e’tibari-vətən isteda‘di-zatə təsir etməz və top-
raqda yatmaq ilə tiladən cila getməz” (5, s).
Beləliklə, Füzuli divanının dibaçəsində Süruri kimi anadilli divanını oxu-
cuların xahişi ilə tərtib etdiyini, gəncliyində yazdığı şeirlərini müxtəsər divan
halında topladığını bildirir. Füzuli də dibaçəsinin sonunda divandakı nöqsanlara
görə üzrxahlıq edir, hətta bu nöqsanları düzəldəcək şəxsə əvvəlcədən minnətdar-
lığını bildirir. Lakin Füzuli məkanının İraqi-Ərəb olduğuna və heç bir yerə səya-
hət etmədiyinə baxmayaraq sənətinin ucalığından əmin olduğunu da bildirir ki,
Süruri divanının əlimizə natamam çatmış dibaçəsində bu yoxdur.
23
AZƏRBAYCAN ƏLYAZMALARI DÜNYA KİTABXANALARINDA
Ədəbiyyat:
24
Nəsimi IV BEYNƏLXALQ ELMİ KONFRANSIN MATERİALLARI
Aybəniz ƏLİYEVA-KƏNGƏRLİ
filologiya üzrə elmlər doktoru
Aytən ƏLİYEVA
böyük elmi işçi
25
AZƏRBAYCAN ƏLYAZMALARI DÜNYA KİTABXANALARINDA
26
Nəsimi IV BEYNƏLXALQ ELMİ KONFRANSIN MATERİALLARI
27
AZƏRBAYCAN ƏLYAZMALARI DÜNYA KİTABXANALARINDA
Xuraman HÜMMƏTOVA
filologiya üzrə elmlər doktoru
28
Nəsimi IV BEYNƏLXALQ ELMİ KONFRANSIN MATERİALLARI
yerində istifadə etmək söz sənətkarlarının əsas vəzifəsi olmuşdur. Söz o zaman
dəyər kəsb edir ki, o müəyyən informasiya yükünə malik olsun. Deməli, hər bir
söz daşıdığı informativ yükə görə əhəmiyyətlidir. Sözün kəsb etdiyi informativ
yük nə qədər dərin, fəlsəfi mahiyyət daşıyırsa, söz bir o qədər uzunömürlü, də-
yərli və əhəmiyyətli hesab olunur.
“Qurani-Kərim”in vəhylə (sözlərlə) nazil olduğunu, “Yasin” surəsinin
ci ayəsindəki “kun fə yəkun” (“ol” dedik oldu) kəlamına əsasən dünyanın yaran-
masının sözlə bərqərar olması, müqəddəs kitabımızdakı fikirləri əsas tutaraq sö-
zü müqəddəs hesab etmişlər. Bütün bu aləmin məhz “kon” (ol!) kəlməsindən
yaranması hamıya məlumdur. “Əl-Bəqərə” surəsinin ci ayəsində, insanın üs-
tünlüyü Allahın ona bütün adları (sözləri) öyrətməsi ilə əlaqələndirilir. Həz. Əli-
nin belə bir kəlamı var “İnsan öz dilinin arxasında gizlənib. Danışandan sonra
onun ağıllı və ağılsız olduğu ortaya çıxır”. Bu baxımdan söz və ruhun əlaqəsi
hələ qədim zamanlardan insan düşüncəsində onların bir-birindən var olması, bir-
biri ilə bağlı olması haqqında müxtəlif fikirlər mövcuddur. İnsan bədəninin ruh-
la canlanması, varlıq aləminin isə sözlə nəşət tapması onun insan ruhu ilə bağlı-
lığınadan xəbər verir. Bu haqda dahi Azərbaycan şairi Nizami Gəncəvi belə de-
mişdir:
Orta əsrlər poeziyasında bəzən söz hətta insan bədəni ilə müqayisə edən .
dahi Nizami Gəncəvi “ biz sözük, bu bədənsə eyvanımızdır” deyir. Sözün ilahi
hikmətlə əlaqəsi, Allah kəlamı olması haqqında XIII əsrdə Yunus Əmrə “söz
qaradn ağdan degil, yazıb oxumaqdan deyil, bu yürüyən xalqdan deyil, xaliq
avazından gəlir”, “mənim deyil bu kəlləçi, qüdrət sənin Yunus nəçi” deyir.
Öz yaradıcılığında hürufiliyin qəliz anlayış və terminlərindən istifadə edən
şair şeir dilini, ondakı təsəvvüfi-irfani simvolikanı və bundan doğan çətinliyinə
görə “ heç kimsə Nəsimi sözünü kəşf edə bilməz, bu quş dilidir, bunu Süleyman
bilir ancaq” deyərək, bu dili “quş dili” adlandırmaqla dilin informativ yükünün
dərinliyinə işarə edir.
Hürufilərə görə bütün varlıq aləmi səsdən var olduğu üçün kainatın da ya-
ranması sözdə öz əksini tapır. “Bədii ifadə üsullarını daha da zənginləşdirmək
və qüvvətləndirmək baxımından klassik Şərq ədəbiyyatında ərəb əlifbası hərfləri
öz adları və forması ( şəkli) ilə rəmzi mənalarda müxtəlif bədii bənzətmələr mə-
29
AZƏRBAYCAN ƏLYAZMALARI DÜNYA KİTABXANALARINDA
qamında işlədilmişdir. Məsələn əlif ( ) آhərfi boy, qamət, ayn ( – ) عgöz, kaf ( ق
) – qaş, mim ( – ) مağız, sin ( ٣) – diş, dal ( – ) دqəddi-qamətin bükülməsini,
nun ( ) نisə nöqtə və kirpiklər kimi rəmzi mənaları bildirir.” ( 2, ) Odur ki,
həyatın bütün gizlin sirrləri hərflərdən yaranan sözlə aşkar olur. Hürufilik ideya-
larını şeirlərində əks etdirən Nəsimi ərəb həriflərinin insan üzündəki cizgilərə
bənzədiyini və Allahın gözəl adlarının onun sifətində yazıldığını bu yolla isbat
edirdi. Bu hərf və rəqəmlərdən ustalıqla istifadə edən Nəsimi deyir:
30
Nəsimi IV BEYNƏLXALQ ELMİ KONFRANSIN MATERİALLARI
Beyt həm zahiri, həm də daxili baxımından iki məqamı özündə əks etdirir.
Zahiri baxımdan beytdə əlif hərfi həm həqiqi, həm də məcazi mənalar daşımaq-
dadır. Şair insan qamatini, həm də onun əqidə düzlüyünü əlif hərfinə bənzədir.
O, yaşadığı aləmdə düzgün Adəm övladının olmadığını deyir. Dünya özü də
“dəni”dən yarandığı üçün “alçaq” deməkdir. “Dünya sözündəki ( ) دərəb hərfi
ilə yazılır ki, bu da dövrarın zamanın düzgün, doğru olmadığına ( ) دdal hərfi ki-
mi əyriliyinə bir işarətdir. Bütün bu zahiri oxşarlıq beytin şəkli mənası ilə əlaqə-
dardır. Beytin ikinci misrasında adı keçməyən “dünya” sözü ərəb əlifbası ilə elə
şəkildə yazılır ki, bu( dal, nun, ya (dəni) ( ) دﻧﻰorada əlif hərfi işlədilmir. Bu sö-
zün yazılışı əyri hərflərdən yarandığı üçün dünyanın düzgün yer olmadığın de-
yən şair başqa bir şeirində “dünya duracaq yer deyil, ey can, səfər eylə, aldanma
onun alinə ondan həzər eylə” deyə, bu faniliyə bir işarə edir” (5, 60).
31
AZƏRBAYCAN ƏLYAZMALARI DÜNYA KİTABXANALARINDA
yıl(ə.s) ilahi kəlamları göydən endirdi. “Hürufilər hətta insan üzünü “Allahın
güzgüsü” sanırdı. Guya Allahın özü insan üzündə görünməkdədir, insan üzündə
Allah sözü yazılıb. Buna görə də insana səcdə edilməlidir” ( 1,16 ).
Şeirdə şair zahidlə arifi qarşılaşdırır. Arif zahidə ondan gözəlləri sevməyi
qadağan etməməsini xahiş edir. Çünki haqq dərgahında nəsib almaq məqamında
Tanrı onun da qismətinə gözəlləri sevməyi yazıb.
Nəsimi poeziyasında sözün informativ yükündə ayrı-ayrı şəxsiyyətlərlə
bağlı məlumat xarakterli beytlər, onlarla bağlı informasiyalar də yer almaqdadır.
Bu beytlərin bəzilərində peyğəmbərlər, bəzilərində tarixi şəxsiyyətlər, bəzilərin-
də isə şairin əhatəsində olduğu insanlar haqqında informativ məlumatlar verilir.
Təriqət ədəbiyyatında əfsanələşən bu tarixi şəxsiyyətlərə şairlər bir simvolik ob-
raz kimi müraciət etmişlər. Məsələn, Bəyazid Bistaminin adı özünü qul edib
başqalarını xilas etmək üçün satan bir aşiq obrazı kimi xatırlanırsa, Şibli Bağ-
dadda yaşamış sufilərdən olmuş, yatmamaq üçün ğözlərinə duz sürtər və gecə-
gündüz ibadət edərmiş, Həllac Mənsur isə təsəvvüfdə dara çəkilərək Tanrısına
qovuşmuş, haqqdan dönməyən bir aşiq kimi vəsf olunur.
Həllac Mənsurun “ənəl-həqq” ideyası orta əsr poeziyasında dinin əsasını
sarsıdan çağırış mənasını özündə ehtiva edirsə, təsəvvüf ədəbiyyatında isə bu
termin “ənəl-həqq” insanın kamala yetməsini bildirən ifadədir. Nəsimi Həllac
Mənsurun bu ideyasını yaşadaraq şeirlərində bu ifadəni müxtəlif məqamlada iş-
lətmişdir. Şair buna işarə edərək deyir:
32
Nəsimi IV BEYNƏLXALQ ELMİ KONFRANSIN MATERİALLARI
Ədəbiyyat
33
AZƏRBAYCAN ƏLYAZMALARI DÜNYA KİTABXANALARINDA
NESÎMÎ’Yİ ANLAMAK
34
Nəsimi IV BEYNƏLXALQ ELMİ KONFRANSIN MATERİALLARI
İkinci mısrada şairin belirttiği gibi nefy ve isbâtın da ortadan kalktığı bir
noktadır bu. Diğer bir ifadeyle vahdet, yani birlik hali, tüm zıtlıkların mahv ol-
duğu bir hal, bir mertebedir. Orada iyi ve kötü yoktur, sevap ve günah yoktur,
cennet ve cehennem yoktur
Allah ayrı bir varlık, kul da ayrı bir varlık değildir, olamaz da, çünkü ger-
çek var olan Allah’tır:
Çünkü masivallah yani Allah’tan gayrı her şey bir perdedir ve bu perdenin
kalkmasıyla hakiki varlık zahir olur ve ondan başka her şey ortadan kalkar, he-
lak olur:
35
AZƏRBAYCAN ƏLYAZMALARI DÜNYA KİTABXANALARINDA
Zaten Hz. Peygamber de “Kendini bilen rabbini bilir” (Aclunî, 2/) ha-
disiyle Allah’ın insandaki bu tecellinin keşfedilmesiyle Rabbimizin bilineceğini
söylemiştir. Nesîmî de buna işaret ediyor:
36
Nəsimi IV BEYNƏLXALQ ELMİ KONFRANSIN MATERİALLARI
37
AZƏRBAYCAN ƏLYAZMALARI DÜNYA KİTABXANALARINDA
Otuz iki harfin insan yüzündeki tecellisini görmek, insan yüzünde tecelli eden
ve onu kendi suretinde yaratan Rahman’ı müşahede etmek demektir.
Bu sırları ortaya çıkaran kişi Nesîmî’nin mürşidi Fazlullah Na’îmîdir. Câ-
vidân-nâme’nin bir çok yerinde (Millet Kütüphanesi, Ali Emîrî Farsça, no.
, vr. 14b, 15b, 20a) hatt-ı istiva ile ilgili bu hakikatleri ortaya çıkarmıştır.
Nesîmî bu nedenledir şiirinin son beyitlerinde onu anmaktadır:
38
Nəsimi IV BEYNƏLXALQ ELMİ KONFRANSIN MATERİALLARI
Şahin AHMETOĞLU
İlahiyyat üzrə elmlər doktoru, dosent
1
Mustafa Ünver, Hurufilik ve Kuran -Nesimi Örneği-, Ankara: Fecr Yayınları, , s
39
AZƏRBAYCAN ƏLYAZMALARI DÜNYA KİTABXANALARINDA
Davasına kalben inanmış bir Hurûfî öncüsü olan Nesimi; bir anlamda Al-
lah’ın ilmi demek olan Levh-i Mahfuz’un, Kur’ân’ın, kısaca her şeyin sırrının
kendinde, yani Hurûfîlik esaslarında bulunduğunu ifade etmektedir:
1
Ünver, Mustafa, “Nesimi’nin Şiirlerinde Kur’an’a Referans Sorunu”, OMÜ İlahiyat Fakültesi Dergisi, -
, (),
2
Ünver, Mustafa, “Nesimi’nin Şiirlerinde Kur’an’a Referans Sorunu”, s
3
Ünver, Hurufilik ve Kuran-Nesimi Örneği-, s
4
Kemal Edip Kürkçüoğlu, Seyyid Nesimi Divanı’ndan Seçmeler, II. Bsk. Ankara: Kültür Bakanlığı
Yayınları, , s.
5
Ayan, Hüseyin, Nesîmî Hayatı, Edebî Kişiliği, Eserleri ve Türkçe Divanının Tenkitli Metni, Ankara, ,
Gazeller 25, Beyt: 6,
6
Ayan, a.g.e., Gazeller 25, Beyt: 6, ,
40
Nəsimi IV BEYNƏLXALQ ELMİ KONFRANSIN MATERİALLARI
1
Nur suresi,
2
Kürkçüoğlu, Nesîmî Divanı’ndan Seçmeler, , Gazel,
3
Ayan, a.g.e., Gazeller , Beyt: 4,
4
Ayan, a.g.e., Tuyûğlar , ; Ayan, a.g.e., Tuyûğlar , ; Ayan, a.g.e., Tuyûğlar , ; Ayan,
Ayan, a.g.e., Gazeller , Beyt: 15, ; Ayan, a.g.e., Gazeller , Beyt: 15,
5
Ayan, a.g.e., Gazeller 86, Beyt: 8,
41
AZƏRBAYCAN ƏLYAZMALARI DÜNYA KİTABXANALARINDA
1
Ünver, Nesîmî’nin Şiirlerinde Kur’an’a Referans Sorunu, ; Geniş bilgi için bkz. Adil, Kacır, Alevi ve
Bektaşi Düşüncenin Kültürel Kaynaklarında Hz. Ali Algısı “Nesimi Örneği”, Yüzüncü Yıl Üniversitesi
Sosyal Bilimler Enstitüsü basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Van , s.
2
Kacır, Alevi ve Bektaşi Düşüncenin Kültürel Kaynaklarında Hz. Ali Algısı “Nesimi Örneği”, s. 43
3
Ünver, Nesîmî’nin Şiirlerinde Kur’an’a Referans Sorunu, Kacır, Alevi ve Bektaşi Düşüncenin
Kültürel Kaynaklarında Hz. Ali Algısı “Nesimi Örneği”, s.
4
Kacır, Alevi ve Bektaşi Düşüncenin Kültürel Kaynaklarında Hz. Ali Algısı “Nesimi Örneği”, s.
42
Nəsimi IV BEYNƏLXALQ ELMİ KONFRANSIN MATERİALLARI
1
Ayan, a.g.e., Tuyûğlar ,
2
Ayan, a.g.e., Gazeller , Beyt: 15,
3
Ayan, a.g.e., Gazeller , Beyt: 5,
4
Ayan, a.g.e., Gazeller , Beyt: 13,
5
Ayan, a.g.e., Gazeller , Beyt: 14,
6
Ayan, a.g.e., Gazeller , Beyt: 15,
7
Ayan, a.g.e., Gazeller , Beyt: 13,
8
Ayan, a.g.e., Gazeller , Beyt: 7,
9
Ayan, a.g.e., Mesneviler 3, Beyt: 17,
10
Ayan, a.g.e., Gazeller , Beyt: 11,
43
AZƏRBAYCAN ƏLYAZMALARI DÜNYA KİTABXANALARINDA
Nesimi’nin şiirlerinde insan özel bir yer tutmaktadır. Ona göre insan yara-
tılanlar içerisinde en yüksek makamda bulunmaktadır. Şöyle ki Nesimi insana
verdiği bu önemden dolayı aslında namazda secde edilenin de insan olduğu ka-
nısına kadar ileri götürmektedir. Yine onun şiirlerinden anlaşıldığında göre as-
lında kişi Ka’be’ye doğru yöneldiğinde insana doğru yönelmiş olur. Çünkü Ka’-
be, özelde Hz. Adem’in, genel de ise insanın yeryüzündeki makamıdır.2
Nesimi’nin anlayışına göre Allah’ın zatı ve sıfatları birbirinin aynıdır. Al-
lah’ın varlıklara tecellisi de bu sıfatları oluşturan harfler sayesinde gerçekleş-
mektedir. Zira Allah’ın zatı ve sıfatlarının ismi bu harflerden oluştuğu gibi, bü-
tün varlıkların isimleri de bu harflerden ibarettir. Böylece Allah her varlığın is-
mi sayesinde tecelli etmiş olur. Bu tecellinin ikinci bir açıklaması daha vardır.
Nesimi bunu ses’e dayandırır. Dolayısıyla bütün varlıklar aslında bir şekilde
ses’le ilişkilidir. Cansız varlıklarda bil-kuvve var olan ses, canlılarda bil-fiil or-
taya çıkar. İnsanda ise en mükemmel noktaya ulaşarak, insanın konuşabilmesi
sayesinde, söz olarak meydana gelir. Böylece Allah’ın insana tecelli etmesi di-
ğer varlıklara göre en üst seviyedir.3
Nesimi, cisim ve can sahibi olan insanın dünya ve kâinata sığmamasını,
onun aklında ve manevî büyüklüğünde görüyordu. İki cihan benim içime sığar,
Ancak ben bu dünyaya sığmam. Ben ne bu âleme, ne de bu zamana sığarım.4
Nesimi insanı bir anlamda tanrılaştırarak veya Tanrı’yı insanlaştırarak Ortaçağ
hayatının beşerî ilişkilerine karşı geldiği de ifade edilmektedir. Ama şunu da ifa-
de etmek gerekir ki insanın güzelliğini övmek Doğu fikir şiirinde Hurufîlik ve
Nesimi şiirleri ortaya çıkmadan çok önceden mevcut olmuştur. Gene de insana
methiye söylemek, tarihe Nesimi ismiyle birlikte geçmiştir.
Nesimi kendi devrinin ahlâk açısından kâmil olmadığını düşünerek çok
üzülmüştür. Şairin eserlerinde yer alan tasavvuf motifleri bir taraftan bu tür dü-
şüncelerle anlatılmaktadır. Nesimi’nin eserlerinde dünyadan vazgeçme, onun fa-
nî olduğunu düşünme gibi duygular ağır basmaya başlıyor. Şair için bu durumda
tek kurtulma yolu da bu dünyayı kabul etmemek, daha fazlası – onu terk edip
gönül dünyasına kapanmaktır:
1
Ayan, a.g.e., Gazeller , Beyt: 9,
2
Ali, Alparslan, Cavidan-name’nin Nesimi’ye Tesiri, (basılmamıs docentlik tezi),, s. 82; Hasan Hü-
seyin Ballı, Fazlullah-ı Hurufı Ve Hurufılîk, (basılmamış doktora tezi), , s.
3
Ali, Alparslan, Cavidan-name’nin Nesimi’ye Tesiri, (basılmamıs docentlik tezi),, s. ; Hasan
Hüseyin Ballı, Fazlullah-ı Hurufı Ve Hurufılîk, (basılmamış doktora tezi), ,
4
Türkiye dışındaki Türk Edebiyatları Antolojisi. Azerbaycan Türk Edebiyatı, II, Ankara: Kültür Bakanlığı,
, s.
5
Nesimi, Divan, Neşre hazırlayan Hüseyin Ayan, Ankara , s. 70
44
Nəsimi IV BEYNƏLXALQ ELMİ KONFRANSIN MATERİALLARI
1
Nesimi, Divan,
2
Nesimi, Divan,
3
Nesimi, Divan, s.
4
Nesimi, Divan, s.
5
Nesimi, Divan, s.
6
İlyas Üzüm, “Nesimi”, DİA, , XXXIII/
7
Ali Cançelik, “Nesîmî Divanı’nda “İnsan”, “Âdem” Ve Bazı Temel Vasıfları”, Türkiyat Mecmuası, C.
25/Güz, , s. 64
45
AZƏRBAYCAN ƏLYAZMALARI DÜNYA KİTABXANALARINDA
1
Cançelik, “Nesîmî Divanı’nda “İnsan”, “Âdem” Ve Bazı Temel Vasıfları”, s.
2
Mikael, Rafili, () «Oçerki Po İstorii Azerbaydjanskoy Literaturı». Literaturnıy Azerbaydjan, (2), s.
3
Nesimi Divanı, s.
4
Cançelik, “Nesîmî Divanı’nda “İnsan”, “Âdem” Ve Bazı Temel Vasıfları”, s.
5
Cançelik, “Nesîmî Divanı’nda “İnsan”, “Âdem” Ve Bazı Temel Vasıfları”, s. 77
46
Nəsimi IV BEYNƏLXALQ ELMİ KONFRANSIN MATERİALLARI
sıtır hale gelmiştir. İnsanın özünü meydana getiren sestir, ses ise insanda söz
olarak gerçekleşmiştir.
Nesimi düşüncesinde Kur’an’ın diğer semavi kitaplara göre benzersiz bir
üstünlüğü bulunmaktadır. Ona göre önceki kitaplar neshedilmiş, hükümleri ve
bağlayıcılıkları kaldırılmıştır. Hak ve doğru kitap olarak sadece Furkan yani
Kur’an vardır. Nesimi, Allah tarafından korunan ilim demek olan Levh-i Mah-
fuz’un da, Kur’an’ın da, Kısaca her şeyin sırrının kendinde, yani insanda, Huru-
filik motiflerinde bulunduğunu ilan etmiştir. Ona göre şiirleri, manzum eserleri
ayetlerin tefsiridir. Örneğin, “Allah göklerin ve yerin nurudur” mealindeki Kur-
’an cümlesinin şerhidir.
Nesimi, Mushaf motifi altında görüşlerini ortaya koymuş ve Hurufilik sır-
larının Mushaf’ın kendisi olduğunu iddia etmiştir. Buna göre, bu gizemleri anla-
yabilmenin tek şartı, insanın yüzünde var olan sırları öğrenmek, başka bir ifa-
deyle Hurufilik akımına intisap etmektir.
Kaynakça:
47
AZƏRBAYCAN ƏLYAZMALARI DÜNYA KİTABXANALARINDA
Güldane GÜNDÜZÖZ
İlahiyyat üzrə elmlər doktoru, dosent
48
Nəsimi IV BEYNƏLXALQ ELMİ KONFRANSIN MATERİALLARI
1
Hüsamettin Aksu, “Hurûfîlik”, DİA, İstanbul: TDVY, c. 18, , s.
2
Hasan Hüseyin Ballı, “Hurûfîlik Nedir?”, E-makâlât Mezhep Araştırmaları, 4/2, Güz, , s.
3
Irène Mélikoff, Uyur İdik Uyardılar, İstanbul: Demos Yayınları, , s.
4
Fatih Usluer, Hurûfîlik, İstanbul: Kabalcı Yayınları, , s.
49
AZƏRBAYCAN ƏLYAZMALARI DÜNYA KİTABXANALARINDA
1
Usluer, Hurûfîlik, s. 9.
2
Mecdî Efendi, Tercüme-i Şakâiki’n-Nu‘mâniye, İstanbul, , s.
3
Aksu, “Hurûfîlik”, s.
4
Mecdüddîn Seyyid İshak ve Nesîmî’nin isimleri Hurûfîliğin en güvenilir kaynaklarından biri olarak kabul
edilen İstivânâme adlı eserde yer almaktadır. Abdülbâki Gölpınarlı, Hurûfîlik Metinleri Kataloğu,
Ankara: TTK Yayınevi, , s. 14,
5
Gölpınarlı, Hurûfîlik Metinleri Kataloğu, s.
6
Ballı, “Hurûfîlik Nedir?”, s.
7
Aksu, “Hurûfîlik”, s.
50
Nəsimi IV BEYNƏLXALQ ELMİ KONFRANSIN MATERİALLARI
açıklamıştır. Buna göre Hurûfîler’in zâhidâne bir hayat sürdürdükleri, beyaz gi-
yindikleri ve pamuklu beyaz bir serpûş takmayı tercih ettikleri görülmektedir.1
On beşinci yüzyılda Hurûfîlik Balkanlar’a kadar ulaşmıştır. Bu dönemde
Anadolu insanının kültürel yaşamında şiirin çok önemli olduğu görülmektedir.
Bu dönemde şiir, Anadolu’da geniş kitlelere ulaşmak için sözlü anlatımın en et-
kin araçlarından biridir. Bu husus, Anadolu’da ve Balkanlar'da yazılmış özgün
Hurûfî eserlerde nazım türünün, nesir türüne göre neden daha yaygın olduğunu
açıklamaktadır.2 Bazı tasavvuf metinlerinde Hurûfî motiflerine rastlanmaktadır.
Bununla beraber özgün tasavvufun Hurûfîlik ile ve zorlama tevillerle ilgisinin
olmadığını söylemek mümkündür. Bu yüzden Hurûfî figürlere meyleden her
mutasavvıfa da Hurûfî denmesi isabetli bir yaklaşım değildir. Şu kadar var ki ta-
savvufta özellikle cifr hesabının yaygın olarak uygulandığının görülmesi muta-
savvıfların, bunu Hz. Ali’den geldiği rivayet edilen bir ilim olarak kabul etmele-
rinden kaynaklanmaktadır. Kaldı ki ebced hesabıyla bazı tarihlerin bulunması da
bir tesadüften ibarettir. Hatta bu teviller, çoğu kez olaylar vuku bulduktan sonra
uygulanıp çıkarılmıştır.3 On beşinci yüzyılda Tebriz ve Halep yoluyla Anadolu’-
lu’ya giren Hurûfîlik, on altıncı ve on yedinci asırlarda Osmanlı toplumunu etki-
lemeye devam etmiş, bir taraftan Bektaşî tarikatını derinden etkilemiş, diğer ta-
raftan Bektaşîlik’ten bağımsız temsilciler yetiştirmiştir.4 Sonraki asırlarda da sa-
sayıca giderek azalmasına rağmen faaliyetlerini gizli bir şekilde devam ettiren
Anadolu Hurûfîleri’nin, -özellikle Mevlevîlik, Bayrâmî Melâmîleri ve bazı Hal-
vetiyye tarikatı zümreleri üzerinde- tesirleri olmuştur. Nihayetinde bu hareketin
neredeyse bütün Anadolu tasavvufunu az ya da çok etkilediği görülmektedir.
Sûfîlerin harflere yaklaşımının, Hurûfîler’in varlıklarını hissettirmelerine
kadar metafizik, ruhsal ve Kur’ân kaynaklı eskatolojik bir temele sahip olduğu
söylenebilir. Bu eğilimi benimsemiş olanların, Helen kaynaklı Câbir ve İhvân-ı
Safâ’da görülen kozmolojik yaklaşımı da dışlamadığı anlaşılmaktadır. Onların
kendi tezlerini, vahiy ve yaratışın var edici sözü “kün (”)ﻛُﻦ5ün yer aldığı Kur-
’ân’ı referans almak suretiyle izah etmeye çalıştıkları görülmektedir. 6 İbnü’l-
Arabî ise “kün ( ”)ﻛُﻦkelimesini bir terkibin dışa vurumu veya tezahürü olarak
görmektedir. Ancak burada bu terkibin unsurlarının ne olduğu önem arz eder.
Dil yönünden meseleye yaklaşılırsa, “kün”7 sözü, harflerin bir araya gelmesiyle
oluşmuş bir kelimedir. Ancak bu, sıradan bir kelime olmayıp bir fikrin dışavuru-
1
Irène Mélikoff, “Bektaşî-Alevîler’de Ali’nin Tanrılaştırılması”, Tarihten Teolojiye İslam İnançlarında
Hz. Ali, haz. Ahmet Yaşar Ocak, Ankara: TTK Yayınları, , s. 87; Mélikoff, Uyur İdik Uyardılar, s.
2
Usluer, Hurûfîlik, s.
3
Süleyman Ateş, İşârî Tefsir Okulu, Ankara: AÜİFY, , s.
4
Gölpınarlı, Hurûfîlik Metinleri Kataloğu, s.
5
Bakara, 2/
6
Usluer, Hurûfîlik, s.
7
Bakara, 2/
51
AZƏRBAYCAN ƏLYAZMALARI DÜNYA KİTABXANALARINDA
1
Tahir Uluç, İbn Arabî’de Sembolizm, İstanbul: İnsan Yayınları, , s.
2
Mustafa Uzun, “Ebced”, DİA, İstanbul: TDVY, c. 10, , s.
3
Şinasi Gündüz, Din ve İnanç Sözlüğü, Ankara: Vadi Yayınları, , s. ; Uzun, “Ebced”, s.
4
Uzun, “Ebced”, s.
5
Usluer, Hurûfîlik, s. ; TDK Sözlüğü, s.
6
Tâhir’ül-Mevlevî, Edebiyat Lügâtı, İstanbul: Enderun Yayınları, , s.
7
Âmil Çelebioğlu, “Harflere Dâir”, Millî Kültür, c. 2, , s.
52
Nəsimi IV BEYNƏLXALQ ELMİ KONFRANSIN MATERİALLARI
şünceye, Arap alfabesinin yirmi sekiz harfi üzerine çıkarımlarda bulunan VIII.
yüzyıl gnostiklerinden Muğîre b. İclî’de (ö. /) rastlanmaktadır. Benzer
şekilde Hallâc-ı Mansûr’un Divan’ında, Kitâbu’t-Tavâsîn’inde ve Ahbâru’l-Hal-
lâc’ında harf, sayı ve eşya ilişkisine dair kayıtlar bulunmaktadır.1 Tasavvuf fel-
sefesinde olduğu gibi harf sembolizmi konusunda da en derin iz bırakan sûfî ise
İbnü'l-Arabî‘dir. İbnü'l-Arabî, önemli eseri el-Fütûhâtü’l-Mekkiyye’nin ikinci
bâbını varlık mertebeleriyle harflerin sembolik ve sayısal düzeni arasındaki mü-
tekabiliyet esasına dayandırmıştır. Söz konusu mütekabiliyetler şematik olarak
felek sistemleri, varlık türleri, dört unsur ve onların harf sembolizmindeki karşı-
lıkları şeklinde düzenlenmiştir.2
Farklı kaynaklardan etkilenmiş olsa da İbnü’l-Arabî’nin yorumları tasav-
vufî ve özgün bir zemine oturmaktadır. “Evrensel zuhûrun iki aracı karşılıklı
olarak ilâhî alfabenin ilk iki harfi, yani Elif ve Bâ’dır. Öteki bütün harfler Bâ
harfinin altındaki ayırıcı noktanın içinde bilkuvve olarak mevcuttur, çünkü Bâ
harfi Allah’ın Birliğinin (Unité Divine) yansımış suretidir. O nokta şeklinde Ka-
lem’den düşen mürekkebin ilk damlasıdır ve bunun anlamı rahmettir.”3 İbnü’l-
Arabî, harflerin mazhariyetleri ile ilgili yorumlar yaparken bu yorumları nihaye-
tinde kendi vahdet-i vücûd felsefesine dayandırmaktadır. Örneğin kendisine at-
fedilen tefsirde İbnü’l-Arabî, bütün varlıkların “bismillah” lafzındaki bâ harfin-
den zuhûr ettiğini, bâ'nın noktası ile âbid ile mâbudun birbirinden ayrıldığını ve
bu harfe bitişen elif harfinin de Allah’ın Zât’ına, bunun ise Akl-ı Evvel’e işaret
ettiğini söylemektedir.4
Ebced sisteminin şekillendirdiği gizemciliğin yanı sıra ikonografik planda
da ebcedin izlerine rastlanmaktadır. Bu cümleden olarak bazı tasvirler, harflerin
farklı simgesel yönlerinden ilhamını almıştır. Bektaşî tasvir sanatında yer alan
İnsân-ı Kâmil resminde Hurûfîlik etkisi çok belirgin şekilde görülmektedir. Bu
resimde Hz. Muhammed ve Hz. Fâtıma’nın adları, İnsân-ı Kâmil’in ellerinden
kollarına ve ayaklarına doğru sanki tek bir isimmiş gibi birlikte yazılmıştır.
Âdem adını oluşturan (ve Hz. Muhammed ile Mükemmel İnsan’ın simgeleri
olan) elif, dâl ve mim harfleri dışında muayyen organların bulunduğu bölgede
lâm-elif ve iki adet nûn harfi yer alır. Bu harflerden ilki, lâm-elif, “telkih”e atıfla
çoğalmayı simgelemektedir. Aynı zamanda Nûn harfi cinsel dürtüyü simgeleyen
akrep burcunu temsil eder. Bu bağlamda Bektaşî öğretisi, burçlar kuşağını tem-
sil eden simgeleri insanın içine yerleştirmek suretiyle insanı, evreni yansıtan
1
Usluer, Hurûfîlik, s.
2
Yakup Kansızoğlu, Hurûfilik Tasavvuru ve Kur’ân Yorumuna Olan Etkileri”, (Yayınlanmamış Yüksek
Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, ), s.
3
Frithjof Schuon, İslâm’ın Metafizik Boyutları, çev. Mahmut Kanık, İstanbul: İz Yayınları, , s.
4
Muhyiddîn Muhammed b. Alî b. Muhammed el-Arabî et-Tâî el-Hâtimî, Tefsîrü’l-Kur'âni’l-Kerîm,
Mustafa Gâlib (thk.), Beyrut: Dârü’l-Endülüs, c. 1, , s. 8; a. mlf., el-Fütûhât, c. 1, s.
53
AZƏRBAYCAN ƏLYAZMALARI DÜNYA KİTABXANALARINDA
“küçük evren” şeklinde tasarlamamış, tersine evreni, insanın bir yansıması ola-
rak görmüştür.1
Bâ harfinin noktası Hz. Ali’yi temsil eder. Bu, Ali’nin “ ْطةُ اﻟﺐاَء
َ (أﻧﺎ ﻧُﻖBen
bâ’nın noktasıyım)” deyişindeki bâ’nın noktasıdır. Bu itibarla kâinatın tüm sırla-
rını kapsayan, harflere anlamlarını veren ve böylece kâinata anlamlandıran, vah-
yin ilk noktasıdır. Öte yandan bu nokta, Hz. Ali’nin ruhunun Hacı Bektâş-ı Ve-
lî’de yeniden vücut bulduğu yönündeki inancın simgesi ve Hz. Ali ile Hacı Bek-
tâş-ı Velî’nin bir olduğu inancının da görsel bir yansımasıdır.2 Vîrânî, Abdal Ba-
ba Risâlesi’nde “İmdi ol mezkûr nokta-i hazret-i şâh-ı velâyettir ki ismi Ali’dir;
Veliyyullah’tır. Ve evvel-i âhirdir ve bir dahi bâ’nın altındaki nokta budur ve
bâ’nın altındaki nokta bizzat Ali’dir ve Şâh-ı velâyettir. Ali’dir nokta-i evvel-i
hidâyet. Ali’dir Âhir-i Nûr-ı velâyet. Ali’dir her dü âlem Zât-ı Mutlak. Ali’dir
kudret-i hikmet-i kerâmet. Ali’dir Sûret-i Rahmân Ali’dir, Ali’dir sâki-i rûz-ı kı-
yâmet”3 şeklindeki sözler benzer bir bakışı yansıtmaktadır.
Tasavvufta Hurûfî etkinin görüldüğü en belirgin yerlerden biri ifade edil-
diği üzere “kün ( ”)ﻛُﻦemri ile ilgili ontolojik yorumlardır. Evrenin yaratılışında-
ki “kün” emri, Zât’ın sıfat elbisesine bürünerek görünmesi demektir. Kâf ( )كsı-
fatı; nûn ( )نise nûru temsil eder. Kaf Dağı İnsân-ı Kâmil’dir. Allah’ın nûru
onun üzerine doğunca “Ol” emri gelmiştir. İnsanın dünyaya gelişi, tamamlanmış
bir kâinatta yer alışı, bir daire hareketi olarak düşünülmüştür. Devir nazariyesine
göre, mana âleminden madde âlemine gelen ruhlar, tekrar ilk ve aslî vatanlarına
döneceklerdir. Madde âlemine inen ruhların izlediği yola kavs-i nüzûl, çıkışa
kavs-i urûc denir.4 Tüm kâinatta en temel hareketin dönme hareketi olduğunu
hissî olarak anlarız. Dönen semazenler, gezegenleri; şeyh, Güneş’i temsil eder.
Bu simetri, ezoterik olarak aşağının yukarıya, yukarının aşağıya benzediğini ifa-
de etmek suretiyle, yaratılışın tek bir hakikatten kaynaklandığını ve diğer tüm
yaratıkların bu hakikatin bir tezahüründen ibaret olduğunu ortaya koyar.5
Türkçenin yanında iyi derecede Farsça ve Arapça bilen Nesîmî, Tebriz’de
doğmuştur. İslâmî ilimler, matematik, tabiat ilimleri, mantık ve yıldız bilgisine
sahipti. Hurûfîliğe Ali el-A‘lâ vasıtasıyla girmiştir. Fazlullâh el-Esterâbâdî’yi
1
Frederick De Jong, “Bektaşîlik’te İkonografi: Dini Kıyafetlerde, Âyinlerde Kullanılan Eşyalarda ve
Resim Sanatında Sembolizm ve Temalar Üzerinde Bir İnceleme”, Tarihten Teolojiye İslam İnançlarında
Hz. Ali, haz. Ahmet Yaşar Ocak, Ankara: TTK Yayınları, , s.
2
De Jong, “Bektaşîlik’te İkonografi”, s.
3
Vîrânî Abdal Baba, Vîrânî Baba Risâlesi, İ.B.B. Atatürk Kitaplığı Sayısal Arşiv ve e-Kaynaklar,
OEYz, vr. 52a.
4
Urûca göre siyah nûr nurların en yücesi olarak kabul edilmiştir. Bunun bir devamı olarak nüzûle göre
nurların en yücesi ise kemâle işaret eden yeşil nurdur. Bu sebeple sûfîlerin mübtedî ve sâlik olanları siyah
abâ giyerlerken müntehî olan tahkîk ehli yeşil giyer. Nitekim sûfîler bulundukları hallerin gereğine göre
önce siyah, sonra beyaz daha sonra ise yeşil giymektedirler. Namlı, İsmâil Hakkı Bursevî, s.
5
Anonim, Cafer-i Sadık Buyruğu, İstanbul: Can Yayınları, , s. ; Pakize Aytaç, “İçimizdeki
Kâinat”, Alevîlik Araştırmaları Dergisi, Ankara, sayı: 1, , s. 5.
54
Nəsimi IV BEYNƏLXALQ ELMİ KONFRANSIN MATERİALLARI
1
Hüseyin Ayan, Nesîmî Divanı, Ankara: Akçağ Yayınları, , s.
2
Ömer İmad ed-din Nesîmî, Mukaddimetü’l-Hakâik, İ.B.B. Atatürk Kitaplığı Sayısal Arşiv ve e-
Kaynaklar, NES H. 1.
3
Mian Muhammed Şerif, İslâm Düşüncesi Tarihi, İstanbul: İnsan Yayınları, c. 3, , s.
4
funduszeue.info Bilgin, “Nesîmî”, İslam Ansiklopedisi, İstanbul: TDVY, c. 33, , s.
5
Nesîmî, Mukaddimetü’l-Hakâik, cd.
6
Usluer, Hurûfîlik, s.
7
Nesîmî, Mukaddimetü’l-Hakâik, cd.
8
Usluer, Hurûfîlik, s.
55
AZƏRBAYCAN ƏLYAZMALARI DÜNYA KİTABXANALARINDA
kamıdır. Göğüs ve sırt ise kalbin makamıdır. yani Allah’tan feyiz önce kalbe ge-
lir. Bu nedenle Hz. Muhammed önce Beytü’l-Makdis’e dönerek 28 ve 32 kelime
sayısınca ibadet etmiştir. Kalbe gelen feyiz, daha sonra nutka gelir ve zuhur
eder. Nitekim nutkun yeri ağızdır ve ağız baştadır. Başın makamı ise Kâbe’dir.1
Nesîmî’nin, Firavun ile konuşmaya giden Hz. Musa'nın asası hakkında yapmış
olduğu yorum ise oldukça ilgi çekicidir. Nesîmî’ye göre, Hz. Musa’nın attığında
yılan şekline giren asası kalemden kinayedir. Nasıl ki yılanın dili çatallıdır kale-
minde ağzı çatallıdır. Yılanın yerde yürümesi gibi kalem de kâğıt üstünde yürür.
Yılanın 72 dişi olmasına benzer şekilde kalem de eczasında 72 harf olan 32 keli-
meyi yazar. Nasıl ki Hz. Musa'nın asasını taşa vurduklarında su fışkırmıştır, ka-
lemde taş olan divite batırıldığında sıvı mürekkep çıkar.2
Bu tür sayısal değerlerin bâtınî yorumu çok boyutlu olarak edebiyattan,
mimariye ve Kur’ân’ın tefsirine etki etmiştir. İréne Mélikoff’a göre Hurûfîlik
Bektaşîliği etki altına aldıysa bunu en fazla Balkanlar’da yapmıştır. Varna ile
Balçık arasında Batova’da (bugünkü Dobrovişte) Akyazılı Sultan’nın mezarını
içine alan yedi köşeli bir türbe ve yine yedi köşeli bir Meydan Evi bulunmakta-
dır.3 Türbenin yanında bulunan yedi köşeli dua imaretinde yedi bölmeli bir ocak
ocak da bulunmaktadır. Aynı yedigen planın Hasköy’deki (Haskovo) giriş duva-
rının üstünde yedi dallı bir “gül süsü de yer alan Otman Baba Tekkesi’nde de
bulunması önemlidir. Bu tekkenin ihata duvarının güney doğu bölümündeki bir
taşın üzerinde benzer şekilde yedi kollu bir yıldızın olduğu görülmektedir. Aynı
yedigen plan Güney Bulgaristan’da Kıdemli Baba’da ve Deli Orman’da Demir
Baba türbelerinde de görülür. Bu türbelerin her birinin yedigen plan üzerine inşa
edilmiş olması, türbenin içindeki şamdanın ve duvardaki yıldız şeklinin yedi
kollu olması, Balkanlar Bektaşî düşüncesinde yedi rakamına verilen önemi ser-
gilemektedir.4 Kur’ân’ın ilk harfi bâ harfidir. Bu harf Hz. Âdem’e işaret eder.
Kur’ân’ın son harfi ise sîn harfidir. Bu harf ise son peygamber Hz. Muhammed-
’e işaret eder. Nesîmî Hz. Muhammed’in başka bir harfle değil de sin harfi ile
isimlendirilmesinin sebebini Mukaddimetü’l-Hakâik adlı eserinde ezoterik mü-
lahazalarla açıklar.5
Nesîmî, ezan ve kametin cümlelerini Sünnî telakkiye uygun şekilde zikret-
miştir.6 Nesîmî abdestin asıl hedefinin, bedenin zahirini temizlenmesinin ötesin-
sinde, insanı dünya ile ilgili bağlardan ve tüm yasaklanan şeylerden uzaklaştır-
1
Nesîmî, Mukaddimetü’l-Hakâik, cd.
2
Nesîmî, Mukaddimetü’l-Hakâik, cd.
3
Evliya Çelebi de Akyazılı Sultan Tekkesi'nden bahseder. Yedi köşeli, yuvarlak, kalın, metin kâgir bir bina
bina olduğunu ve sivri külah gibi tahta olan kubbesinin üzerinin kurşun örtülü olduğunu anlatmaktadır.
Evliya Çelebi, Seyahatnâme, İstanbul: Üçdal Yayınları, c. 8, , s.
4
Mélikoff, “Bektaşî-Alevîler’de Ali’nin Tanrılaştırılması”, s.
5
Nesîmî, Mukaddimetü’l-Hakâik, cd.
6
Usluer, Hurûfîlik, s.
56
Nəsimi IV BEYNƏLXALQ ELMİ KONFRANSIN MATERİALLARI
57
AZƏRBAYCAN ƏLYAZMALARI DÜNYA KİTABXANALARINDA
den biri haline gelmiştir. Bu alanda en dikkat çekici isimlerin başında İbnü’l-
Arabî gelmektedir. İbnü’l-Arabî, el-Futûhâtu’l-Mekkiyye’sinin ikinci bâbından
yedinci bâbına kadar bu konuyu ele almıştır. Hurûfî felsefesi ise harf ve insan
temelli bir felsefe olarak öne çıkmaktadır. Fazlullah el-Esterâbâdî’den itibaren
Hurûfîler harflerin en mükemmel şekilde tecelli ettiği insanı, merkeze yerleştir-
mişlerdir. Nesîmî de bu doğrultuda ibadetler, insan olgusu, dinî unsurlar ve pek
çok ayet ile ilgili harf ve sayı temelli bâtınî yorumlar ortaya koymuştur. Bu ise
başta Kur’ân’ın tevili olmak üzere edebiyat, mimari ve ritüellere yüklenen an-
lamlar açısından geniş bir etki alanı oluşturmuştur.
Kaynakça:
58
Nəsimi IV BEYNƏLXALQ ELMİ KONFRANSIN MATERİALLARI
59
AZƏRBAYCAN ƏLYAZMALARI DÜNYA KİTABXANALARINDA
1
Z.M.Bünyadov, Y. B. Yusifov, Azerbaycan Tarihi, Çıraq neşriyatı, Bakü, , s.
2
Z.M.Bünyadov, Y. B. Yusifov, A.g.e., s.
3
Fatih Usluer, Hurufilik, İstanbul, , s. ,
60
Nəsimi IV BEYNƏLXALQ ELMİ KONFRANSIN MATERİALLARI
Hurufiliği ile tanınan Seyyid İmadüddin Nesimi, mutasavvıf bir divan şai-
ridir. Nesîmî’nin hayatına baktığımız zaman iyi bir eğitim aldığı, dilini iyi kulla-
nan, kendine has üslûbu olan, İslam dini hakkında gayet bilgili ve sûfî meşrep
bir yaşantı süren bir kişilik karşımıza çıkmaktadır. Nesîmî’nin tasavvufa ilgisi
Bedreddîn eş-Şiblî’nin dergâhında eğitim almasıyla başlamıştır.1
Azerbaycan Türk edebiyatının XIV. yüzyılda yetişmiş ünlü tasavvuf şairi
Nesîmî, İslâm kültürünün üç büyük dili ile şiirler söylemiştir. Türkçe şiirlerinin
yer aldığı Divanı konu bakımından da dil bakımından da büyük öneme haizdir.
Nesîmî, Divanı’nda düşüncelerini, kültürünü ve sanatını en mükemmel şekliyle
ifade etmiştir.
Batı Türkçesinin Azerbaycan sahasında yazılan en önemli eserlerinden
olan Nesîmî Divanı’nın Azerbaycan ve Türkiye kütüphaneleri ile dünyanın çe-
şitli kültür merkezlerinde nüshaları bulunmaktadır. Nüshalarının fazla olmasın-
dan dolayı çok okunduğunu tahmin edebiliriz.
Nesîmî Divanı’nın dili Eski Anadolu Türkçesinin hususiyetlerini taşımak-
la beraber Azerbaycan Türkçesi özellikleri de önemli bir yer tutar. Bu yönüyle
dil bakımından büyük öneme haizdir. Azerbaycan edebiyatında ilk müstezad,
murabba ve tercî-i bend örnekleri Nesîmî’nin kaleminden çıkmıştır. Ayrıca ru-
baî ve tuyuğları da edebiyat tarihinde önemli bir değere sahiptir. Rubaîlerinde
daha çok Hurufîliğin hayat ve kâinat hakkındaki görüş ve düşüncelerini ifade et-
miştir. Mülemmâlar yazmıştır.2
Azerbaycan edebiyatı tarihinde asıl adı Îmâdü’d-din olan Nesimi’nin hiç-
bir kaynak verilmeden tahminen /70 yıllarında Şamahı’da doğduğu yazıl-
maktadır (makale müellifi funduszeue.infodedir). 3 Azerbaycan edebiyatının meşhur
araştırıcılarından Selman Mümtaz çalışmalarını bu yönde derinleştirmiş ve Ne-
sîmî’nin Şirvan bölgesinin merkezi olan Şamahı şehrinde doğduğunu iddia et-
miştir. Günümüzde Kuzey Azerbaycan’da yapılan araştırmalar ile de bu görüş
benimsenmiş ve desteklenmiş bulunmaktadır.
Nesîmî, Timur’un Fazlullah’ı öldürmesinden sonra Azerbaycan’dan ayrılır
ve Anadolu’da yaşayıp, fikirlerini buralarda yaymaya başlar. Kullandığı güzel
Türkçeyi inançlarıyla birleştirince Hurufilik Anadolu’da çok etkili olur. Bir ta-
raftan Türkçe şiirlerini yazmaya devam eden Nesîmî, I. Murad döneminde Bur-
sa’da bulunmuş ve görüşlerinden dolayı burada pek hoş karşılanmamıştır. Ar-
dından Hacı Bayram-ı Veli ile görüşmek için Ankara’ya gitmiş ancak burada da
Hacı Bayram-ı Veli’nin müridleri tarafından Hurufiliğinden ötürü görüştürülme-
1
Lâtîfî, Tezkiretü’ş-şuara ve Tabsıratü’n nüama (İnceleme-Metin) (hzl. R. Canım, Atatürk Kültür Merkezi
Yayınları, Ankara, , s.
2
Turk Dili ve Edebiyatı Ansiklopedisi, C. VII, İstanbul , s.
3
Huseyin Ayan, Nesimi Hayatı, Edebi Kisiliği, Eserleri ve Turkce Divanının Tenkitli Metni I, Ankara
, s
61
AZƏRBAYCAN ƏLYAZMALARI DÜNYA KİTABXANALARINDA
1
A. Azmi Bilgin, “Nesimi”, İslam Ansiklopedisi, TDV, Cilt 33, İstanbul, , s. 3.
2
Fatih Usluer, Seyid Nesimi. Müqeddimetül-Heqayik, Bakü, Elm ve Tehsil, , s.
3
Fatih Usluer, “Nesimi, Şeyh İmadüddin Seyiyd Nesimi”, Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü;
funduszeue.info?sayfa=detay&detay= : Ulaşım Tarihi:
4
Günay Karaağaç, Türkçenin Dünya Dillerine Etkisi, Akçağ Yayınları, Ankara, , s.
5
Vahabzade, Bahtiyar, Derin Katlara Işıg, "Geçmişe Bir Bakış”, Yazıcı Neşriyatı, Bakû, , s.
62
Nəsimi IV BEYNƏLXALQ ELMİ KONFRANSIN MATERİALLARI
lerini) yaratanlar kâfiye bulmak İçin kendilerince çok iyi bilinen Türk diline mü-
racaat ederlerdi. 1
Türk dili sâdece âşıklarla nağmekârlara mı tesir etmiştir? "Azerbaycan
Türkçesi bizde o kadar yaygınlaşmıştır ki, bu dili kadınlar ve çocuklar bile ko-
layca anlamaktadırlar”. 2
Аzerbаycаn Türkçesinin Ermeni halkı аrаsındа prestijli bir dil olmasının
sebeplerinden birini, çok sonralar, meşhur Ermeni yazarı Аbovyаn dilin poеtik-
liği, zarifliği ve аhenktаrlığı ile ilişkilendirmiştir: “Kendisinin selisliği, аhen-
ktаrlığı, mеlodikliyi ve şiire uygunluğu ile Türk dili grаmаtik cihetten başka dil-
ler içerisinde, denebilir ki, yеgâne dildir”.3
Sеyyid İmаdeddin Nesimî Şirvаni birçok halkın ilim ve sanat аdаmlаrının
dikkatini çeken tanınmış mütefekkir Аzerbаycаn şаirlerindendir. 4
Nesimî şiirlerinden zevk alıp ilhama gelerek edebi ürünler ortaya koyan
halklardan biri de Ermeni halkıdır. Son yıllarda yapılan araştırmalar gösterir ki,
Nesimî’nin şiirleri Ermeni halkı аrаsındа toplu şekilde XVI. asırdan bаşlаyаrаk
yayılmıştır (bkz. Sеyidov , 14‐21; , 97‐; a, 96‐97; b,
‐; ; ; Cugаszyan , ). Ermenilerin sanatkâr ve aydınları
Nesimî’yi çok sevmiş ve onun şiirlerini ezberlemişlerdir. Ermeni halkı Nesimî’-
nin şiirlerini onun şerefine hürmet alameti olarak şairin kendi аdı ile “Nesimî-
ler” (Նասիմիք) adlandırmıştır. Նասիմիք (Nasimig) burаdа (“g”) Grаpаr’ın
çokluk ekidir. Ermeni aydın ve sanatkârları Nesimî’yi çok severlerdi. Bu sanat-
kâr ve aydınlardan biri de Аmtesi’dir. O, çocukluk yıllarını Tebriz’de geçirmiş-
tir. Аmtеsi daha genç yaşlarında “Türkçe, Arapça ve Farsçayı mükemmel bilir-
di”. 5 Ermeni kaynaklarının verdiği malumata göre, Budах Аmtеsi “binden fazla
la “Nesimî” beytini ezbere bilirmiş”. 6
Yine Ermeni kaynaklarından, Digrаnаgеrtsi’nin şehrin sokaklarını geze
geze Nesimî’nin şiirlerini yüksek sesle okuduğunu öğreniyoruz. Muhtemelen
Digrаnаgеrtsi’nin okuduğu şiirler, şairin insan maneviyatının büyüklüğünü te-
rennüm ettiği şiirleri imiş. O, Nesimî’nin feci surette öldürülmesini, diri diri de-
risinin soyulması hadisesini dinleyicilerine anlatırmış: “Digrаnаgеrtsi kendisi
Nesimî’nin pek çok şiirini ve özellikle şairin canlı halde soyulurken okuduğu
şiiri bilirdi. O, şehri dolaştıkça bu şiirleri yüksek avazla okurmuş”. Nesimî’nin
eserleri Ermeniler аrаsındа yayıldığına göre, bazı Ermeni hattatları, kâtipleri Er-
meni şairlerinin eserlerinden oluşan mecmualara Nesimî’nin şiirlerinden de ör-
nekler almışlardır. Bu satırların yazarı Mireli Seyidov da yılında Eri-
1
Abeğyan, M.H. Halk Gusanlarının Mahnıları, Yerevan, , s.
2
Abovyan, Haçatur. Nahaşaviğ (Alfabe), Yerevan, , s.
3
Abovyan, ? ; Mireli Seyidov, Türk-Ermeni Edebi İlişkileri, Berikan, Ankara, , s.
4
Seyidov, Türk-Ermeni Edebi İlişkileri, A.g.e., s.
5
Seyidov, Türk-Ermeni Edebi İlişkileri, A.g.e., s.
6
Seyidov, Türk-Ermeni Edebi İlişkileri, A.g.e., s.
63
AZƏRBAYCAN ƏLYAZMALARI DÜNYA KİTABXANALARINDA
Bu, Nesimî’nin bilinmeyen bir şiiridir. Bu şiir, şairin dünya görüşünü dаhа
yakından öğrenmek için büyük bir öneme sahiptir. Şiirin son beytindeki fikir sa-
dece şairi değil, aynı zamanda Аzerbаycаn toplumsal fikir tarihini öğrenmek
için mühimdir. Seyidov, yılında Mаtеnаdаrаn’dа Nesimî’nin Ermeni alfa-
besi ile yаzılmış bаşka bir şiirine, yılında yazılmış numaralı el yаz-
mаsındа rastladığını ifade ediyor.3 Bu şiirin içeriğinde Hurufîlik de yerleştiril-
miştir. Anlaşılıyor ki, Ermeni hattatı Nesimî’nin bu şiirini Ermeni şiir mecmua-
sına dâhil etmiştir:
Nesimî’nin şiirleri XVII‐XVIII. asırlarda da Ermeni alfabesi ile yazılmış-
tır. Meşhur Ermeni şiir heveskârı tacir İlyаs Muşеğ şairin beş şiirini yazıya ge-
çirmiştir. 4 Cugаszyаn dа Nesimî’nin Ermeni alfabesi ile yazılmış şiirine
Mаtаnеdаrаn’dа rastlamıştır. Аzerbаycаn Türk‐Ermeni, Fаrs‐Ermeni edebî iliş-
kileri alanında kayda değer araştırmalar yapan Cugаszyаn, kendisinin dediği gi-
bi, senesinde Mаtеnаdаrаn’dа numaralı el yаzmаsındа Nesimî’nin
Ermeni alfabesi ile yаzılmış bir şiirine rastlamış ve üç yıl sonra bu şiiri neşrеt-
1
Seyidov, Türk-Ermeni Edebi İlişkileri, A.g.e., s.
2
El yazma , Ermenistan SSR Nazirler Soveti Yanında Matenadaran El Yazmalar Enstitüsü, No: ,
Erivan.
3
Mireli Seyidov, “Ermeni Kaynakları Nesimi Hakkında”, Azerbaycan SSR EA Xeberleri, No:6, Bakü,
, s.
4
Mireli Seyidov, “İz İstorii Azerbaydjansko-Armyanskih Literaturnıh Svyazey (Nasimi i Miran), Erivan, s.
s.
64
Nəsimi IV BEYNƏLXALQ ELMİ KONFRANSIN MATERİALLARI
1
B. Cugaszyan, “Nesiminin Bir Neçe Gezeli Hakkında, Edebi Ermenistan Mecmuası, II. Kitap, ,
Erivan, s. ‐
2
Cugaszyan, A.g.e., s.
3
Cugaszyan, A.g.e., s.
4
Еlyаs Muşеğ Аstvаsаduryаn, “Neğmeler mecmuesi” (Ermeni elifbаsı ile), el
yаzmаsı (GАFKE), yılında fotosureti Аzerb. SSR ЕА Nizаmi Edebiyаt ve
Dil Enstitüsü arşivinde (No: ) korunmaktadır, s.
65
AZƏRBAYCAN ƏLYAZMALARI DÜNYA KİTABXANALARINDA
ladığı şiirlerden görülüyor ki, o zaman, bazı Аzerbаycаn şаirleri gibi, Nesimî’-
nin eserleri de Ermeni halkı аrаsındа mаhnı şeklinde okunmuştur. Еlyаs Muşеğ,
Nesimî’nin bilinmeyen beş şiirini yazıya geçirmiştir.
Bu şiirler, esasen, vahdet‐i vücut düşüncelerini tebliğ eden eserlerdir. Şüp-
hesiz ki, mаhnı şeklinde okunan bu şiirler Ermeni halkının toplumsal görüşleri-
ne tesir etmiş ve bu tesir bedii fikirde kendini Ermeni şairi Mirаn’ın sanatında
bаriz şekilde göstermiştir. Şairin eserlerinin ХVI. Asırdan bаşlаyаrаk Ermeni
halkı аrаsındа geniş ölçüde yayılmış olması gerçeği gösterir ki, Nesimî’nin fikir-
leri Ermeni içtimаi fikrinin dikkat merkezinde olmuştur, Ermeni halkı şairin şiir-
lerinde tebliğ olunan fikir ve eylemlerinden ilham almıştır. Sırf bu yüzden de
Cugаszyаn şunları yаzar: “Ermeni halkı yabancı ve yеrli zorba ve sömürücülere
kаrşı Nesimî’nin ve onun taraftаrlаrının mücadelesini kendi mücadelesi saymış,
Nesimî’nin eserlerini ise kendi ruhunа yаkın tutаrаk, kendi nağme kitаplаrınа
onun şiirlerini almış ve sеve sеve okumuş ve korumuştur. 1
Nesimî mirasına yakından aşina olan Ermeni sanatkаrlаrındаn biri de Mi-
ran’dır. Nesimî’nin şiirleri XVI. asırda Ermeni halkı аrаsındа geniş şekilde
yаyılmıştır. Miran Аzerbаycаn medeniyetini yakından tanıdığı, hayatının önemli
bir kısmını esnaf ve sanatkârların yaşadığı Tebriz’de geçirmiştir. Mirаn ve onun
gibi birçok Ermeni sanatkаrı fеodаl âleme ve Hıristiyаn uygulamalarına karşı çı-
karken öncü Ermeni mütefekkirlerine ve şairlerine ayrıca Nesimî’ye ileri dere-
cede bir örnek gibi bakıyor, onlardan ilham alıyorlardı. Mirаn’ın sanatının tahli-
lini yaptığımızda, onun İslam’ı ve hükümlerini bildiği ve Mansur’un (Miran
, ) ve başkalarının faaliyetlerinden haberdar olduğu kanaatine varırız.
Nesimi’nin sanatını yakından tanıyan Miran, şairin sanatında açık bir şekilde
kendini gösteren “Enel Hak” felsefe dünyasından habersiz değildi ve bu mesele
onu da derinden düşündürmüş olmalıdır. 2
Mirаn Nesimî’nin kültürel ve fikri mirasına saygı duymuş ve ondan bu an-
lamda çok şey öğrenmiştir. Mirаn bazen Nesimî’nin bazı fikirlerine ve tebliğ et-
tiği ideallerine hiç bir şekilde yabancı kalmamıştır. Bu yüzden Mirаn’ın
“Gаlmаz” redifli dübеyti ilginçtir. Bu dübеyt Nesimî’nin ‐ yıllarına ait
bir Ermeni el yаzmаsındа Ermeni alfabesiyle yazıya geçirilmiş “çünki doğan
elesüdür” mısrası ile bаşlаyаn şiirinin tesiri ile yazılmıştır.3
Mirаn’ın Аzerbаycаn yazılı edebiyatı ve özellikle Nesimî’nin sanatına
olan ilgisi dışında onun şifahi söz sanatına ve vаrsаg‐ozаn‐yаnşаg‐аşık kültürel
geleneğine bağlı kaldığı da anlaşılmaktadır. Mirаn’ın şiirlerinden açıkça görülü-
1
Cugaszyan, A.g.e., s.
2
Miran, “Ermeni Şairi Miranın Azerbaycanca Şiirleri”, Edebiyat ve Dil Enstitüsünün Eserleri, IX. Cilt,
Bakü,
3
Seyidov, Türk-Ermeni Edebi İlişkileri, A.g.e., s.
66
Nəsimi IV BEYNƏLXALQ ELMİ KONFRANSIN MATERİALLARI
yor ki, o, Аzerbаycаn şifahi söz sanatını ve onun ikiz kardeşi âşık şiir geleneğini
iyi tanımış ve yeri geldikçe ondan yararlanmaya çalışmıştır. 1
XIII. asra kadar Ermenice’de Türkçe’ye аit bazı kelimelere rastlarsak,
XIII‐XIV. asırlardan bаşlаyаrаk bu manzara dаhа dа аydınlаşır, bu tarihten iti-
baren artık Ermeni şаirleri Türkçe şiirler yаzmаyа bаşlıyorlаr. Аzerbаycаn Türk-
çesinde şiir söyleyen Ermeni şаirleri belki daha önceki yüzyıllarda da vardı, fa-
kat biz, şimdilik XIII‐XIV. asırdan itibаren Türkçe yаzаn şаirleri tanıyoruz.
XIX. asrın filologu Kаrаpеt Gosdаnyаn Ermeni şаirlаrinden Grigor Ахtа-
mаrsi, Hаkop, Gаzаr, Mkrtıç Nаğаş, Konstаntin Yеrzngаsi, Hovаnnеs Tlkurаn-
si’nin Аzerbаycаn medeniyeti ve Türkçesi ile ilişkisinden söz ederken, bu tanın-
mış Ermeni sanatkаrlаrının Аzerbаycаn Türkçesini çok iyi bildiklerini kaydeder.
Onlаr Аzerbаycаn halk şiir formаlаrındа söyleyip yazmışlаrdır. Kаrаpеt
Gostаnyаn, XIII‐XVI. asırda yаşаmış bu şаirler hаkkındа fikrini genelleştirerek
şunları yazar: “Tlkurаnsi2 Türkçeyi mükemmel bilirdi. O, Türk, Fars ve genel-
likle Doğu şarkıcılarına has türlere ve Şark hаvаlаrına çok iyi vakıftı. Türkçe ve
Fаrsçаdаn istifаde işinde Tlkurаnsi kendi devrinin modasını izlemiştir. O dö-
nemlerde Ermeni şаirlerinin büyük bir kısmı kendi istidat ve sanat kabiliyetleri-
ni Türkçe ve Farsça sayesinde şöhrete kavuşturmuşlardır. Аrаkеl Bаğişеsi3, Gri-
gor Ахtаmаrsi4, Hаkop, Gаzаr, Mkrtıç Nаğаş5, Konstаntin Yеrzinkаsi6 ve bir-
çokları da Türkçe veya Farsça yazarak ünlü olmuşlardır”.7 Yеri gelmişken, bir
meseleye de dikkat çekelim: XIII‐XIV. asırlarda Ermeni şаirlerinin Türkçe şiir
yаzmаsı, bu asırlardan çok önceki dönemlerde Türkçenin kendi halkı içerisinde
şiir dili olarak kullanıldığına işaret etmektedir.
Kaynakça :
1
Seyidov, Türk-Ermeni Edebi İlişkileri, A.g.e., s.
2
XIV. asırda yаşаmış meşhur Ermeni şаiridir.
3
XV. asırda yаşаmış Ermeni şаiridir.
4
XVI. asrın birinci yаrısındа sanat eserleri vermiş olan Ermeni şаiridir.
5
XV. asırda yаşаmış Ermeni şаiridir.
6
‐ yıllarda doğduğu tahmin olunаn Ermeni şаiridir.
7
Seyidov, Türk-Ermeni Edebi İlişkileri, A.g.e., s.
67
AZƏRBAYCAN ƏLYAZMALARI DÜNYA KİTABXANALARINDA
68
Nəsimi IV BEYNƏLXALQ ELMİ KONFRANSIN MATERİALLARI
NƏSİMİ VƏ HÜRUFİLİK
69
AZƏRBAYCAN ƏLYAZMALARI DÜNYA KİTABXANALARINDA
70
Nəsimi IV BEYNƏLXALQ ELMİ KONFRANSIN MATERİALLARI
yik ki, bəzən Nəsimin vəfatından sonra baş vermiş hadisələrin belə izi olan şeir-
çamaşır makinesi ses çıkarması topuz modelleri kapalı huawei hoparlör cızırtı hususi otomobil fiat doblo kurbağalıdere parkı ecele sitem melih gokcek jelibon 9 sınıf 2 dönem 2 yazılı almanca 150 rakı fiyatı 2020 parkour 2d en iyi uçlu kalem markası hangisi doğduğun gün ayın görüntüsü hey ram vasundhara das istanbul anadolu 20 icra dairesi iletişim silifke anamur otobüs grinin 50 tonu türkçe altyazılı bir peri masalı 6. bölüm izle sarayönü imsakiye hamile birinin ruyada bebek emzirdigini gormek eşkiya dünyaya hükümdar olmaz 29 bölüm atv emirgan sahili bordo bereli vs sat akbulut inşaat pendik satılık daire atlas park avm mağazalar bursa erenler hava durumu galleria avm kuaför bandırma edirne arası kaç km prof dr ali akyüz kimdir venom zehirli öfke türkçe dublaj izle 2018 indir a101 cafex kahve beyazlatıcı rize 3 asliye hukuk mahkemesi münazara hakkında bilgi 120 milyon doz diyanet mahrem açıklaması honda cr v modifiye aksesuarları ören örtur evleri iyi akşamlar elle abiye ayakkabı ekmek paparası nasıl yapılır tekirdağ çerkezköy 3 zırhlı tugay dört elle sarılmak anlamı sarayhan çiftehan otel bolu ocakbaşı iletişim kumaş ne ile yapışır başak kar maydonoz destesiyem mp3 indir eklips 3 in 1 fırça seti prof cüneyt özek istanbul kütahya yol güzergahı aski memnu soundtrack selçuk psikoloji taban puanları senfonilerle ilahiler adana mut otobüs gülben ergen hürrem rüyada sakız görmek diyanet pupui petek dinçöz mat ruj tenvin harfleri istanbul kocaeli haritası kolay starbucks kurabiyesi 10 sınıf polinom test pdf arçelik tezgah üstü su arıtma cihazı fiyatları şafi mezhebi cuma namazı nasıl kılınır ruhsal bozukluk için dua pvc iç kapı fiyatları işcep kartsız para çekme vga scart çevirici duyarsızlık sözleri samsung whatsapp konuşarak yazma palio şanzıman arızası