Kitap Eba Gov Tr Kodsor

MESLEKİ VE TEKNİK ANADOLU LİSESİ

MAKİNE VE TASARIM TEKNOLOJİSİ

TEMEL İMALAT İŞLEMLERİ

9
DERS KİTABI

YAZARLAR

Süleyman TİLKİ

Zeki BOZKURT

DEVLET KİTAPLARI
MİLLÎ EĞİTİM BAKANLIĞI YAYINLARI
YARDIMCI VE KAYNAK KİTAPLAR DİZİSİ

Her hakkı saklıdır ve Millî Eğitim Bakanlığına aittir. Kitabın metin, soru ve şekilleri
kısmen de olsa hiçbir surette alınıp yayımlanamaz.

Hazırlayanlar

Dil Uzmanı
Songül BAL KUSNACI

Görsel Tasarım Uzmanı

Mehmet Aslan KUSNACI

ISBN:
Millî Eğitim Bakanlığının gün ve sayılı oluru ile
Meslekî ve Teknik Eğitim Genel Müdürlüğünce öğretim materyali olarak hazırlanmıştır
Korkma, sönmez bu úafaklarda yüzen al sancak; BastÕ÷Õn yerleri toprak diyerek geçme, tanÕ:
Sönmeden yurdumun üstünde tüten en son ocak. Düúün altÕndaki binlerce kefensiz yatanÕ.
O benim milletimin yÕldÕzÕdÕr, parlayacak; Sen úehit o÷lusun, incitme, yazÕktÕr, atanÕ:
O benimdir, o benim milletimindir ancak. Verme, dünyalarÕ alsan da bu cennet vatanÕ.
Çatma, kurban olayÕm, çehreni ey nazlÕ hilâl! Kim bu cennet vatanÕn u÷runa olmaz ki feda?
Kahraman ÕrkÕma bir gül! Ne bu úiddet, bu celâl? ùüheda fÕúkÕracak topra÷Õ sÕksan, úüheda!
Sana olmaz dökülen kanlarÕmÕz sonra helâl. CânÕ, cânânÕ, bütün varÕmÕ alsÕn da Huda,
HakkÕdÕr Hakk’a tapan milletimin istiklâl. Etmesin tek vatanÕmdan beni dünyada cüda.
Ben ezelden beridir hür yaúadÕm, hür yaúarÕm. Ruhumun senden ølâhî, úudur ancak emeli:
Hangi çÕlgÕn bana zincir vuracakmÕú? ùaúarÕm! De÷mesin mabedimin gö÷süne nâmahrem eli.
Kükremiú sel gibiyim, bendimi çi÷ner, aúarÕm. Bu ezanlar -ki úehadetleri dinin temeli-
YÕrtarÕm da÷larÕ, enginlere sÕ÷mam, taúarÕm. Ebedî yurdumun üstünde benim inlemeli.
GarbÕn âfâkÕnÕ sarmÕúsa çelik zÕrhlÕ duvar, O zaman vecd ile bin secde eder -varsa- taúÕm,
Benim iman dolu gö÷süm gibi serhaddim var. Her cerîhamdan ølâhî, boúanÕp kanlÕ yaúÕm,
Ulusun, korkma! NasÕl böyle bir imanÕ bo÷ar, FÕúkÕrÕr ruh-Õ mücerret gibi yerden na’úÕm;
Medeniyyet dedi÷in tek diúi kalmÕú canavar? O zaman yükselerek arúa de÷er belki baúÕm.
Arkadaú, yurduma alçaklarÕ u÷ratma sakÕn; Dalgalan sen de úafaklar gibi ey úanlÕ hilâl!
Siper et gövdeni, dursun bu hayâsÕzca akÕn. Olsun artÕk dökülen kanlarÕmÕn hepsi helâl.
Do÷acaktÕr sana va’detti÷i günler Hakk’Õn; Ebediyyen sana yok, ÕrkÕma yok izmihlâl;
Kim bilir, belki yarÕn, belki yarÕndan da yakÕn HakkÕdÕr hür yaúamÕú bayra÷ÕmÕn hürriyyet;
HakkÕdÕr Hakk’a tapan milletimin istiklâl!

Mehmet Âkif Ersoy

5
GENÇLİĞE HİTABE

Ey Türk gençliği! Birinci vazifen, Türk istiklâlini, Türk Cumhuriyetini, ilelebet,-

muhafaza ve müdafaa etmektir.
Mevcudiyetinin ve istikbalinin yegâne temeli budur. Bu temel, senin, en kıy-
metli hazinendir. İstikbalde dahi, seni, bu hazineden, mahrum etmek isteyecek,
dahilî ve haricî, bedhahların olacaktır. Bir gün, istiklâl ve cumhuriyeti müdafaa
mecburiyetine düşersen, vazifeye atılmak için, içinde bulunacağın vaziyetin im-
kân ve şeraitini düşünmeyeceksin! Bu imkân ve şerait, çok namüsait bir mahiyet-
te tezahür edebilir. İstiklâl ve cumhuriyetine kastedecek düşmanlar, bütün dünya-
da emsali görülmemiş bir galibiyetin mümessili olabilirler. Cebren ve hile ile aziz
vatanın, bütün kaleleri zaptedilmiş, bütün tersanelerine girilmiş, bütün orduları
dağıtılmış ve memleketin her köşesi bilfiil işgal edilmiş olabilir. Bütün bu şeraitten
daha elîm ve daha vahim olmak üzere, memleketin dâhilinde, iktidara sahip olan-
lar gaflet ve dalâlet ve hattâ hıyanet içinde bulunabilirler. Hattâ bu iktidar sahipleri
şahsi menfaatlerini, müstevlilerin siyasi emelleriyle tevhit edebilirler. Millet, fakr u
zaruret içinde harap ve bîtap düşmüş olabilir.
Ey Türk istikbalinin evlâdı! İşte, bu ahval ve şerait içinde dahi, vazifen; Türk
istiklâl ve cumhuriyetini kurtarmaktır! Muhtaç olduğun kudret, damarlarındaki asîl
kanda, mevcuttur!
Mustafa Kemal ATATÜRK
İÇİNDEKİLER

İçindekiler
KİTABIN TANITIMI

ÖĞRENME BİRİMİ 1: EL İŞLEMLERİ

ATÖLYEDE İŞ GÜVENLİĞİ TEDBİRLERİ 18
İş Güvenliği
Güvenlik İşaretleri
Kaza Sebepleri
Makine Atölyelerinde Çalışanlar İçin Genel İş Sağlığı Güvenliği Kuralları
Atölyelerde Kişisel Koruyucu Donanımlar
Kişisel Koruyucu Donanımların Sınıflandırılması
DÜZLEM YÜZEY EĞELEME
Eğeleme
Eğe Çeşitleri
Kesitlerine Göre Eğeler
Dişlerine Göre Eğeler
DÜZLEM YÜZEY KONTROL ALETLERİ
Ölçme Aletleri
Kumpaslar
Ölçü Sistemine Göre Kumpaslar
Gönyeler
Mastarlar
Yardımcı Araçlar
İş Parçasını Bağlama Yöntemleri
Doğru Pozisyonda Eğeleme
İş Parçasının Sabitlenmesi
İş Parçalarının Eğelenmesi
Eğeleme İşlemininde Dikkat Edilecek Hususlar
PROFİL YÜZEY EĞELEME
İç Yüzeylerin Eğelenmesi
Dış Yüzeylerin Eğelenmesi
Delik ve Kanalların Eğelenmesi
Pah Kırma
MARKALAMA
Markalamada Kullanılan Aletler
Sürmeli Kumpaslar
Pleytler
Mihengirler
V Yatakları
Çelik Cetveller
Çizecekler
Pergeller
Nokta
Çekiç
Merkezleme Gönyesi

9
TEMEL İMALAT İŞLEMLERİ

Merkezleme Çanı

Markalama Boyası
Markalama Yöntemleri
Çizim Yöntemiyle Markalama
Şablonla Markalama
Yapıştırma Yöntemiyle Markalama
Nokta Vuruşu Yöntemiyle Markalama
Mürekkep Püskürtme Yöntemiyle Markalama
Lazer Yöntemiyle Markalama
Elektrokimyasal Kazıma Yöntemiyle Markalama
KESME
Testere İle Kesme
El Testereleri
El Testeresi İle Kesme Yaparken Dikkat Edileck Hususlar
Makine Testereleri
Makas İle Kesme
Keski İle Kesme
ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME -

ÖĞRENME BİRİMİ 2: MALZEME

MALZEMELERİN ÖZELLİKLERİ
MALZEME ÇEŞİTLERİ
Metal ve Metal Alaşımlı Malzemeler (Metalik Malzemeler)
Demir İçeren Metaller
Metal Olmayan Malzemeler
a. Seramikler
b. Plastikler (Polimerler)
c. Kompozit Malzemeler
MALZEME SEÇİMİ
Çelik Standartlarının Gösterimi ve Katalogların Kullanımı
TSE Çelik Standartları
MKE Kurumu Çelikleri
MALZEMEYİ TEST ETME
Malzeme Muayene Yöntemleri
Tahribatlı Muayene Yöntemleri
Tahribatsız Muayene
Sertlik Ölçme
Statik Sertlik Ölçme Yöntemleri
Dinamik Sertlik Ölçme Yöntemleri
ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME -

ÖĞRENME BİRİMİ 3: DELME VE VİDA İŞLEMLERİ

DELME İŞLEMLERİ
Matkaplar
Matkap Çeşitleri

10
İÇİNDEKİLER

Helisel Oluklu Matkap

Punta Matkabı
Havşa Matkapları
Namlu Matkaplar
Matkap Bileme Tezgâhları
Zımpara Tezgâhları
Zımpara Taşlarında Çalışırken Dikkat Edilecek Hususlar
Matkap Bileme
DELİK DELME
Delik Delme İşleminde Kullanılan Tezgâhlar
Masa Üstü Matkap Tezgâhı
Sütunlu Matkap Tezgâhı
Radyal Matkap Tezgâhı
El Matkapları (Breyizler)
Derin Delik Delme Tezgâhları
Matkap Tezgâhında Delik Delme İşlemi
Matkap Tezgahı İle Havşa Açma İşlemi
Derin Delik Delme
RAYBA ÇEKME
Rayba Çeşitleri
Diş Şekillerine Göre Raybalar
Kullanım Şekline Göre Raybalar
Raybalama Payı
Elde Rayba Çekme İşleminde İşlem Sırası
Makinede Rayba Çekmede İşlem Sırası
VİDALAR
Vidanın Tanımı
Vida Çeşitleri
Kullanım Amaçlarına Göre Vidalar
Ölçü Sistemlerine Göre Vidalar
Dönüş Yönüne Göre Vidalar
Diş Biçimlerine Göre Vidalar
Elle Kılavuz Çekme
Kılavuz çeşitleri
Kırık Kılavuzu Sökme ve Çıkarma
Bozulmuş Sıyrılmış Vidayı Tamir Etme
ELLE PAFTA ÇEKME
Pafta Çeşitleri
Kolları
ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME -

ÖĞRENME BİRİMİ 4: TEMEL TORNALAMA İŞLEMLERİ

TORNA TEZGÂHLARININ TANIMI VE ÖZELLİKLERİ
Torna Tezgâhı Çeşitleri
Üniversal Torna Tezgâhları
Özel Amaçlı Torna Tezgâhları

11
TEMEL İMALAT İŞLEMLERİ

Bilgisayar Kontrollü Üniversal Torna Tezgâhları

Kesici Takım Seçimi
Kesici Takım Çeşitleri
Biçimlerine Göre Kesici Takım Türleri
Gereçlerine Göre Kesici Takım Türleri
Kater Çeşitleri
Kesici Takımların Körelme Nedenleri
Torna Kalemlerinin Bilenmesi
Kesici Takımların Tezgâha Bağlanması
Kesme Sıvıları
Bor Yağının Hazırlanması
İŞ PARÇALARINI BAĞLAMA
Aynaların Sökülüp Takılması
Ters Ayna Ayaklarının Kullanımı
İş Parçalarının Aynaya Bağlanması
İŞ PARÇASINI TORNALAMA
Torna Tezgahlarında İş Güvenliği
Kesme Hızı ve Devir Sayısının Ayarlanması
İlerleme Hızı ve Ayarlanması
Alın Tornalama
Tornada Punta Deliği Açma
Boyuna Tornalama
Kademeli Tornalama
Pah Kırma
Kanal Açma ve Kesme
Konik Tornalama
Suporta Açı Vererek Konik Tornalama
Gezer Puntayı Kaydırarak Konik Tornalama
Sevk Kızağı İle Konik Tornalama
Tırtıl Çekme
Torna Tezgâhında Kılavuz ve Pafta İle Vida Açma
ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME -

ÖĞRENME BİRİMİ 5: TEMEL FREZELEME İŞLEMLERİ

FREZE TEZGÂHLARI
Freze Tezgâhı Çeşitleri
Freze Tezgâhının Kısımları
Freze Tezgahının Yardımcı Parçaları
Freze Tezgâhlarında İş Güvenliği Kuralları
KESİCİ TAKIMLAR
Çakı Çeşitleri
Biçimlerine Göre Freze Çakıları
Malzemelerine Göre Freze Çakıları
Freze Çakılarının Tezgâha Bağlanması
İŞ PARÇALARINI BAĞLAMA
İş Parçalarını Bağlama Yöntemleri

12
İÇİNDEKİLER

Mengenelerle Bağlama

Cıvata ve Pabuçlarla Bağlama

Özel Bağlama Kalıpları ile Bağlama

Divizör ve Karşılık Puntası ile Bağlama

Döner Tabla İle Bağlama
FREZELEME İŞLEMLERİ
Düzlem Yüzey Frezeleme
Düşey ve Eğik Yüzeylerin Frezelenmesinde Dikkat Edilecek Hususlar
Frezelenecek Yüzeye Göre Çakı Seçimi
Tablanın ve Freze Çakısının Yönünü
Aynı Yönlü Frezeleme
Zıt Yönlü Frezeleme
İşe Uygun Talaş Derinliği ve İlerleme Ayarı
Eğik Yüzey Frezeleme
Kanal ve Cep Frezeleme
ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME -
UYGULAMALAR
KAYNAKÇA
GENEL AĞ KAYNAKÇASI
GÖRSEL KAYNAKÇA
ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME CEVAP ANAHTARLARI

13
TEMEL İMALAT İŞLEMLERİ

14
KİTABIN TANITIMI

15
16
17
TEMEL İMALAT İŞLEMLERİ

Atölyede İş Güvenliği Tedbirleri

Sağlık ve güvenlik, toplumsal ve bireysel anlamda en temel ihtiyaçlardır. İşveren ve işçilerin
güvenli çalışma ortamının sağlanması, sağlık ve güvenlik tedbirlerinin eksiksiz bir şekilde yerine
getirilmesiyle gerçekleşir.

İş Güvenliği
Güvenli çalışmak için; kendiniz veya birlikte çalıştığınız arkadaşlarınız iş kazalarından korun-
malıdır. Okullarda ve işyerlerinde kazalara karşı önlem alınması ve iş güvenliğinin sağlanması
gerekir. Çalışanların tehlikeler, tehlikelerin sebepleri ve onların nasıl ortadan kaldırılacağını iyi
bilmesi gerekir.
• İş Güvenliği: İş yerinde ortaya çıkabilecek her türlü tehlike ve kazaya karşı alınacak ön-
lemler bütünüdür.
• İş Kazası: İş yerinde, işin yapıldığı sırada meydana gelen ve zarara, yaralanmaya ve ölüme
yol açabilen, beklenmeyen, kontrol edilemeyen, planlanmamış, istenmeyen olaylardır.

Güvenlik İşaretleri

İş yerindeki güvenlik tedbirlerini arttırmak için çeşitli işaretler konulur. Bu işaretler şunlardır;
a. Kurtarma İşaretleri: Kare, dikdörtgen şekilli olup beyaz ve yeşil renklerde yapılır (Görsel
).
b. Talimat İşaretleri: Daire şekilli olup mavi ve beyaz renklerde yapılırlar (Görsel ).

Görsel Kurtarma işaretleri Görsel Talimat işaretleri

c. Uyarı İşaretleri: Sarı ve siyah renklerde yapılmıştır. Sivri ucu yukarı doğru olan eşkenar
üçgen şeklindedir.

Görsel Uyarı İşaretleri

18
EL İŞLEMLERİ

d. Yasak İşaretleri: Kırmızı bir yuvarlak çerçeve ve çapraz çizgi içeriside, beyaz zemin üzerine
siyah şekillerle ifade edilen işaretlerdir. Genellikle daire şeklinde üretilirler.

Görsel Talimat işaretleri

Kaza Sebepleri

Kazalara, teknolojiden ve insandan kaynaklanan etkenler sebep olur. Tehlikeyi bilmeme, far-
kına varamama, düşünememe ve dikkat etmeme gibi sebepler insandan kaynaklanan etkenler-
dir. Teknolojiden kaynaklanan etkenler ise makinelerde meydana gelen arızalar, malzeme yorul-
ması gibi sebeplerdir.

Makine Atölyelerinde Çalışanlar İçin Genel İş Sağlığı Güvenliği Kuralları

• Öncelikle işe uygun iş elbisesi giyilmelidir.
• Yangın veya kaza gibi hallerde ne yapılması gerektiği önceden öğrenilmelidir.
• Atölye içerisinde asla koşulmamalıdır.
• Araç ve gereçlerdeki herhangi bir arızayı derhal atölye öğretmenine bildirilmelidir.
• Yeterince aydınlatılmamış ortamlarda çalışılmamalıdır.
• Hiçbir zaman arızalı araç ve makine kullanılmamalıdır.
• İnsanların takılarak düşmesine yol açacak cisimler ayak altında bulundurulmamalıdır.
• Sıvı ve katı yağlar ya da kimyasal maddeler dökülür dökülmez hemen temizlenmelidir.
• Makinalardan, mengene ve raflardan dışarıya sarkan kısımlara dikkat edilmelidir.
• Araç ,gereç ve takımlar kullanıldıktan sonra tekrar yerlerine konulmalıdır.
• Nasıl çalıştığını bilinmeyen alet ve tezgahlar asla kullanılmamalıdır.
• Makinelerin acil durdurma butonunun yeri önceden öğrenilmelidir.
• Tezgahlar üzerinde ne işe yaradığını bilmediğiniz kol ve düğmelerle oynanmamalıdır.
• Bir makinede çalışmaya başlamadan önce, makinenın koruyucu siperlerinin yerinde olup
olmadığı kontrol edilmelidir.
• İş bittikten sonra makine durudurulmalı ve sonra temizlenmelidir. Çalışan makineyi te-
mizlenmeye çalışılmamalıdır.
• Tezgâh üzerinde birikmiş metal talaşları fırça veya talaş çengeli kullanarak temizlenmeli,
asla çıplak elle temizlemeye çalışılmamalıdır.
• Dönen makine parçalarına temas etmemeye çalışılmalıdır.
• Sarkan uzun saçlar ve elbiseler iş kazalara sebep olabilir Çalışan kişinin saçları uzunsa
uygun bir şapka veya saç filesi ile toparlanmalıdır.
• İşe başlamadan önce ellere koruyucu krem sürülmeli, iş bittikten sonra da eller temiz
suyla iyice yıkanmalıdır (Görsel ).

19
TEMEL İMALAT İŞLEMLERİ

Görsel Toplanmamış uzun saçlar ve sarkan elbiselerden meydana gelen kazalar

Atölyelerde Kişisel Koruyucu Donanımlar

• Giysiler kişnin üzerine tam oturmalı, gevşek veya yırtık giysiler giyilmemelidir.
• Çalışmaya başlamadan önce iş elbisesinin önü, cepleri, yakaları ve kollarını düğmelen-
meli, varsa saat ve yüzükler çıkarılmalıdır.
• Uç tarafı takviyeli (çelik burunlu), tabanı kalın ve kaymayan ayakkabılar giyilmelidir.
• Yukarıdan cisimlerin düşme ihtimalinin olduğu alanlarda çalışırken mutlaka koruyucu ba-
ret takılmalıdır.
• Tezgahlarda çalışırken koruyucu gözlük takılmalıdır.
• Gürültü şiddetinin 80 desibeli aştığı yerlerde mutlaka kulak koruyucusu kullanılmalıdır.
• Çok tozlu, boya, yağ püskürtülen ortamlarda çalışılacaksa uygun bir filtre ile birlikte bir
yüz maskesi takılmalıdır.
• Sıcak parçaları, tehlikeli kimyasal maddeleri ve sivri uçlu malzemeleri taşırken daima
eldiven kullanılmalıdır.

Kişisel Koruyucu Donanımların Sınıflandırılması

a. Baş Koruyucuları: Kepler, boneler, siperlikli veya siperliksiz saç fileleri
b. Kulak Koruyucuları: Kulaklık, kulak tıkacı, barete takılabilir kulaklık
c. Göz ve Yüz Koruyucuları: Güvenlik gözlüğü, yüz siperliği, kaynak maskesi
d. Solunum Sistemi Koruyucuları: Gaz maskesi, toz maskesi, solunum cihazları
e. El ve Kol Koruyucuları: İş eldiveni, kolluk, bileklik ve parmak kılıfları
f. Ayak ve Bacak Koruyucuları: Dizlik, ayakkabı, bot ya da çizme
g. Vücut Koruyucuları: Atölye önlükleri, tulumlar, yelekler, ceketler ve tüm vücuda giyilen
giysiler

20
EL İŞLEMLERİ

Görsel Okullarda makine atölyelerinde kullanılması gereken kişisel koruyucu donanımlar

Düzlem Yüzey Eğeleme

Eğe metal işlemede kullanılan en önemli araçlardan birisidir. Basit bir el işlemi gibi gözükse de
birçok talaş kaldırma işleminden önce ya da sonra mutlaka eğeleme yapmak gerekir.

Eğeleme
Çelikten yapılan, metal, ahşap ve plastik malzemeleri talaş kaldırarak şekillendirmede kulla-
nılan üzerinde keskin dişleri bulunan el aletlerine eğe denir. Eğe ile malzemeler üzerinden enine
veya boyuna hareketlerle talaş kaldırma işlemine de eğeleme denir. Eğeler, kesme işlemi sıra-
sında meydana gelen hataları ve testere izlerini gidermek , çapak almak veya pah kırmak gibi
işlemlerde kullanılır.
Alaşımlı takım çeliğinden dövülerek elde edilen eğeler dişleri oluşturulduktan sonra sertleşti-
rilir. Kullanmadan önce ise el yapısına uygun bir sap takılır. Eğe sapının doğru ve sağlam takılması
iş güvenliği açısından oldukça önemlidir. Ahşap saplar takılırken;

• Konik şekilli olan sap kısmının üç yerinden ölçü alınır.

• Bu ölçülere uygun matkap çapları ile üç adet kademeli delik delinir.
• Sap eğeye takılır ve sap kısmı sağ el ile eğe ise sol el ile tutulur.
• Daha sonra mengenenin örs kısmına bir iki kez kuvvetlice vurulur.
• Sapın tam oturduğundan emin olunduktan sonra kullanılmaya başlanır (Görsel ).

21
TEMEL İMALAT İŞLEMLERİ

Görsel Eğe sapının takılması

Eğeler boy ölçülerine göre adlandırılır. Boy ölçüsü olarak parmak (inç) ölçüsü kullanılır. Atöl-
yelerde; 6, 8, 10, 12, 14 parmak boy ölçüsündeki eğeler kullanılır. Eğelerin boyları büyüdükçe
üzerindeki dişlerinde boyutları da büyür. Eğeler diş büyüklüğüne göre kaba, orta ve ince dişli
eğeler olarak adlandırılır. Alüminyum, pirinç gibi yumuşak malzemelerin eğelenmesinde kaba
dişli eğeler, sert malzemelerin eğelenmesinde ise ince dişli eğeler kullanılır.

Görsel Eğe diş büyüklükleri

Hassas ve küçük işlerin eğelenmesinde ise daha küçük dişli olan saatçi eğesi kullanılır. Bu
eğelerin boyları 50 mm ile mm arasında değişir (Görsel ).

Görsel Saatçi eğesi ve elmas saatçi eğesi takımı

22
EL İŞLEMLERİ

Eğe Çeşitleri

Eğeler işlenecek malzemeye göre tek dişli ya da çapraz dişli ve yüzeyin şekline göre (yuvarlak,
kare ve üçgen gibi) seçilip kullanılır. Bu nedenle eğeler kesitlerine ve dişlerine göre sınıflandırılır-
lar.
Kesitlerine Göre Eğeler
Eğeler enine kesildiğinde ortaya çıkan profil şekillerine kesit denir. Bu şelillere göre eğeler
aşağıdaki gibi sınıflandırılır.

Düz-Lama Eğe: Düzlem yüzeyleri eğelenmede kullanılan dikdörtgen kesitli yassı eğedir (1).
Üçgen Eğe: Açılı iç köşeler ve delikleri eğelemede kullanılan eşkenar üçgen kesitli eğedir (2).
Kare Eğe: Dikdörtgen delik ve kanalları eğelemekte kullanılan kare kesitli eğedir (3)
Balık Sırtı Eğe: İçbükey yüzeylerin eğelenmesinde kullanılan yarım yuvarlak kesitli eğedir (4).
Yuvarlak Eğe: Yuvarlak delikler ve içbükey yuvarlak yüzeylerin eğelenmesinde kullanılan yu
varlak kesitli eğedir (5).
Bıçak Eğe: Keskin iç köşelerin eğelenmesinde kullanılan dar üçgen kesitli eğedir (6).

Görsel Kesitlerine göre eğe çeşitleri

Dişlerine Göre Eğeler

Tek Dişli Eğeler: Tek dişli eğeler, alüminyum gibi yumuşak malzemelerin eğelenmesinde kul-
lanılan tek sıra halinde dişleri bulunan eğelerdir.
Çapraz Dişli Eğeler: Dişleri eğe üzerinde, çapraz iki sıra hâlinde dizilmiştir. Böylece eğenin
diş sayısındaki artışla orantılı olarak kesme etkisi de arttırılmış olmaktadır. Kuyumculukta
çapraz dişli eğeler kullanılmaktadır.
Törpü Dişli Eğeler: Ahşap malzemeler de kullanılan balıksırtı şeklindeki eğelerdir. Bir yüzeyi
düz diğer yüzeyi ise yarım yuvarlaktır. Santimetre kareye düşen diş sayısı diğer eğelere göre
daha az olduğundan yumuşak malzemelerin kaba olarak eğelenmesine imkan verir.

23
TEMEL İMALAT İŞLEMLERİ

Görsel Kesitlerine göre eğe çeşitleri

Düzlem Yüzey Kontrol Aletleri

Makinecilikte üretim, parçanın yapım resminde belirtilen ölçü ve özelliklere göre yapılır. Üre-
tim sırasında ve sonrasında parçanın bu özelliklere göre yapılıp yapılmadığının ölçülmsi ya da
kontrol edilmesi gerekir. Bu amaçla bazı ölçme ve kontrol aletleri geliştirilmiştir. Bunlar; cetveller,
gönyeler, kumpaslar, mikrometreler, komparatörler, mastarlar vb. gibi aletlerdir.

Ölçme Aletleri

Bilinen bir değer ile aynı cinsten bilinmeyen bir değerin karşılaştırılmasına veya mukayese
edilmesine ölçme denir. Bir işin usulüne uygun,doğru ve aslına uygun istenilen ölçü sınırları içeri-
sinde yapılıp yapılmadığının incelemesi ve denetlemesine ise kontrol denir.
İmal edilen parçaların istenilen ölçü , özellik ve yüzey kalitesine sahip olması ancak ölçme ve
kontrol aletleri ile mümkündür. Bir parçanın ölçüleri ölçme aletleriyle, yüzey kalitesi ise kontrol
aletleri ile belirleriz. Her ikisini kullanarak ise istenilen özellik ve ölçülerde parçalar elde ederiz.

Kumpaslar
Makinecilikte en çok kullanılan ölçme aletleridir. Alaşımlı paslanmaz çelikten yapılır. Kumpa-
sın; sabit ve hareketli çeneleri kullanılarak uzunluk ve dış çaplar ölçülür. Üst kısmında bulunan iki
küçük çene ile iç çap ve kanal uzunlukları ölçülür. Kılıç kısmı ile de derinlik ölçümü yapılır.

Görsel Kumpasın kısımları kullanımı

a. Kullanım Alanına Göre Kumpaslar

Derinlik kumpasları, sürmeli kumpaslar, modül kumpası, vida kumpası, saatli kumpas, iç çap
kumpası ve dış çap kumpası vb.

24
EL İŞLEMLERİ

Görsel Kumpas çeşitleri

25
TEMEL İMALAT İŞLEMLERİ

Kumpas Kullanırken Dikkat Edilecek Hususlar;

• Kullanılacak kumpasın ölçme yapacak çeneleri temizlenmelidir.
• Ölçüm sırasında kumpasın ağızları ile iş parçasına baskı yapılmamalıdır.
• Okuma esnasında kumpasa dik bakılmalıdır.
• İş parçaları hareket halindeyken ölçüm yapılmamalıdır.
• Ölçme esnasında kumpas ile parça arasında mıknatıslanma olmamasına dikkat edilme-
lidir.

Görsel Kumpasın doğru kullanılması

Ölçü Sistemine Göre Kumpaslar

Metrik ölçü sistemi ve parmak ölçü sistemine göre yapılan kumpaslardır. Metrik ölçü sistemi,
milimetre cinsinden ölçüm yapan 1/10, 1/20 ve 1/50 mm hassasiyetine sahip kumpaslardır. Inch
(parmak) ölçü sistemine göre yapılan kumpaslar ise inç cinsinden ölçüm yapan, 1/32’’, 1/64’’,
1/’’ ve 1/” hassasiyetine sahip kumpaslardır.

► 1/10 mm Hassasiyetli Kumpaslar : Kumpasın cetveli üzerinde iki çizgi arasındaki mesafe
1 mm dir. Verniyer bölüntüsü üzerinde bulunan iki çizgi arasındaki mesafe mm’dir. Cet-
vel üzerindeki 9 mm’lik kısım verniyer üzerinde 10 eşit parçaya bölünmüştür. 0,,,3-
0,,,,,,9 mm gibi değerler ölçülür. Kumpasın hassasiyeti: = mm ‘dir .
Yani bu kumpaslarla ölçülecek en küçük değer 0,1 mm demektir. (Görsel ).

Görsel 1/10 mm hassasiyetli kumpasın okunması

26
EL İŞLEMLERİ

Kumpasın okunması;
• Kumpasın cetvel kısmı tam sayıları, verniyer kısmı ise virgülden sonraki ondalık sayıları
ifade eder.
• Önce verniyer kısmındaki 0 (sıfır) çizgisinin tam karşısında bulunan ölçü cetveli mm bö-
lüntüsü okunur. Kaçıncı çizgiden sonra başlamışsa o rakam tam sayı olarak yazılır. Örne-
ğin, 5’inci çizgiden sonra başlıyorsa tam sayı 5’dir.
• Sonra verniyerdeki hangi çizginin cetveldeki çizgiler ile tam çakışmış olduğu bulunur. Çiz-
gi sayılır ve bulunan çizgi sayısı kumpasın hassasiyeti olan 0,1 ile çarpılır. Örneğin, 7’inci
çizgi çakışmış ise 0,1 x 7 = 0,7 mm yapar.
• İki ölçü toplanınca sonuç 5 + 0,70= 5,70 mm yapar

Görsel 1/10 mm hassasiyetli kumpas okuma örnekleri

► 1/20 mm Hassasiyetli Kumpaslar: Cetvel üzerindeki 19 mm’lik kısım verniyer üzerinde

20 eşit parçaya bölünmüştür. Verniyer bölüntüsü üzerinde bulunan iki çizgi arasındaki me-
safe mm’dir. Kumpasın hassasiyeti 1- 0,95 = mm’dir. 0,,,,,45 mm
gibi değerler ölçülür (Görsel ).

Görsel 1/20 hassasiyetli kumpasın okunması

27
TEMEL İMALAT İŞLEMLERİ

Kumpasın okunması;
• Kumpasın cetvel kısmı tam sayıları, verniyer kısmı ise virgülden sonraki ondalık sayıları
ifade eder.
• Önce verniyer kısmındaki 0 (sıfır) çizgisinin tam karşısında bulunan ölçü cetveli mm bö-
lüntüsü okunur. Kaçıncı çizgiden sonra başlamışsa o rakam tam sayı olarak yazılır. Örne-
ğin, 47’inci çizgiden sonra başlıyorsa tam sayı 47’dir.
• Sonra verniyerdeki hangi çizginin cetveldeki çizgiler ile tam çakışmış olduğu bulunur. Çiz-
gi sayılır ve bulunan çizgi sayısı kumpasın hassasiyeti olan 0,05 ile çarpılır. Örneğin, yedin-
ci çizgi çakışmış ise 0,05 x 7 = 0,35 mm yapar.
• İki ölçü toplanınca sonuç 47 + 0,35 = 47,35 mm yapar.

Görsel 1/20 mm hassasiyetli kumpas okuma örnekleri

► 1/50 mm Hassasiyetli Kumpaslar: Cetvel üzerindeki 49 mm’lik kısım verniyer üzerinde

50 eşit parçaya bölünmüştür. Verniyer bölüntüsü üzerinde bulunan iki çizgi arasındaki mesa-
fe mm’dir. Kumpasın hassasiyet değeri 1- 0,98 = mm’dir. 0,,,,,
0,46 mm gibi değerler ölçülebilir.

Görsel 1/50 hassasiyetli kumpasın okunması

28
EL İŞLEMLERİ

Kumpasın okunması;
• Kumpasın cetvel kısmı tam sayıları, verniyer kısmı ise virgülden sonraki ondalık sayıları
ifade eder.
• Önce verniyer kısmındaki 0 (sıfır) çizgisinin tam karşısında bulunan ölçü cetveli mm bö-
lüntüsü okunur. Kaçıncı çizgiden sonra başlamışsa o rakam tam sayı olarak yazılır. Örne-
ğin, 15’inci çizgiden sonra başlıyorsa tam sayı 15’dir.
• Sonra verniyerdeki hangi çizginin cetveldeki çizgiler ile tam çakışmış olduğu bulunur. Çizgi
sayılır ve bulunan çizgi sayısı kumpasın hassasiyeti olan 0,02 ile çarpılır. Örneğin, 25’inci
çizgi çakışmış ise 0,02 x 25 = 0,50 mm yapar.
• İki ölçü toplanınca sonuç 15 + 0,50 = 15,50 mm yapar.

Görsel 1/50 mm hassasiyetli kumpas okuma örnekleri

Gönyeler
Yüzeylerin düzlemselliğinin ve yüzeyler arası açıların kontrol edilmesi için kullanılan kontrol
aletleridir. Kıl gönyeler yüzeylerde farklı doğrultularda kullanılarak yüzeylerin düzlemselliğinin
kontrolünde kullanılır. Kıl gönye ile yüzey arasındaki ışık sızıntısı yüzeyin düzlemselliği hakkında
bilgi verir. Her tarafta eşit ışık sızıntısı veya hiç ışık sızmaması yüzeyin düzlemsel olduğunu ifade
eder. En çok kullanılan gönye çeşitleri şunlardır;

29
TEMEL İMALAT İŞLEMLERİ

• Şapkalı gönye (1)

• Düz gönyeler (2)
• Kıl gönye (3)
• ° lik gönye (4)
• Dijital açı gönyesi (5)
• Ayarlı açı gönyesi (6)

Görsel Gönye çeşitleri

Görsel Gönye ile yüzeylerin düzlemselliğinin kontrolü

30
EL İŞLEMLERİ

Mastarlar
Makine parçalarının ölçme ve kontrol işlemlerinde ölçme ve kontrol aletleri ile birlikte kul-
lanılan yardımcı aletlerdir. Mastarlar, parçaların geometrik şekillerinin ve yüzey kalitelerinin
kontrolünde kul anılırlar. Mastarların bazıları direkt bazıları ise endirekt olarak ölçme ve kontrol
işlemleri yapar. Özellikle seri üretim aşamalarında sürekli aynı türden ölçümlerin yapılması gerek-
tiğinde zamandan tasarruf sağlarlar.

• Tampon mastarları • Johnson mastarları • Konik mastarlar

• Halka mastarlar • Prizmatik mastarlar • Silindirik mastarlar
• Vida mastarları • Profil mastarları • Kalınlık mastarları
• Çatal mastarlar

a. Tampon Mastarlar
İç çap mastarları da denir. Tampon mastarları iş parçası üzerindeki delik çaplarının tolerans
sınırları içerisinde yapılıp yapılmadığını kontrol etmekte kullanır. Daha çok silindirik şekilde üre-
tilirler.
Silinirik uçlardan biri deliğe geçer diğer taraf ise geçmez. Geçer taraf geçmez taraftan daha
uzun olarak yapılmıştır. Geçmez tarafı deliği kavrar fakat geçmezse, geçer tarafı ise boşluksuz ge-
çerse parça istenilen tolerans sınırları içerisinde yapılmış funduszeue.infoın uç kısımları üzerinde
ölçülebilecek ana ölçü ve tolerans değerleri yazılıdır. Geçmez taraf kırmızı renge boyanmıştır.
Çok büyük çaplarda mastarların ağırlığını azaltmak için tek taraflı olarak yapılırlar. Tek taraflı
tampon mastarları geçer ve geçmez olarak iki ayrı parça olarak üretilirler.
Çapları mm’ye kadar olan tampon mastarları silindirik olarak, daha büyük çaplar için ise
lama olarak üretilirler. Silindirik, derin delik, kanal, konik, kare, çokgen ve lama tampon mastarı
gibi çeşitleri vardır. Kullanımı sırasında şunlara dikkat edilmelidir;
• Ölçülecek delik yüzeyleri çok temiz olmalıdır.
• Kullanmadan önce hafifçe yağlanmalıdır.
• Deliğe geçer taraf zorlanmadan ve delik eksenine dik doğrultuda geçirilmelidir.
• Ölçme işlemi oda sıcaklığında yapılmalıdır.
• Önce geçer taraf sonra geçmez taraf kontrol edilmelidir.
• Geçer taraf boşluksuz sıkı geçmeli, geçmez taraf ise geçmemelidir.
• İki tarafta delikten geçiyorsa delik ölçüleri toleranslar dahilinde değildir.
• Eğer iki tarafta delikten geçmiyorsa delik ölçüsü küçüktür, işlenerek büyütülmelidi

Görsel : a. Silindirik tampon mastarları b. Lama tipi tampon mastarları

31
TEMEL İMALAT İŞLEMLERİ

Görsel Tampon mastarının kullanılması

b. Halka Mastarlar
Halka mastarlar, millerin çap toleranslarına uygunluğunun kontrolünde,iç ölçüm cihazlarının
ayarlanmasında, ayarlanabilir raybaların kontrolünde ve havalı ölçüm cihazlarının ayarlanmasın-
da kullanılırlar. İki adet olarak imal edilirler. Geçmez halka mastarı daha ince ve üzeri kırmızı renk
ile işaretlidir.

Görsel Halka mastarları

c. Çatal Mastarlar
Mil çap ölçülerinin tolerans sınırları içerisinde olup olmadığının kontrolü için kullanılır. İki
tarafı ay şeklinde çelik dökümden yapılıp ölçüm yapılacak uç kısımları sertleştirilir ve sonrada
taşlanır. Gövde üzerinde ana ölçü ve mil geçme toleransı, uç kısımlarında ise tolerans değerleri
mikron cinsinden yazılıdır. Çift taraflı çatal mastarlarda geçer taraf mavi renkli geçmez taraf ise
kırmızı renklidir mm’den küçük çap ölçülerinde çift taraflı, büyük çap ölçülerinde ise tek ta-
raflı çatal mastarları kullanılır.
Ayarlı çatal mastarlar tek taraflı olarak üretilir. Geçer ve geçmez uç yan yanadır. Öndeki uç
geçer uç, arkadaki uç ise geçmez uçtur. Geçer ve geçmez taraf çap ölçüleri Johnson mastarları ile
ayarlanır. Kullanımı sırasında şunlara dikkat edilmelidir;

• Geçer taraf kendi ağılığı ile zorlamadan geçirilmelidir.

• Geçmez taraf ise parçayı ağızlamalı fakat geçmemelidir.
• Çok fazla kullanılacak mastarların ağız kısımları sert maden ile kaplanmalıdır.
• Ölçme ve kontrol işlemleri oda sıcaklığında yapılmalıdır.
• Kullanıldıktan sonta temizlenip yağlanmalı ve özel kutularında saklanmalıdır.

32
EL İŞLEMLERİ

Görsel Çatal mastar çeşitleri

d. Vida Mastarları
Silindirik iç ve dış yüzeylere açılmış genel amaçlı vidalarının kontrolünde kullanılır. Kontol
edilecek her vida ölçüsüne ve tipine göre ayrı ayrı üretilirler. Üretimleri tampon mastarlar ile aynı
olup uç kısımlarına ölçülecek vida çapına uygun vida dişleri açılmıştır.
Mastarların üzerinde vida ölçüsü, adımı ve tolerans değerleri yazılıdır. Diş çap vida mastar-
ları çift taraflı olarak üretilir ve geçmez tarafı kırmızı renk ile işaretlenmiştir. Geçer taraf vidaya
boşluksuz geçerse, geçmez taraf vidayı ağızlayıp durursa vida tolerans sınırları dahilinde yapılmış
demektir. Ayarlanabilir olarak da üretilirler.

Görsel : Vida mastarları

e. Johnson Mastarları
Blok mastarları olarak da adlandırılırlar. Standart ölçü aletlerinin ayarlanmasında, ölçme ve
kontrol işlemlerinde kullanılır. Yüksek tamlığa sahiptir. Yüzeyleri özel yöntemlerle sertleştirilmiş
ve hassas olarak işlenmiştir. Karşılıklı kenarları birbirine paralel olarak lepleme işlemine tabi tutu-
lur. İstenilen ölçüyü elde etmek için yüzeyler birbiri üzerinde kaydırılarak yapıştırılmalı ve burku-
larak ayrılmalıdır. Hem metrik hemde inç ölçü siteminde yapılırlar.
Üzerlerinde mm cinsinden mastar ölçüsü ve mastar cinsini gösteren harfler bulunur. Kulla-
nım amacına göre; AA, A, B ve C grubu olarak gruplara ayrılır. En hassas olan grup AA grubudur.
Kullanım yerine göre dikdörtgen kesitli, kare kesitli ve kare kesitli ortası delik olarak üretilirler
(Görsel ).

Görsel Johnson mastarı takımı ve mastarların sökülmesi

33
TEMEL İMALAT İŞLEMLERİ

f. Konik Mastarlar
Makinecilikte kullanılan bu mastarlar, silindirik ve lama biçimli olarak üretilip delik ölçülerinin
kontrolünde kullanılır. Üzerlerinde bölüntülü çizgiler vardır. Üzerindeki ölçülerden yararlanılarak
delik ölçü kontrolleri yapılır.

Görsel Konik mastarlar

g. Profil Mastarları
Farklı ölçü ve profildeki girinti, çıkıntılar ile iç bükey kavis, dış bükey kavis, vida vb. profildeki
yüzey şekillerinin kontrolünde kullanılan çelikten yapılmış mastarlardır.

Görsel Vida profil mastarı örnekleri

Görsel : Profil mastarı örnekleri

34
EL İŞLEMLERİ

h. Kalınlık Mastarları
Hassas olarak taşlanmış olan bu mastarlar genellikle otomotiv sektöründe yaygın olarak kul-
lanılır. Çeşitli kalınlıktaki çelik sac ya da tellerden imal edilmişlerdir. Aynı zamanda sac ve tel türü
malzemelerin ölçülmesinde kullanılırlar. Piyasada kalınlık mastarlarına sentil denilmektedir.

Görsel Kalınlık mastarları

j. Silindirik Mastarları
Silindirik iç deliklerin ölçme ve kontrol işlemlerinde kullanılır. Çelik ve dökme çelikten yapılıp
sertleştirilerek hassas yüzey kalitesinde taşlanmışlardıfunduszeue.infoı çap ve boylarda yapılırlar.

Görsel Silindirik mastarlar

k. Prizmatik Mastarlar
Ölçme, kontrol ve markalama işlemlerinde kullanılan prizmatik şekilli mastarlardır. Çelik veya
dökme çelikten yapılıp sertleştirilerek hassas olarak taşlanmışlardır. Ölçme aletleri ile birlikte kul-
lanılır.
Yardımcı Araçlar

a. Komparatörler
mm hassasiyetinde ölçme kontrol aletleridir. Küçük ölçü sapmalarının ve geometrik şekil
değişikliklerinin kontrolünde kullanılır. Prob adı verilen uç kısmı aşağı yukarı hareket ettiğinde
içerisindeki vidalı mil ve dişliler ile ibreyi hareket ettirir. Saat kısmında bulunan iki çizgi arasındaki
mesafe mm’yi ifade eder. Komparatör üzerinde bir de küçük bir ibre bulunur. Küçük ibrede
iki çizgi arası 1mm’yi ifade eder. 1 mm’lik hareket sağlandığında büyük ibre bir tam tur dönmüş
olur. Aşağı yukarı hareket mesafesi kısıtlıdır. Dış bileziği, üzerinde bulunan tırtıl çevrilerek içeride-
ki saat kısmı da döndürülmüş olur. Böylece sıfır noktası istenilen konumda ayarlanabilir.

35
TEMEL İMALAT İŞLEMLERİ

Komparatörler genellikle manyetik bağlama sistemine sahip komparatör sehpası ile birlikte
kullanılır. Komparatör sehpası üzerindeki kollar, üzerine bağlanan komparatör iş parçası üzerine
temas edecek şekilde kollar aşağı yukarı ve sağa sola çevrilebilir. İstenilen konuma ayarlanıp üze-
rindeki somunlar sıkılır.
Dış çap komparatörü, iç çap komparatörü, boru komparatörü,kalınlık komparatörü, derinlik
komparatörü, kanal komparatörü, vida komparatörü ve test komparatörü gibi çeşitleri vardır.
(Görsel )

Görsel Komparatör ve komparatör saati

İş Parçasını Bağlama Yöntemleri

Eğeleme işlemi yapaılırken iş parçasını sabitlemek için genellikle mengeneler kullanılır. Men-
gene,işleme, düzeltme ve onarım gib işlemlerin uygulanacağı parçayı sıkıştırıp sabitlemeye yara-
yan bir tür bağlama aracı olarak tanımlanabilir.

Tesviyeci Tezgahı: Üst kısmına mengenelerin bağlandığı , ayakları dökme demirden, üst tab-
lası ise meşe ya da gürgen türü ağaçlardan yapılan masaya tesviyeci tezgahı denir. Günümüzde
komple metalden yapılan tesviyeci tezgahları da kullanılmaktadır.

Tesviyeci Mengenesi: Özellikle metal malzemelerin bağlanmasında kullanılır. Genellikle ağız

genişliği ve ağız derinliğine göre tercih edilirler (Görsel ).

Görsel Tesviyeci mengenesinin kısımları

36
EL İŞLEMLERİ

Ayaklı Tezgâh Mengenesi: Sıcak maden işçiliğinde ve eğme, bükme işlemlerinde kullanılır.
Boru Mengenesi: Tesisatçılıkta boru kesimi ve vida açma işlemlerinde kullanılır.
Yardımcı Sıkma Araçları: İş parçası bağlama işlemlerinde kullanılan kazancı mengenesi, pah
mengenesi, boru mengenesi, tezgah mengenesi, el mengneleri, ağızlıklar vb. araçlardır.
• Kazancı mengenesi, parçaların birbirine bağlanmasında kullanılır.
• Pah mengenesi, parçaları 45° bağlayarak kenat pahlarının eğelenmesinde kullanılır.
• Sıkma ağızları, silindirik ve ezilmesi istenmeyen hassas parçaların mengeneye bağlanma-
sında kullanılır.
• Boru mengenesi, mil ve boru gibi içi boş malzemelerin ezilmeden bağlanmasında kulla-
nılan V şeklinde sıkma çenesi bulunan mengenelerdir.
• Tezgah mengenesi, tezgahlara iş parçalarının bağlanmasında kullanılır.
• El mengeneleri, elle tutulması zor olan ve tesviyeci mengenesine bağlanamayan parçala-
rın bağlanmasında kullanılır (Görsel )

Pah mengenesi Boru mengenesi Kazancı mengenesi

El mengenesi Tezgah mengeneleri

Görsel Yardımcı sıkma araçları

Doğru Pozisyonda Eğeleme

İş Parçasının Sabitlenmesi
Eğeleme işlemi sırasında her iki elin serbest hareket edebilmesi gerekir. Bu nedenle güven-
li bir çalışma için eğe yapılacak iş parçasının ise sabitlenmesi gerekir. İş parçalarını sabitlemek
için genellikle tesviyeci mengeneleri kullanılır. İş parçalarının mengeneye bağlanması sonucunda
parça üzerinde oluşacak ezilmelerden korumak için alüminyum, ahşap ve plastik malzemelerden
yapılan mengene ağızlıkları kullanılır (Görsel ).

37
TEMEL İMALAT İŞLEMLERİ

Görsel Sıkma ağzı ve ağızlık örnekleri

İş Parçalarının Eğelenmesi

El işlemleri sırasında kullanılan en önemli el aleti eğedir. Eğelerin dişleri kama şeklinde dü-
zenlenmiştir ve sürtünme sırasında kesme etkisi yapar. Eğe ile şekillendirme işlemlerinde, onarım
çalışmalarında, işlenen yüzeylerden çapak alma işlemlerinde kullanılır. Düz, açılı ve paralel yüzey-
ler ile farklı profildeki yüzeyler eğelenebilir. Eğe seçiminde malzemenin cinsi, yüzeyin şekli, elde
edilecek yüzey kalitesi ve iş parçasının boyutu dikkate alınmalıdır.

Eğeleme İşlemininde Dikkat Edilecek Hususlar

• Mengenenin çeneleri, eğeleme yapacak kişinin kol dirseği hizasından cm aşağısında
kalmalıdır. Bu pozisyonun sağlanabilmesi için çalışan kişinin boyuna göre mengene altlık-
larla yukarı kaldırılmalı ya da çalışacak kişinin ayağının altına ızgara konulmalıdır (Görsel
).

Görsel Mengenede çalışma pozisyonu ve mengene yüksekliğinin ayarlanması

• Kullanılacak eğenin sapı doğru ve sağlam takılmış olmalıdır.

• Kırık çatlak veya sapsız eğeler eğenin kuyruk kısmının elinize batmasına neden olacağın-
dan kullanılmamalıdır.
• Eğeleme sırasında sağlam bir zemine basıldığından emin olunmalıdır.
• İleri ve geriye doğru hareket ettirirken eğe daima iş parçası üzerinde hareket etmelidir.
• Daima eğe yatay pozisyonda ve eğenin boyu doğrultusunda sürülmeli, eğenin tüm uzun-
luğu kullanılmalıdır.

38
EL İŞLEMLERİ

• Eğenin çenelere değmemesi için iş parçası çenelerinden biraz yukarıda bağlanmalıdır.

• Eğeyi hareket ettirirken sap kısmı ve uç kısmına eşit baskı uygulanmalıdır (Görse)

Görsel Parçanın bağlanması ve eğenin parça yüzeyine sürülmesi

• Eşit eğeleme hareketleri ve eşit talaş kaldırma işlemi yapılmalıdır.

• Eğe, talaş alma hareketi sırasında düz sürülmeli, geri çekirken yana kaydırılmalıdır (Görsel
).

Görsel Eğeleme sırasında eğenin hareket etme şekli

• Eğeleme sırasında ve sonrasında yüzeylerde yağlanma ve buna bağlı olarak eğenin kay-
masına neden olacağından eller eğeye veya eğelenen yüzeye sürülmemelidir.
• Eğeleme sırasında çıkan talaş üfleyerek değil, bir fırça yardımıyla temizlenmelidir.
• Kısa bir süre düz eğeleme yapılıp sonra çapraz eğelemeye geçilmelidir. Parça üzerindeki
çapraz çizgiler yüzeyin düzgünlüğünü açıkça görünür hale getirir (Görsel ).

Görsel Eğenin çapraz sürülmesi

39
TEMEL İMALAT İŞLEMLERİ

• Eğelemede eğe dişleri arası dolacağından sık sık tel fırça ile temizlenmelidir.
• Eğeler sertleştirilmiş ve kırılgan aletler olduğundan darbelerden korunmalı, düşme ihti-
mali olan yerlere bırakılmamalıdır (Görsel ).

Görsel Çalışma ortamı düzeni ve tel fırça kullanımı

• Eğeleme sonunda iş parçasında oluşan çapaklar ince dişli bir eğe ile alınmalıdır.
• Eğe, eğeleme işlemine ara verilirken mengeneye bağlı iş parçası üzerinde bırakılmama-
lıdır.
• Parça titreşim yapmaması için mengene ağızlarından dışarı fazla taşmamalıdır (Görsel 1.
43).
• Parça mengene ağızları ile tam aynı hizada bağlanmamalı ve parça mengene ağızlarının
ortasına gelecek şekilde bağlanmalıdır (Görsel 1. 43).

Görsel Yanlış bağlama uygulamaları

• Genişliği fazla olan parçalar mengeneye bağlanırken ağızdan her iki yönde de eşit miktar-
da mesafe verilmelidir (Görsel ).
• Parça ayna ayaklarının uç kısmına bağlandığı takdirde arka tarafa mesafeyi dengeleyecek
bir parça bağlanmalıdır (Görsel 1. 45).

Görsel 1 Geniş parçaların bağlanması Görsel 1 İş parçasının dengeli bağlanması

40
EL İŞLEMLERİ

• İnce parçaların eğelenmesinde eğe sap ve uç kısmından yan tutularak sürülmelidir. Bu

şekilde yapılan eğelemeye açkılama denir. Açkılamada iki kola eşit baskı daha kolay uy-
gulandığından düzgün yüzey elde etme olasılığı artar (Görsel 1. 46).

Görsel 1 Açkılama işleminin yapılışı

Profil Yüzey Eğeleme

Profil yüzeylerin eğelenmesindeki en önemli husus, profil şekline uygun eğe seçmek ve eğe
sürtme hareketlerini parça profile uygun olarak yapmaktır.

Görsel Profil eğeleme örnekleri

İç Yüzeylerin Eğelenmesi

İç yüzeylerin eğelenmesinde, düzlem yüzeylerde olduğu gibi eğenin sürtme yönü değiştiril-
mez. Biryüzey referans alınıp eğeleme bu yüzeye göre yapılmalıdır. Talaş kaldırma işlemleri sıra-
sında düzlemsellik, açı tamlığı, paralellik ve ölçü tamlığına dikkat edilmelidir. Eğenin seçiminde
işlenecek yüzeyin şekli ve ölçüleri göz önünde bulundurulmalıdır. Çünkü iç yüzeylerin eğelenme-
sinde köşelerin düzgün işlenmesi büyük önem taşır.

Görsel 1. İç yüzey profil eğelemenin yapılışı

41
TEMEL İMALAT İŞLEMLERİ

Dış Yüzeylerin Eğelenmesi

Dışa kavisli yüzeylerin eğelenmesinde, eğe kavise dik olarak veya paralel hareket ettirilerek
profil oluşturulur. Kavise dik eğeleme yaparken eğe düz tutulur. İlerleme hareketi esnasında eğe-
ye kendi boy ekseni etrafında kavise uygun döndürme hareketi yaptırılır.
Kavise paralel eğeleme yaparken eğe düz tutulur. İlerleme hareketi verilir ve aynı anda eğe
kısa kalınlığı ekseni etrafında döndürülmeye başlanır (kaldıraç, tahterevalli hareketi gibi).

Görsel Dış yüzey profil eğelemenin yapılışı.

Delik ve Kanalların Eğelenmesi

Delik ve kanalların eğelenmesinde işlenecek yüzeyin şekli ve ölçüleri dikkate alınmalıdır. Dış
yüzeylerin eğelenmesinin aksine köşelerin oluşturulması önemlidir. Ayrıca komşu yüzeylerle uyu-
mun sağlanmasına dikkat edilmelidir.

Pah Kırma

Talaş kaldırma işlemleri sonrası iş parçasının yüzey ve kenarlarında oluşan çapakları almak
ve keskin köşeleri almak için yapılan eğeleme işlemine pah kırma denir. Pah kırma işlemi eğeyi iş
parçası yüzeyine belli bir açıda tutarak yapılabileceği gibi parçayı pah mengenesine bağlayarakta
yapılabilir. Özdeş pah ölçüleri elde etmek için pah mengenesi kullanmak daha mantıklıdır. Pah
mengenesi tek başına kullanılmaz bir tesviyeci mengenesine bağlanması gerekir.

Görsel Pah kırma işleminin yapılışı

Markalama
Yapılacak işin resminin iş parçası üzerine çizilmesine markalama denir. Markalama işlemi, iş
parçası resmi üzerinde yazılı ölçüler alınarak yapılabileceği gibi özel hazırlanmış şablonlar veya
hazır iş parçaları kullanılarak da yapılabilir. Markalama, iş parçasının kendi şekli ve ölçüsünde
işlenmesini sağlar.

42
EL İŞLEMLERİ

Markalama çizgilerinin net olarak görünmesini sağlamak için markaçı boyası kullanılmalıdır.
Markalamadan sonraki işlemlerin tamlığı markalamanın hassasiyetine bağlıdır.

Markalamada Kullanılan Aletler

Sürmeli Kumpaslar
Sürmeli kumpaslar imalat sanayinde sıklıkla kullanılan ölçü aletlerindendir. Alt kısmında bu-
lunan iki uzun çenesi ile uzunluk ve dış çaplar ölçülürken, üst kısmında bulunan iki küçük çene
ile de iç çap ve kanal uzunlukları ölçülür. Delik ve kanalların derinliklerinin ölçülmesinde ise alt
kısmında bulunan kılıç kısmı kullanılır (Görsel ).

Görsel Sürmeli kumpas

Pleytler
Pleytler, üzerinde markalama işlemlerinin yapıldığı, taşlanmış düzlemsel yüzeye sahip metal
malzemeden yapılmış markalama aletleridir. Ölçme kontrol işlemlerinde de kullanılır. Granitten
yapılan çeşitleri de bulunmaktadır. (Görsel ).

Görsel 1. Pleyt masası ve pleyt tablası

Mihengirler
Pleyt massası gibi hassas yüzeyler üzerinde hareket ederek iş parçası üzerine paralel çizgi-
ler çizmek için kullanılan markalama aletleridir. Verniyerli veya dijital göstergeli olarak yapılırlar.
Hareketli verniyer kısmından aşağı-yukarı hareket ile istenen ölçü ayarlanır. Daha sonra arka kıs-
mında bulunan sabitleme vidaları ile sıkılarak sabitleme işlemi yapılarak çizme işlemine geçilir.
(Görsel ).

43
TEMEL İMALAT İŞLEMLERİ

Görsel Mihengir çeşitleri

V Yatakları
Silindirik parçaları sabitleyerek markalama ve delme işlemlerine yardımcı olmak amacı ile
kullanılan markalama aletleridir. Düz yüzeyleri ise çiz me işlemleri sırasında iş parçasına dayama
olarakta kullanılır (Görsel ).
V yatakları ile merkezi belli olmayan silindirik parçaların merkezi be bulunabilir. Merkez bul-
ma işlem sırası şöyledir;
• İş parçası yatağın V kanalına yerleştirilir.
• Mihengirin ağız kısmı silindirin en üst noktasına oturtulur.
• Mihengir iş parçası yarıçap ölçüsü kadar aşağıya indirilir.
• Mihengir ile iş parçasının alnına yatay bir çizgi çizilir.
• Parça bir miktar döndürülerek bir yatay çizgi daha çizilir.
• Bu şekilde birkaç çizgi daha çizilir. Çizgilerin kesiştiği nokta iş parçasının merkezidir.

Görsel V yatağı çeşitleri

Çelik Cetveller

Paslanmaz çelikten yapılan, hassas olmayan ölçme ve kontrol işlemlerinde kullanılan marka-
lama aletleridir. Markalama işlemlerinde iş parçasının üzerine mesafeleri işaretlemekde ve düz
çizgiler çizmek için kullanılır. Cetvel bölüntüsü 0,5 - 1mm olacak şekilde; , , , ve
mm boylarında üretilirler.

44
EL İŞLEMLERİ

Görsel Çelik cetveller

Çizecekler
Uçları sivri, çelikten üretilmiş markalama aletleridir. Çelik cetvel veya şablonlar yardımı ile iş
parçasının üzerine çizgiler ve eğrilerin çizilmesinde kullanılır.

Görsel Çizecek çeşitleri

Pergeller
Çelikten yapılmış birer uçları birleşik, diğer uçları arasındaki mesafe ayarlanabilen, uçları siv-
ri,daire ve yay çizmeye yarayan markalama aletidir. Bir ucu, önceden noktalanmış daire ya da yay
merkezine konur, diğer ucu ile çizim yapılır.

Görsel : Pergel çeşitleri

Nokta
Sert çelikten, ucu sivri ,sırt kısmı ise düz olarak yapılmış markalama aletleridir. Noktanın uç
açısı 60° olarak bilenir. Noktalama işlemi sırasında noktanın sivri ucu markalanan çizgi üzerine
yaklaşık 30° açıda yerleştirilir. Daha sonra nokta dik tutularak çekiçle baş kısmından vurularak
markalama işlemi yapılır. Yay mekanizmalı olarak üretilen nokta çeşitleri ise noktanın ucu parça-
nın üzerine yetleştirildikten sonra baskı ile ileri doğru itilerek yay mekanizması yardımı ile nokta-
nın vurulmasını sağlanır (Görsel ).

Çekiç
Kulanım yeri ve amacına göre, farklı tip ve ağırlıkta yapılan; noktalama, keskileme, perçinle-
me, dövme, ezme, çakma, doğrultma vb. işlemlerde kullanılan markalama aletleridir.

45
TEMEL İMALAT İŞLEMLERİ

Görsel Noktaların kullanılması

Merkezleme Gönyesi

Silindirik parçaların merkezlerini bulmak için kullanılan markalama aletleridir (Görsel ).

Merkezleme Çanı

Silindirik parçaların merkezlerini bulmak için kullanılan markalama aletleridir . Konik olarak
işlenmiş iç kısmı ile farklı ölçülere sahip silindirik parçaların merkez noktasının işaretlenmesini
sağlar. Silinirik iş parçası çanın konik iç kısma yerleştirilir. Arka kısmındaki merkezleme pimine
çekiçle vurularak parçanın alın yüzeyine nokta vurulur. (Görsel ).

Görsel : Merkezleme gönyesi Görsel Merkezleme çanı

Markalama Boyası

Markalama yapılacak yüzeyde, markalanacak çizgilerin net olarak görünebilmesi için iş parça-
sı yüzeyine sürülen maddelere markalama boyası denir. Markalama boyası olarak tebeşir tozu,
kireç kaymağı, göz taşı (bakır sülfat), kalıp markalama boyaları, markalama spreyi ve markalama
kalemleri gibi maddeler kullanılır (Görsel )

Görsel Markalama boyaları

46
EL İŞLEMLERİ

Markalama Yöntemleri

Çizim Yöntemiyle Markalama
Yapım resimlerinden ve imal edilmiş parçalardan veya verilen bilgilerden faydalanılarak elde
edilen ölçülerin, markalama aletleri ile işlenecek iş parçası üzerine çizilmesidir (Görsel ).

Görsel Çizim yöntemi ile markalama

Şablonla Markalama

Bu yöntem ile eğrisel şekilleri ve çok sayıda parçaya aynı ölçülerde markalamak için kullanılır.
Parçanın şekline göre özel hazırlanan şablon markacı boyası sürülen yüzeye yerleştirilir. Çizecek
ile şablon kenarlarından çizilerek markalama işlemi yapılır (Görsel ). Resmi verilen fındık kı-
racağı parçası karmaşık şekilli olduğundan mihengir,cetvel ve pergel kullanılarak markalanması
uzun zaman alır. Bir şablon hazırlanıp bu şablonla markalaması yapılır.

Görsel : Şablonla markalama örneği

Yapıştırma Yöntemiyle Markalama

Kağıt üzerine elle ya da bilgisayarda çizilmiş olan resim, yapıştırıcı yardımı ile markalanacak
yüzeye yapıştırılır. Daha sonra resim çizgileri üzerinden nokta vurularak markalama işlemleri ya-
pılır (Görsel ).

Nokta Vuruşu Yöntemiyle Markalama

Plastikten en sert çeliğe kadar her türden materyalin zarar görmeden markalanmasını sağlar.
Nokta vuruşlu markalama, sarf malzeme kullanımı gerektirmeyen ekonomik bir markalamadır
(Görsel ).

47
TEMEL İMALAT İŞLEMLERİ

Görsel Yapıştırma yöntemi ile markalama

Mürekkep Püskürtme Yöntemiyle Markalama

Temassız yazdırma yöntemi için uygun olan kabarık, çukurlu, düzensiz yüzeylerin yanı sıra
ulaşılması zor yüzeyler içinde idealdir.

Lazer Yöntemiyle Markalama

Lazer markalama yöntemi ile yüzeylerde oldukça hassas markalama yapılarak daha net çiz-
giler elde edilir. Bilgisayar ortamında çizilen resim lazer markalama makinesine aktarılır. Bura-
da markalama hızı, markalama derinliği ve markalama mesafesi ayarlanıp parça yüzeyine lazer
ışınları ile markalama şlemi uygulanır. Tek parçanın markalanmasında kullanılabileceği gibi seri
markalama işlemlerinde de kullanılır (Görel ).

Görsel Lazer markalama yapılmış iş parçası örnekleri

Elektrokimyasal Kazıma Yöntemiyle Markalama

Elektroliz aracılığıyla malzemenin tabakalarını kaldırır. Elektronik devre çizimlerinde kullanılır.
Bu kimyasal kazıma işlemi, şablon üzerindeki görüntüyü elektrolit ve elektrik aracılığıyla elektrik
ileten ürün üzerine aktarır. Genel olarak markalama işlemlerinde aşağıdaki kurallara dikkat edil-
melidir;
• Üzerine markalama yapılacak parçaların yüzeyi düzgün olmalıdır.
• Markalama işlemini yapan kişi, markalama yöntemi hakkında yeterli bilgiye sahip olma-
lıdır.
• Markalama aletleri, teknolojik kurallara uygun olarak kullanılmalı ve yıpranmış olmama-
lıdır.
• Işıklandırılması düzgün yapılmış ortamda markalama yapılmalıdır.
• Markalama işlemi yapılırken işlem basamakları takip edilmelidir.
• Kullanılan kimyasal malzemelerin kullanıcıya zarar vermemesine dikkat edilmelidir.

48
EL İŞLEMLERİ

Kesme
Metalleri ve metal olmayan malzemeleri kesiciler kullanarak parçalara ayırma işlemine kes-
me denir. Kesme işlemlerinde testereler, keski ve makaslar kullanılır. Kesme işlemlerinde dikkat
edilmesi gerekenen önemli husus iş parçasının ölçüsünde ve düzgün kesilmesidir.

Testere İle Kesme

Üzerinde kesilecek malzemeye cinsine ve özelliğine göre farklı biçimlerde dişleri bulunan ve
parça yüzeyine sürtünerek kesme yapan aletlere testere denir. Testereler çelik ve çelik alaşımla-
rından imal edilir. Testerenin dişleri kesme hareketi yaparken malzemeye bir miktar dalma yapar.
Bu işlem sonucunda iş parçasının yüzeyinden küçücük talaşlar kopar. Bu işleme talaş kaldırma
adı verilir.
Metal malzemeleri kesmede kullanılan testereler; el testereleri, makine testereleri, daire tes-
tereler ve şerit testereler olarak gruplara ayrılır (Görsel ).

Görsel Testere çeşitleri

El Testereleri
El testereleri testere laması ve testere kolu olmak üzere iki kısımdan oluşur. El testereleri sa-
dece kesme yönünde talaş kaldırır. İleri giderken kesme işlemi yapar geri kesme yapmaz. Testere
lamaları testere koluna takılarak kullanılır. Testere lamaları testere koluna takılırken kesme yönü
doğrultusunda takılmalı ve gergi pimi ile biraz gerdirilmelidir (Görsel ).

Görsel El testeresinin kısımları

49
TEMEL İMALAT İŞLEMLERİ

El testeresi ile kesme işleminde iş parçasının derinlerine indikçe testere lamasının yan tarafla-
rı sürtünmeden dolayı hem fazla ısınır hemde çıkan talaşlardan dolayı sıkışır. Lamanın sıkışmadan
rahat hareket etmesi için dişleri çapraz ya da dalgalı olarak yapılır. Dalgalı dişli olan testereler
genellikle küçük adımlı testerelerdir. Testere ile kesme yaparken ;

a. Çapraz diş b. Dalgalı diş

Görsel Testere laması dişlerinin dizilişleri

El Testeresi İle Kesme Yaparken Dikkat Edileck Hususlar

• Koruyucu gözlük kullanılmalı ve iş eldiveni giyilmelidir.
• Testere laması, dişleri kesme yönünü gösterecek şekilde takılmalı ve gerginleştirilerek
sıkıştırılmalıdır.
• İş parçasının kesilecek yeri mengeneye yakın bağlanmalıdır.
• Kesme konumu, kesme yüksekliği ve vücut dengesi uygun ayarlanmalıdır.
• Kesilecek yer kesme öncesi üçgen eğe ile eğelenerek işaretlenmelidir (Görsel a.).
• Testere ilk ağızlatılırken öne doğru 10 ° eğik tutularak ileri hareket ettirilmeli sonra
bütün dişlerin kesme yapabilmesi için uç kısmı yukarı doğru kaldırılarak bütün dişlerin
kesme yapması sağlanmalıdır (Görsel b).
• Kesme yaparken testere lamasının bütün boyu kullanılmalıdır .
• Testereler sadece ileri doğru hareket sırasında kesme yaptıklarından geri çekme işlemi
sırasında testereye baskı uygulanmamalıdır.
• Testere çok dik tutularak kesme yapılırsa testere laması kırılır (Görsel c).
• Bir testere lamasıyla açılan kanalda, başka bir lama ile kesmeye devam edilmesi testere
lamasının sıkışmasına ve kırılmasına neden olabilir.
• Testere açılı tutulmadan kesme yapmaya çalışılırsa lama parça üzerinden kesme değil
kayma işlemi yapar (Görsel d).
• Kesme sonuna doğru baskı azaltılmazsa, birden boşalan testere kazaya neden olabilir.
• Kesme işleminin sonuna doğru parça kopartılmamalıdır. Aksi halde parça, sıçrayarak teh-
likelere neden olabilir.

50
EL İŞLEMLERİ

a. Üçgen eğe ile işaretleme b. Testerenin eğik ağızlatılması

c. Testerenin hatalı olarak dik tutulması d. Testerenin hatalı olarak düz tutulması
Görsel Testere ile kesme işlemi

Makine Testereleri

Seri üretim yapan fabrika ve atölyelerde kesme işlemlerinin kısa sürede yapılamasını sağla-
yan kesme tezgahlarıdır. İçi boş malzemeler için tepsi testereler, içi dolu malzemeler için şerit
veya hidrolik testereler kullanılır.

a. Tepsi testere tezgahı b. Hidrolik şerit testere

Görsel Kesme Tezgahları

Makas İle Kesme

El makasları talaş kaldırmadan kesme işlemleri yapar. Takım çeliğinden yapılıp uçları sertleş-
tirilerek belli açılarda bilenmiştir. El makaslarının yanı sıra daha büyük ve kalın parçaların kesil-
mesinde kollu makas veya giyotin makaslar kullanılır. El makasları ile genellikle 1 mm’den küçük
sac parçaları kesilir.
Kesme işlemi sırasında makas ağızları tam kapanmamalı, tekrar açılıp kesme işlemine devam
edilmelidir. Makasın bıçakları tam kapandığında parça üzerinde yırtılmalar olabilir .

51
TEMEL İMALAT İŞLEMLERİ

Kollu makaslar genellikle 1- 5 mm arası et kalınlığında levha ve lama parça kesimesinde kul-
lanılır (Görsel ).

Görsel El makası ve kollu makas

Keski İle Kesme

Keskiler, sert çelikten yapılan bir ucu uygun kesme açısında bilenen kesme araçlarıdır. Ağız
,baş ve gövde olmak üzere 3 kısımdan oluşur. Keskileme işlemi sırasında keskinin ağzı, iş par-
çasının yüzeyine açılı olarak tutulur. Gövde kısmından tutularak baş kısmına çekiçle vurulur. Bu
sayede iş parçası üzerinden talaş kaldırma ve koparma işlemi yapar.
Keskiler kullanım amaçlarına göre üretilirler. Keski çeşitleri; düz keski, tırnak keskisi, oluk kes-
kisi, yuvarlak uçlu keski ve koparma keskisidir. Keski kullanırken şunlara dikkat edilmelidir;
• Keski ağzı iş parçasından her zaman daha sert olmalı ve baş kısmında çapak bulunma-
malıdır.
• Büyük parçaların keskilenmesinde yardımcı bağlama araçları kullanılmalıdır.
• Keskilemede keski ağzına doğru bakılmalıdır. Asla başka yere bakılmamalıdır.
• İş parçası kenarına yaklaşıldığı zaman keskileme yönü değiştirilmelidir.

Görsel Keski ile kesme, ezme ve koparma işlemlerinin yapılışı

52
EL İŞLEMLERİ

ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME - 1
Aşağıdaki soruları okuyarak doğru seçenekleri işaretleyiniz.
1. Aşağıdakilerden hangisi kişisel koruyucu donanım değildir?
A. Şapka
B. İş önlüğü
C. Koruyucu gözlük
D. Gaz maskesi
E. Talaş siperliği

2. Aşağıdakilerden hangisi tesviyeci mengenesinin kısımlarından değildir?

A. Örs
B. Tespit vidası
C. Mengene ağzı
D. Mengene kolu
E. Hareketli çene

3. Aşağıdakilerden hangisi markalama aleti değildir ?

A. Mihengir
B. Merkezleme çanı
C. Çizecek
D. Çelik cetvel
E. Vida tarağı

4. Aşağıdakilerden hangisi düzlem yüzey kontrol aletlerindendir?

A. Kumpas
B. Gönye
C. Çizecek
D. Mikrometre
E. Vida tarağı

5. Eğeleme işlemi sırasımda eğe parçanın yüzeyini çiziyor ve yüzeyden kayıyorsa ne yapıl-
malıdır?
A. Eğe temizleme fırçası ile eğe temizlenmelidir.
B. Eğenin sapı sıkılmalıdır.
C. Eğenin kesme yönü değiştirilmelidir.
D. Parçanın konumu değiştirilmelidir.
E. Eğeleme işlemine ara verilmelidir.

6. Aşağıdakilerden hangisi el testeresi ile kesme işleminde dikkat edilecek hususlardan biri
değildir?
A. Testere kolu öne doğru ° eğik tutulup, ileri sürerken hafif bastırılır, geriye serbest
çekilir.
B. Testere arkaya doğru kuvvetlice bastırılmalıdır.
C. Öne ve arkaya doğru sürülürken çok baskı uygulanmalıdır.
D. Arka tarafa derece yatırılarak kesme yapılmalıdır.
E. Testere dişlerinin yönü önemli değildir.

53
TEMEL İMALAT İŞLEMLERİ

7. Testere laması takılırken nelere dikkat edilmelidir?

A. Kesici dişler arkaya doğru bakmalıdır.
B. Kesici dişler öne doğru derece eğik bakmalıdır.
C. Kesici dişler öne bakmalı, lama düz ve gergin olarak sıkılmalıdır.
D. Kesici dişler arkaya bakmalı, lama gevşek sıkılmalıdır.
E. Kesici dişler yukarı doğru bakmalıdır.

8. Aşağıdakilerden hangisi testere ile kesme kurallarından değildir?

A. Ses ve titreşimi önlemek için parça mümkün olduğu kadar kısa bağlanmalıdır.
B. Lama , testere koluna aşırı gergin bağlanmamalıdır.
C. Tüm dişlerin kesme yapması için testere boydan boya sürülmelidir.
D. Testere ile bir miktar kesme yapıldıktan sonra kalan kısmı çekiçle vurarak koparılmalı
dır.
E. Testere ile her iki yöndede kesme yapılmalıdır.

9. İş parçası üzerindeki delik çaplarının tolerans sınırları içerisinde yapılıp yapılmadığını

kontrol etmekte kullanılan mastar çeşitleri hangisidir?
A. Tampon mastarları
B. Çatal mastarlar
C. Kalınlık mastarları
D. Konik mastarlae
E. Vida mastarları

Üzerinde markalama işleminin yapıldığı düzlemsel yüzeye sahip metal malzemelere ne
ad verilir?
A. Mihengir
B. Pleyt masası
C. Kumpas
D. Gönye
E. Merkezleme gönyesi

54
55
TEMEL İMALAT İŞLEMLERİ

Malzemelerin Özellikleri

Üretim yapmak için ham madde görevi gören her türlü araç ve gerece malzeme denir. Vasıflı
bir teknik eleman, kullanacağı malzeme için gerekli olan ısıl işlemler ve imalat yöntemleri hakkın-
da gerekli bilgi ve beceriye sahip olmalıdır. Malzemelerin fiziksel, mekanik ve kimyasal özellikle-
rini malzeme bilimi inceler.

a. Mekanik Özellikler

Malzemeler dışarıdan gerilim, sıkışma,kayma ve burulma gibi çeşitli yük ve kuvvetlere maruz
kalırlar (Görsel ). Bu dış etkenlerin uygulanışı sırasında malzemenin göstermiş olduğu davra-
nışlara mekânik özellikler denir.

Görsel Malzemeleri etkileyen yükler

• Mukavemet: Malzemeye uygulanan yük ve cismin dış etkenlere karşı değişime, kırılma-
ya, kopmaya karşı koyabilme direncidir.
• Süneklik: Malzemenin kalıcı olarak şekil değiştirme becerisidir.
• Gevreklik: Malzemenin plastik şekil değiştirme kabiliyetinin olmaması durumudur. Gev-
rek malzemeler şekil değiştiremezler, çabuk kırılırlar.
• Tokluk: Malzemenin kırılmaya karşı gösterdiği dirençtir.
• Sertlik: Malzemenin şekil değiştirmeye karşı gösterdiği tepkidir.
• Yorulma: Malzemenin tekrarlanan kuvvetler altında dayanımını kaybetmesi, hasara uğ-
ramasıdıfunduszeue.infoe, bu yüklere bir süre dayansa bile en sonunda yorularak kırılır.

b. Fiziksel Özellikler

Malzemelerin elektrik iletkenliği, ısıl iletkenliği, optik özelliği, elektro manyetik özellikleridir.

c. Kimyasal Özellikler

Malzemelerin korozyon özelliği, kimyasal reaksiyonlar ve kimyasal bileşimleridir. Günümüzde

malzeme teknolojisi, birçok farklı malzemeyi içerir. Sadece metaller olarak düşünülmemelidir.
Malzemeler, metal ve metal alaşımlı malzemeler (Metalik malzemeler), metal olmayan malzeme-
ler ve kompozit malzemeler olarak üç gruba ayrılır.

56
MALZEME

Malzeme Çeşitleri

Makineler farklı malzemelerden yapılmış olan parçalardan meydana gelirler. Her parça farklı
görevleri yerine getirir. Malzeme seçerken;

• Malzeme yapısındaki elektrik iletme özelliği ve ergime sıcaklık değerleri iş için uygun mu?
• Malzeme kendisine uygulanan kuvvetlere dayanabilir mi?
• Çalıştığı maddelerden ve yüksek sıcaklıktan olumsuz etkilenir mi?
• Hangi üretim metodu ile en ucuza üretilir?
• Malzeme kullanıldıktan sonra çevreye zarar veriyor mu? Tekrar ergitilmek suretiyle işle-
nebilir mi? Gibi sorulara cevap aranmalıdır.

Metal ve Metal Alaşımlı Malzemeler (Metalik Malzemeler)

Çok yüksek ısı ve elektrik iletkenliği olan, kendine özgü parlaklığı bulunan, eğilip bükülebilen ,
tel ve levha haline gelebilen , yüksek yoğunluktaki maddelere metal denir. Metaller imalat sana-
yisinde üstün özellikleri nedeni ile önemli ve geniş alana sahiptir. Metaller kendi içerisinde demir
içeren metaller (çelik, dökme demir), demir dışı metaller (hafif metaller, ağır metaller) olmak
üzere iki gruba ayrılır. Metalik malzemelerin genel özellikleri;

• Elektriği ve ısıyı iyi iletirler

• Parlaktırlar ve dövülerek şekillendirilebilirler
• Yüksek mukavemete sahiplerdir
• Geçici şekil değişimine uğrayabilirler
• Atomların kristal yapısı düzenlidir
• Korozyon dirençleri düşüktür

Demir İçeren Metaller

Demir yer kabuğunda en çok bulunan ikinci metaldir. Diğer metallere göre yüksek mukave-
meti, düşük fiyatı ile otomotiv sanayinin, gemi sanayinin, inşaat ve imalat sanayinin vazgeçilmez
elemandır.

a. Dökme Demir: Bir veya daha fazla metalin belli oranlarda karıştırılıp ergitilmesiyle elde
edilen yeni metallere alaşım denir. İçerisinde %2- %6 arası karbon içeren demir karbon alaşımla-
rına dökme demir denir. Dökme demirler;

• Talaşlı imalata uygundur.

• Basma dayanımı yüksektir .
• Düşük ergime sıcaklığına sahiptir.
• İyi kalıplanabilme ve işlenebilme kabiliyetine sahiptir .
• Sünek değillerdir, kopma dayanımı düşüktür.
• Haddelenemezler.
• Isıtıldıklarında hamurlaşmazlar ve katı halden direkt sıvı hale dönüşürler.
• Soğurken de sıvı halden doğruca katı hale geçerler.

b. Çelik: İçerisinde %2’den az karbon bulunan demir karbon alaşımına çelik denir. En çok kul-
lanım alanına sahip metaldir. Alaşım elementi olarak sadece karbonun kullanıldığı çeliklere sade

57
TEMEL İMALAT İŞLEMLERİ

karbonlu çelikler denir. Çeliğe yeni özellikler kazanmak için, karbon ile beraber bir veya daha
fazla elementi karıştırarak elde edilen çeliklere alaşımlı çelikler denir. Alaşımlı çelikler;

• Dayanımını ve sertleşme özelliğini artırır.

• Normal sıcaklıklarda mukavemeti artırır.
• Düşük ve yüksek sıcaklıklardaki mekanik özellikleri iyileştirir.
• Aşınma ve korozyon direncini artırır.
• Manyetik özellikleri geliştirir.
• Genleşmeyi değiştirir.

c. Çelik Alaşımlarında Kullanılan Elementlerin Çeliğe Kazandırdığı Özellikleri

• Karbon (C): Çeliklerin temel alaşım elemanı olan karbon, doğada elmas, grafit, maden
kömürü, linyit veya antrasit gibi isimlerde bulunur. Karbon, çeliğin mukavemetini artırır.
Fakat şekil verilebilme ve kaynak kabiliyetini azaltır.
• Krom (Cr): °C’de eriyen, ısıya dayanıklı, havada oksitlenmeyen bir elementtir. Sünek-
lik ve tokluğu arttırır. Çeliğin dayanımını arttırıcı özelliğe sahiptir. Krom, korozyon ve pas-
lanma direnci sağlar. Sertleşebilme kabiliyetini artırır. Yüksek karbonlu çeliklerde aşınma
direncini yükseltir.

• Manganez (Mangan)(Mn): °C’de eriyen, doğada oksit durumunda bulunan, çeliği
sertleştirmek için kullanılan, çok sert ve kırılgan bir elementtir. Çelikteki karbon miktarı
arttıkça manganın iyi yöndeki etkisi artar. Mangan ayrıca su verme kabiliyetini artırır.

• Kükürt (Sülf) (S): °C’de eriyen ve °C’de kaynayan, doğada saf veya birleşik olarak
bulunan, sarı renkli elementtir. Malzemenin uzamasına ve tokluğuna etkisi fazladır. Kükürt
malzemenin tokluğunu, sünekliğini ve kaynak yapılabilme kabiliyetini önemli ölçüde azal-
tır.

• Nikel (Ni): Nikel, gümüş parlaklığında, demir sertliğinde, kolay işlenebilen ve kolayca
tel durumuna getirilebilen bir elementtir. Paslanmaz çeliklerde kromdan sonra ikinci en
önemli alaşım elemanıdır. Nikel malzemenin mukavemetini ve tokluğunu arttırır. Krom ile
birlikte kullanılarak, sertleşmeyi, sünekliği ve yorulma direncini arttırır.

• Kalay (Sn): °C’de eriyen, gümüş beyazı renkte, kolay işlenen, yumuşak bir elementtir.

• Bakır (Cu): °C’ye doğru eriyen, doğada serbest veya birleşik olarak bulunan metal
çeşididir. Isı ve elektriği iyi iletir. Elektrik ve yüksek ısı iletim kabiliyeti, gümüş ve altından
sonra en yüksek olan metaldir. Yumuşaktır ve kolay şekillendirilebilir . Çeliğin dayanımını
arttırır. Fakat şekillenebilirliğini kötü yönde etkiler. Sünekliği düşürür, korozyon direncini
yükseltir. Açık havada, yüzeylerde bakır karbonattan meydana gelen ince, kahverengi ve
yeşil bir koruyucu pas tabakası oluşur.

• Kurşun (Pb): ,4 °C’de eriyen, yumuşak ve bükülgen, mavimtırak esmer renkte bir ele-
menttir. Haddeleme sırasından kopmalara neden olur, yüzey kalitesini olumsuz etkiler.
Kurşun çeliklerin talaşlı şekillendirme kabiliyetini arttırır. Bu yüzden otomat çeliklerinde
alaşım elementi olarak kullanılır.

58
MALZEME

• Çinko: Mavi gümüşi renginde parıldayan bir metaldir. Metaller arasında en fazla ısıl genleş-
me katsayısına sahiptir. °C ile °C arasında iyi şekil verilebilir. Dövülüp, haddelene-
bilir. Alaşım metali olarak kullanıldığı gibi otomotiv sanayisinde, çeliklerin korozyona karşı
korunmasında da kullanılır.

• Hidrojen (H): Rengi, kokusu ve tadı olmayan bir gazdır. Hidrojen gevrekliğe neden olur.
Azottan daha etkilidir. Malzemenin esnekliğini azaltır.

• Bor (B): Tabiatta bor asidi veya borat halinde bulunan basit elementtir. Düşük ve orta kar-
bonlu çeliklerin sertleştirilebilmesini artıran özelliğe sahiptir.

Alaşımsız çelikler bileşimlerine göre; asal çelikler, kalite çelikleri ve yüksek vasıflı çelikler
olarak sınıflandırılır. Sade karbonlu çeliklerin kullanım alanları sınırlıdır. Derinliğine sertleşme ve
korozyona dayanım durumları iyi değildir. Bileşiminde karbondan başka genellikle silisyum, man-
gan, alüminyum, bakır, fosfor ve kükürt bulunduran çeliklerdir.

d. Hafif Metaller: Demir dışı metallerin özgül ağırlığı 5’ten aşağı olan metallere verilen genel
isimdir. Alüminyum, magnezyum, titanyum, potasyum ve sodyum gibi metaller en çok kullanılan
hafif metallerdir.

• Alüminyum (Al): Gümüş beyazı renginde bir metaldir. Alüminyum, çelikten sonra, en çok
kullanılan metalik malzemedir. Bir metal ne kadar saf olursa onun mukavemeti de o ka-
dar az olur. Fakat şekil verilebilirliği de o kadar kolay olur. Isıyı ve elektrik akımını çok iyi
iletir. Magnezyum, bakır, silisyum, mangan, çinko ve kurşunun az miktarlarda katkıları ile
alaşımlar elde edilir. Bu alaşım elementleri alüminyumun mukavemet, korozyona karşı
dayanıklılık, dökülebilirlik ve işlenebilme kabiliyetini önemli ölçüde etkiler. Alüminyum ;
kimya sanayinde, metal yapılarda, ambalaj sanayinde, ev ve süs eşyaları yapımında, ulaşım
sektöründe çoklukla kullanılmaktadır.

• Magnezyum (Mg): Gümüş beyazlığında bir metaldir ve genellikle alaşım maddesi olarak,
yani başka metallerle karıştırılarak kullanılır. En hafif metallerden biridir . Alüminyumdan
üçte bir oranında daha hafif olması nedeniyle, alaşımlarından uçak ve füze yapımında fay-
dalanılır.

• Titanyum (Ti): Parlak görünümlü , korozyona karşı direnci yüksek, gri renkli metaldir. Ha-
fifliği tercih sebeplerindendir. Demir, alüminyum, vanadyum, molibden gibi elementler ile
alaşım yapabilir. Havacılıkta jet motorları ve füze yapımında, otomotiv sanayinde ve tıp
alanında kullanılmaktadır.

• Potasyum (K): Potasyum yumuşak, gümüş-beyaz renkli alkali bir metaldir. Doğada deniz
suyunda ve pek çok mineralde diğer elementlere bağlı olarak bulunur. Potasyum nitrat
barut yapımında kullanılır. Potasyum karbonat, potas, cam yapımında kullanılır.

• Sodyum (Na): Hafif, yumuşak, gümüşümsü beyaz renkte bir funduszeue.infoğada hiçbir zaman
saf halde bulunmaz. Kaya tuzunda sodyum klorür halinde, bazen nitrat halinde bulunur.
Metallerin yüzeyini temizleyip düzgünleştirmende, nükleer reaktörlerde ısı transfer akış-
kanı olarak kullanılır.

• Zamak Alaşımı: Çinko, alüminyum, magnezyum ve bakırdan meydana gelen bir çinko ala-

59
TEMEL İMALAT İŞLEMLERİ

şım ürünüdür. Zamak adını, almanca çinko (zink), alüminyum, magnezyum ve bakırın (Kup-
fer) baş harflerinden alır. Son derece sağlam kopmaya, esnemeye, kırılmaya dayanıklı bir
alaşımdır (Görsel ).

Görsel Zamak alaşımı ile üretilen malzeme örnekleri

Zamak alaşımlarının diğer metallere kıyasla yaygın olarak kullanılmasının başlıca nedeni: fiya-
tı, seri üretime uygunlukları ve sahip oldukları özelliklerdir. Zamak alaşımı, içine katılan elemente
ve kazandırılan özelliğe göre, zamak 2’den zamak 27 kadar isimlendirilir.

Metal Olmayan Malzemeler

Metal malzemelerin dışındaki tüm malzemeler, metal olmayan malzemeler grubuna girer.
Metal olmayan malzemeler, doğal malzemeler ve suni malzemeler olarak iki gruba ayrılırlar.

a. Seramikler

Seramikler, bir veya birden fazla metalin, metal dışı elementler ile birleşmesi sonucu oluşan
inorganik bileşiklerdir. Özellikle ısıl ve elektriksel olarak yalıtkandırlar. Yüksek sıcaklıklara daya-
nıklıdır. Kırılgandır ve korozyona karşı dirençlidir. Seramikler geleneksel seramikler ve teknik sera-
mikler olarak iki temel sınıfa ayrılır.

Geleneksel Seramikler: Sofra eşyaları, dekoratif seramikler, seramik sağlık gereçleri, yer ve
duvar karoları ve seramik aşındırıcılar girer.

Teknik Seramikler: Çok özel optik, elektrik, manyetik, mekanik ve termal özelliklere sahip
özel uygulama alanları olan seramik malzemelerdir. Teknik seramikler kullanım yerine ve özel-
liklerine göre değişik isimlendirmeler almaktadır. Bunlar kesici seramikler, yüksek performans
seramikleri, yapısal seramikler, elektrik seramikleri ve medikal seramiklerdir.

b. Plastikler (Polimerler)

Plastikler farklı elementlerden sentetik olarak elde edilen, organik malzemelerdir.. Genellikle
düşük maliyeti ve geri dönüşüm özellikleri ile ön plana çıkmaktadıfunduszeue.infok malzemeler 3 alt
kategoriye ayrılır.

Termoplastikler: Sıcakta şekillendirilebilir ve kaynak edilebilirler. Isıyla karşılaştığında erir ve

soğutulduğunda tekrar sertleşir. Çamaşır makinesi ve otomobil parçaları, PVC borular, ventiller,
cam, şeffaf çizim aletleri, tornavida, plastik çekiç, ambalaj ve yalıtım malzemeleri, elektrik şalter
ve cihazları, mutfak eşyaları, kırılmaz cam, dişli çarklar, kasnaklar, yakıt tankları, koruyucu gözlük
v.b.

60
MALZEME

Termosetler (Duroplastikler ): Isıya maruz kaldığı zaman ergimeyen, sıcağa dayanıklı olan ve
belirli bir sıcaklığa çıkıldığında yanan malzemelerdir. Bir kere kalıplanıp şekillendirildikten sonra
tekrar eritilemezler ve yeniden işlenemezler.

Elastomerler: İyi yalıtım sağlayan, kolay deforme olmayan, farklı şekiller halinde kalıplana-
bilen bükülebilir plastik malzemelerdir. Doğal ve suni kauçuk malzemeler, taşıt lastikleri, conta-
lar, hortumlar, kaykay tekerlekleri, tenis ayakkabılarının tabanları, hoparlör kablolarını ve telefon
hatlarını saran yalıtımlar gibi birçok alanda kullanılmaktadır.

c. Kompozit Malzemeler

Kompozit, çok farklı özelliklere sahip iki ya da daha çok malzemenin bir araya gelmesi elde
edilen yeni malzemedir. Bu malzemeler birbiri içerisinde çözünmeyip kendi yapılarını korurlar.
Alaşımda ise bu malzemeler birbirleri içerisinde çözünürler. Kompozit malzemeler, diğer malze-
melerin mukavemet, korozyon dayanımını, termal dayanım, elektrik iletkenliği, akustik iletkenlik,
estetik görünüm ve fiyatı iyileştirmek amacı ile kullanılır.

Bir malzemeyi kompozit olarak adlandırmak için

• İnsan yapısı olmalı.
• En az iki veya daha fazla fiziksel ve mekaniksel özelliği ayrı olan malzemelerin birleştiril-
mesi ile oluşmalı.
• Herhangi bir ferdi bileşenle elde edilemeyen mekanik özellikler gerçekleştirilmeli.
• Bir malzemenin diğer malzeme içine kontrollü şekilde dağıtılmasıyla kompozit (karma)
bir malzeme oluşturulmalı.
• Kompoziti oluşturan elemanların en iyi özelliklerini bir arada toplamalı.

Kompozit Malzemelerin Avantajları

• Yüksek mukavemet ve hafiflik.
• Kolay şekillendirilebilirlik.
• Elektriksel özellikler.
• Isıya ve ateşe dayanıklılık.
• Korozyona ve kimyasal etkilere karşı dayanıklılık.
• Kalıcı renklendirme.

Kompozit Malzemelerin Dezavantajları

• Hammaddesi pahalıdır.
• Lamine edilmiş kompozitlerin özellikleri her zaman ideal değildir.
• Malzemenin kalitesi üretim yöntemlerinin kalitesine bağlıdır.
• Kompozitler gevrek malzeme olmalarından dolayı kolaylıkla zarar görürler.
• Malzemelerin ömürleri uzun değildir.

Malzeme Seçimi

Çelik Standartlarının Gösterimi ve Katalogların Kullanımı
Çelik üreticileri ile çelik tüketicileri arasından ortak dili oluşturmak ve kullanılan çelik ve de-
miraşımların sınıflandırma, değerlendirme, mekanik ve metalürjik alanında farklı özelliklerinin
belirlenmesi için standartlaşmaya gidilmiştir.

61
TEMEL İMALAT İŞLEMLERİ

Çelik standartlarını ülkemizde ve dünyada en çok kabul edilen kurumlar:

TSE: Türk Standartları Enstitüsü Kurumu

MKE: Makine Kimya Endüstrisi Kurumu
DIN: Alman Endüstri Çelik Normları
ISO: Uluslararası Standartlar Organizasyonu,
ASTM: Amerikan Malzeme Deneme Topluluğu Standartları
AISI: Amerikan Demir Çelik Enstitüsü Standartları
SAE: Amerikan Otomotiv Mühendisleri Topluluğu Standartları

TSE Çelik Standartları
TSE ‘de çeliklerin sayılarla standardizasyonu, malzeme numaraları bilgi işlenmesi için ge-
rekli olan bir düzenleme sistemi oluşturur. Bu standart ve sayıların anlamları aşağıda verilmiş-
tir.

MKE Kurumu Çelikleri

MKE (Makine Kimya Endüstrisi) kurumu TSE’den çok daha önce kurulmuştur. Çelik üretimi
yapan ve ürettiği çelikler için SAE -Amerikan Standartlarını esas alan bir kamu kuruluşudur. MKE
çeliklerin sembol gösterimlerinde, SAE çelik standartlarında kullanılan dört basamaklı sayı siste-
mi kullanılır. Ancak sembol gösterimin başına Ç harfi konur. Çeliklerin renk kodları ile gösterimle-
ri de vardır. Çelik üreticileri kolay tanınması ve depolama sırasında bir karışıklığa neden olmamak
için üzerlerini (alınlarını) çeşitli renklerle boyamaktadırlar (Tablo ).

Örnek gösterim:







Tablo MKE normuna göre bazı çeliklerin renk kodları

62
MALZEME

Görsel Renk kodları yapılmış çelik örmekleri

Malzemeyi Test Etme

Üretim süreçlerinde kullanılan malzemelerin beklentileri yerine getirip getirmeyeceğini doğ-
rulamanın en iyi yöntemi malzeme testidir. Malzeme test etmenin iki ana amacı vardır. Amaç-
larından biri satışa sunulmadan önce malzemedeki hataların tespitidir. Diğeri ise iş parçasının,
çalışma şartlarında ortaya çıkacak yüklere karşı göstereceği tavırları önceden görmektir.

Malzeme Muayene Yöntemleri

Muayene yöntemleri imalatı yapılmış ve kullanılmakta olan ve önemli elemanların kontrolü
amacıyla kullanılır. Örneğin, uçak yapı elemanları malzeme muayenesinde şu ana noktalara dik-
kat edilir.
• Malzemelerin belirtilen özelliklerine ait muayene
• Malzemelerin işlenme özelliklerine ait muayene (teknolojik muayene)
• İç yapının ve kimyevi bileşenlerin muayenesi
• Ham durumdaki parçalarla hazır parçaların iç hatalarının muayenesi
Malzeme muayene yöntemlerinin seçimi yapılırken öncelikli olarak muayene yönteminin is-
tenilenleri karşılaması ve maliyeti dikkate alınır. Çünkü yöntemlerden bazıları pahalıdır. Donanım-
lı ve eğitimli kişilere ihtiyaç vardır. Malzeme muayene yöntemleri, tahribatlı ve tahribatsız olmak
üzere iki ana gruba ayrılır.
Tahribatlı Muayene Yöntemleri
Tahribatlı muayene; malzemelerin çekme, basma, eğilme vb. kalıcı şekil değişikliklerine kar-
şı göstereceği direnci ve dayanımı belirlemek için uygulanan muayene yöntemleridir. Tahribatlı
muayene yapılan malzeme zarar gördüğü için tekrar kullanılamaz. Malzemelere çekme deneyi,
basma deneyi, kırma deneyi, eğme deneyi gibi deneyler yapılır.
a. Çekme Deneyi: En yaygın olarak kullanılan tahribatlı muayene yöntemidir. Malzemelerin
mekanik özelliklerinin belirlenmesinde kullanılır. Bu yöntem ile önceden hazırlanmış standart
deney çubuğuna devamlı artan bir kuvvet uygulanır. Çubuğa uygulanan kuvvet, akma dayanımı
denilen belli bir oranın aşılması ile birlikte kalıcı uzama meydana getirir. Bu oranının altındaki
uzama kalıcı değildir.
b. Basma Deneyi: Tuğla, beton ve benzeri gevrek malzemelerin mukavemet değerlerini tespit
etmekte kullanılır.

63
TEMEL İMALAT İŞLEMLERİ

c. Kırma Deneyi: Çentik darbe deneyi de denir. Tam orta kısımlarına çentik açılmış deney par-
çalarının bir sarkaç ucundaki çekiç aracılığıyla kırılmasıdır. Kırma deneyleri, malzemelerin darbe
dayanımlarını veya kırılma enerjilerini ölçmek için yapılır.

d. Eğme Deneyi: Malzemelerin eğilmeye zorlanmasına karşı gösterdiği davranışa eğilme de-
nir. İki mesnet üzerine yerleştirilmiş dikdörtgen veya yuvarlak kesitli deney numunesinin ortasına
bir kuvvet uygulandığında oluşan şekil değişimi eğilmedir.

Tahribatsız Muayene

Malzemeyi tahrip etmeden yapılan malzeme muayene yöntemidir. Numune parça ayrılması-
na gerek yoktur. İşlem çoğunlukla iş parçası üzerinde parçaya zarar vermeden yapılır. Yöntemlerin
bazıları her atölyede özel cihaz ve makine olmaksızın tatbik edilebilen basit yöntemlerdir. Bu
yöntemlerde elde edilen sonuçlar tam değeri değil, sadece yaklaşık değerleri verir.
Tahribatsız muayene yöntemleri şunlardır;
• Gözle muayene • Işın yöntemi (Radyografik) testi
• Sıvı girinim (penetrant) testi • Akustik Emisyon testi
• Manyetik parçacık testi • Girdap akımı testi
• Yüksek ses dalgaları (ultasonik) testi

a. Gözle Muayene

Gözle yapılan malzeme muayenesi, maliyet açısından en düşük olanıdır. Muayeneyi yapan
kişinin bu konuda eğitimli ve deneyimli olması gereklidir. Tavsiye edilen minimum ışık şiddeti
lux, minimum açı 30° ve parçaya olan maksimum uzaklık 30 cm olmalıdır. Gözle yapılan muayene
sonunda malzeme dış yüzeyindeki hatalar tespit edilir. Böylece dış yüzeyde oluşabilecek oksit
katmanları, çatlak, kırık ve ölçü sapmaları belirlenir .Bu yöntemle yüzey altındaki hatalar ve ince
yüzey çatlakları görünmez. (Görsel ).

b. Sıvı Girinim (Penetrant) Testi

Yüzeyde oluşan hataları tespit etmede kullanılan bir yöntemdir. Tahribatsız muayene metot-
larının en eskilerindendir. Görülmeyen çatlakların yağ veya sulandırılmış kireç ile ıslatılarak gözle
görünür hale getirilmesi yıllardan beri bilinen ve uygulanan bir muayene yöntemidir. Endüstri-
deki metalik veya metalik olmayan bütün malzemelerde beklenen yüzey hatalarının tespiti için
kullanılabilir. Yüzey altındaki hatalar tespit edilemez (Görsel ).

Görsel Gözle muayenenin yapılışı Görsel Sıvı girinim (penetrant) testi malzemeleri

64
MALZEME

c. Manyetik Parçacık Testi

Yüzey ve yüzeyin mm altındaki hataların belirlenmesi işleminde kullanılan oldukça basit,
hızlı ve düşük maliyetli hassas bir kontrol yöntemidir. Bu yöntem ile sadece mıknatıs tarafından
çekilen malzemelere test yapılabilir. Hataları belirlenecek malzeme manyetik alan yönüne uygun
açıda konumlanmamış durumda ise belirlenemez. Büyük parçalar için çok yüksek mıknatıslanma
akımları gerekebilir.

Görsel Manyetik parçacık testi uygulanışı Görsel Test sonucu hataların tespiti

d. Yüksek Ses Dalgaları (Ultasonik) Testi

Ultrasonik muayene, prob yardımıyla malzemeye yüksek frekansta ses dalgası gönderilmesi
ve malzeme içinde oluşan hatalardan dolayı ses dalgalarının tekrar proba geri dönmesi esasına
dayanır. Bir el bilgisayarı yardımıyla bu dalgaların frekans değerleri ile hata tespit edilir. (Görsel
).

Görsel Yüksek ses dalgaları (ultasonik) testinin yapılışı

e. Işın Yöntemi (Radyografik) Testi

Işın yönteminde gama ya da X-ışınları testi yapılan malzeme üzerine gönderilir (Görsel ).
Malzeme görüntüsünün bir film üzerinde oluşturulması sağlanır. Parçanın kalın ve yüksek yo-
ğunluklu yerleri filmde açık, ince ve düşük yoğunluklu yerleri koyu görünür. Malzemenin içindeki
hatalar film üzerinde malzemeden daha koyu gözükerek hataların yerler tespit edilebilir (Görsel
).
f. Akustik Emisyon Testi
Akustik emisyon testi, diğer muayene yöntemleri gibi muayenesi yapılacak malzemenin üze-
rine ses sinyalleri göndererek gerilim altındaki malzemede oluşan ses sinyallerini dinlenir. Akustik
emisyon testi, akustik dinleme olarak da adlandırılır (Görsel ).

65
TEMEL İMALAT İŞLEMLERİ

Görsel Işın yöntemi (radyografik) testi Görsel Boru hatlarının röntgen görüntüleri

g. Girdap Akımı Testi

Bir enerji bobini metal bir parçanın yüzeyinin yakınına getirildiğinde, sarımın değişken man-
yetik alanı malzeme üzerinde girdap akımları oluşturur. Numunedeki girdap akımları kusur veya
malzeme çeşitliliği ile bozulduğunda, bobin empedansı değişir. Bu değişiklik ölçülür, kusur veya
malzeme durumun türünü gösteren bir şekilde gösterilir. Elektrik iletkenliğine sahip olan bütün
metal ve alaşım malzemelere uygulanabilmektedir (Görsel ).

Görsel Akustik emisyon testi uygulanışı Görsel Girdap akımı testi, girdapların oluşumu

Sertlik Ölçme

Malzemeler üzerinde yapılan en genel deney, sertliğinin ölçülmesidir. Bunun sebebi, deneyin
basit oluşu ve diğerlerine oranla numuneyi daha az tahrip etmesidir. Sertlik, malzemelerin maruz
kaldıkları darbelere ve çizilmeye karşı gösterdikleri direnç şeklinde tanımlanır.
Sertlik ölçme genellikle, konik veya küresel bir ucun malzemeye batırılmasına karşı malze-
menin gösterdiği direnci ölçmekten ibarettir. Uygun olarak seçilen sert uç, tatbik edilen bir yük
altında malzemeye batırıldığında malzeme üzerinde bir iz bırakacaktır. Sertlik ölçümü yapılırken
kullanılan ölçme yöntemi ne olursa olsun, numunelerin üzerinde birkaç ölçme yapılıp ortalama-
sının alınması gerekir. Sertlik ölçme yöntemleri dinamik ve statik sertlik ölçme yöntemleri olarak
ikiye ayrılır.

Statik Sertlik Ölçme Yöntemleri

a. Brinell Sertlik Ölçme: Malzeme yüzeyine belirli bir yükün belirli bir çaptaki sert malzeme-
den yapılmış bir bilya yardımıyla belirli bir süre uygulanması sonucu yüzeyde kalıcı bir iz meydana
getirme esasına dayanır. Daha sonra bu kuvvetin oluşan izin küresel yüzey alanına bölünmesiyle
“Brinell Sertlik” değeri elde edilir. Metalik malzemelerde sertlik arttıkça çekme dayanımı da artar
(Görsel ).

66
MALZEME

b. Rockwell Sertlik Ölçme: Sabit yük altında, malzeme üzerinde oluşturulan iz derinliğinin
ölçülmesi esasına dayanır. Batıcı uç, konik uçlu veya bilye şeklindedir. Yumuşak malzemeler bilye
batıcı uç ile ölçülür. Çok sert malzemeler ° uç açılı elmas koni batıcı ile ölçülür (Görsel a).

Görsel Brinell sertlik ölçme yöntemi bilyalı uç uygulanışı

c. Vickers Sertlik Ölçme: Vickers sertlik ölçme yönteminde baskı elemanı olarak tepe açısı
° olan elmas kare piramit kullanılır. Belli bir yük ile malzemeye bastırılan piramit ucun bıraktığı
dörtgen izin köşegenleri ölçülerek hesaplanan ortalama köşegen uzunluğu ile sertlik değerleri
bulunur (Görsel b).

Dinamik Sertlik Ölçme Yöntemleri

a. Shore Selereskobu Sertlik Ölçme: Bu sertlik ölçüm yöntemi, elmas uçlu bir çekiç bırakarak
sabit bir yükseklikten kendi ağırlığına göre ve geri tepme yüksekliğinin ölçülmesi esasına dayan-
maktadır. Bu yöntemde iki önemli husus vardır: Bunlar çekicin ne kadar yükseklikten bırakıldığı
ve ağırlığıdır (Görsel c).

Görsel Sertlik ölçme cihazları

67
TEMEL İMALAT İŞLEMLERİ

ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME - 2

Aşağıdaki cümlelerin başındaki boşluğa doğru ise (D), yanlış ise (Y) yazınız.

1. (….) Üretim yapmak için ham madde görevi gören her türlü araç ve gerece malzeme denir.
2. (….) Kompozit, çok farklı özelliklere sahip malzemelerin bir araya gelmesiyle elde edilen yeni
malzemedir.
3. (….) Çeliğe yeni özellikler kazanmak için, karbon ile beraber bir veya daha fazla elementi ka-
rıştırmak suretiyle elde edilen çeliklere alaşımlı çelikler denir.
4. (….) Malzemelerin elektrik iletkenliği, ısıl iletkenliği ve optik özelliği, fiziksel özellikler endir.
5. (….) Zamak alüminyum, magnezyum ve bakır ile çinkonun alaşımıdır.
6. (….) Çekme deneyi tahribatlı muayene ölçme yöntemlerinden birisidir.
7. (….) Yüzeyde oluşan hataları tahibatsız olarak ölçmek için gözle muayene yapılmalıdır.
8. (….) ISO Uluslararası Standartlar Organizasyonunun kısaltılmadır.
9. (….) Dayanım malzemenin maruz kaldığı darbe ve çizilmeye karşı gösterdiği dirençtir.
(.…) Üretim malzemelerin beklentileri yerine getirip getirmeyeceğini doğrulamanın en iyi
yöntemi malzeme testidir.

68
69
TEMEL İMALAT İŞLEMLERİ

Delme İşlemleri

Her türlü kesici alet zamanla körelir. Keskinliğini kaybeden her matkap ucu atılmayacağı için
bu uçlarının bilenmesi gerekir. Bozulan matkap uçları bileme ile eski durumlarına getirilmesi
mümkündür. Bileme işlemi kesme açılarının yeniden düzeltilmesiyle yapılır.

Matkaplar
Metal, beton, ağaç vb. malzemeler üzerinde delik açmaya yarayan, çalışma uzunluğu boyun-
ca uzanan helisel oluklara sahip aletlere matkap denir. Matkaplar, takım çeliğinden (karbon çe-
liği) veya hava çeliğinden yapılır. Karbon çeliğinden yapılanların dayanımları azdır. Hava çeliğin-
den imal edilenlerin ısıya dayanımları fazladır ve yüksek hızlarda çalışmaya elverişlidir. Matkap
üzerinde matkap çapını gösteren rakamla beraber yüksek hız çeliğinden yapıldığını gösteren HSS
harfleri bulunur. Matkapların darbe dayanımları düşüktür.

Matkap Çeşitleri

Helisel Oluklu Matkap
Matkap üzerindeki helisel kanallar, çıkan talaşların dışarı atılmasını ve aynı zamanda deliğin
içine soğutma sıvısının aktarılmasını sağlar. Helisel matkaplar, silindirik ve konik saplı olmak üzere
iki şekilde imal edilir (Görsel ). Matkaplar çalışırken zamanla sürtünmeden dolayı körlenir. Kör
bir matkapla çalışmak iş parçasının bozulmasına, matkabın kırılmasına ve hatta matkap tezgâhı-
nın zarar görmesine neden olabilir. Körelen matkabın kurallarına uygun olarak bilenmesi gerekir.

Görsel Konik ve silindirik saplı helisel matkap

Punta Matkabı

Punta deliği açmak için özel olarak yapılmış matkap çeşididir. İki ucu ile delik delme işlemi
yapılabilir. Punta matkabı uçları kısa ve gövdesi kalın olduğundan delme esnasında salgı ve ek-
senden sapma yapmaz. Başka hiçbir matkap bu yüksek kaliteyi ve doğruluğu sağlayamaz. Punta
matkaplarının havşa açısı 60° dir (Görsel ).

Görsel Punta matkabı

70
DELME VE VİDALAMA İŞLEMLERİ

Havşa Matkapları

Delik delme işlemi sonrasında çapakların alınması, keskin kenarlara pah kırarak yumuşatılma-
sı ve cıvata gibi bağlantı elemanlarının başının gömüleceği yuvaların açılması için kullanılan kesici
takımlara havşa matkabı denir. İkiden çok kesme ağzına sahip takımlardır. Havşa matkapları kul-
lanıldıkları yerlere göre değişik açılarda yapılmaktadır. Çapak alma işlemleri için uç açısı 60º, per-
çinlerin baş kısmı için yuva açma işlemlerinde 75º, havşa başlı vidaların yuva açma işlemlerinde
90º, saç perçinleri için º olarak yapılırlar (Görsel ).

Görsel Havşa matkabı

Havşa açma işlemini gerçekleştirmek için havşa matkabı bulunamadığı durumlarda, delik ça-
pının iki katı büyüklüğünde helisel matkap ile de havşa açılabilir. Havşa açma işlemi çok basittir.
Buradaki havşa açma işleminde en önemli konu havşa matkabının ekseni ile deliğin ekseninin
hizalanmasına dikkat edilmesidir. Aksi takdirde, açılan havşa yuvasında deliğe göre bir kayma
olacaktır ve vida başı buna giremeyecektir.

Namlu Matkaplar

Derin delikleri delmekte kullanılan matkaplardır. Namlu matkaplarında delme işlemi sırasın-
da talaşlar talaş boşluğundan dışarı atılır. Soğutma sıvısı ayrı bir delikten basınçlı olarak verilir.
Düz ve helisel kanallı olarak yapılırlar (Görsel ).

Görsel Namlu matkabı

Matkap Bileme Tezgâhları

Matkaplar elde zımpara taşlarında, matkap bileme tezgâhlarında ve üniversal alet bileme
tezgâhlarında bilenirler.

Zımpara Tezgâhları

Zımpara taşı, aşındırıcı taneciklerden bir araya getirilmiş taşlardır. Dönerek malzeme yüze-
yine sürtüldüğünde talaş kaldırarak şekillendirme işlemini gerçekleştirir. Görsel ’de zımpara
tezgâhının elemanları verilmektedir.

71
TEMEL İMALAT İŞLEMLERİ

Görsel Zımpara tezgâhı ve elemanları

Zımpara taşları seçilirken kullanıldıklar malzemenin cinsine göre birkaç özelliğine dikkat edil-
melidir. Bu özellikler şunlardır;
• Zımpara taşının tane büyüklüğü,
• Zımpara taşının cinsi,
• Taşın sertliği,
• Birleştirme maddesi,
• Kristal dokusu,

Zımpara tezgâhına genellikle sert ve yumuşak malzemeleri taşlamak üzere iki farklı türde zım-
para taşı takılır. Bunlardan mavi olanı tüm sertleştirilmemiş veya sertleştirilmiş çelik malzemeler
için, yeşil olan sert maden uçlarının bilenmesi için kullanılır.

Zımpara Taşlarında Çalışırken Dikkat Edilecek Hususlar

• Uygun iş elbiseleri giyilmelidir. Bol giysiler, uzun saçlar ve takılar iş kazasına neden olabilir.
• Yapılacak iş ve işleme uygun zımpara taşı ( mavi – yeşil ) seçilmelidir.
• Zımpara taşının çalışmaya uygun olup olmadığını kontrol edilmelidir.
• Zımpara taşı aşındırma gözenekleri dolu ise zımpara taşı bilenmelidir.
• Zımpara taşı çalışmaya başlamadan önce çalışıp çalışmadığı kontrol edilmelidir.
• İş parçası dayamasının zımpara taşı ile mesafesi en az 3 mm olmalıdır.
• İlk çalıştırmada tezgâhın karşısında durmayıp tezgâhın çalıştırıldıktan sonra herhangi bir
sorun yoksa uygun çalışma pozisyonuna geçilmelidir.
• Tutmakta zorlanılan küçük parçalar taşa tutulmamalıdır.
• Zımpara taşının yan yüzeyleri kullanılmamalıdır.
• İş parçası sık sık soğutma suyuna batırılarak ısınması önlenmelidir.
• Taş çalışırken işe bakılmalı ve çevre ile ilgilenilmemelidir.
• Mutlaka kişisel koruyucu donanım kullanılmalıdır.
• Çalışma bitince tezgah şalteri kapatılmalıdır.

72
DELME VE VİDALAMA İŞLEMLERİ

Matkap Bileme

Bir matkabın normal şartlarda kesme yapabilmesi için belli açılarda bilenmesi gerekir. Bu
açılar; uç açısı ve boşluk açısıdır. Boşluk açısı, matkap bilerken serbest yüzeylere arkaya doğru
8°– 12° arası verilir. Uç açısı delme yapılacak malzemeye göre değişiklik gösterir. Çelikler için kul-
lanılan matkabın ucu ° çok sert metaller için °, ısıl işlem görmüş ve dövülmüş metaller için
°, yumuşak metaller için 90°, ağaç, sert plastik ve fiber için 60° olarak verilir. Uç kenar açısı
55° açıda olmalıdır.

Görsel Matkap uç açıları

► Matkap Bilemede İşlem Sırası

• Bileme işlemine hazır olunduğunda, kişinin işaret parmağı, matkap ucunun altında, baş-
parmağınız ise matkabın üstünde olmalıdır
• Matkap bileme işleminde uç açısını doğru ayarlayabilmek için zımpara tezgâhında, iş par-
çası dayamasına °nin yarısı olan 59° açı çizilmelidir.
• Matkap ucu, taş yüzü ile 59° açı yapacak şekilde tutulmalıdır .
• Açısı ayarlanan matkap zımpara taşına sürtülerek yukarıya doğru manevra yapılmalıdır.
• Matkabın sapını tutarken sağ el, sol ele göre biraz aşağıda tutalarak matkap taşa bastırıl-
malıdır. Bu tutuş şekli boşluk açısının verilmesini sağlar.
• Taşa çok fazla baskı yapılarak kıvılcım çıkartılmamalıdır. Bilemenin amacı, kesme kenarını
yenilemek ve matkabın iyi bir kesme yapmasını sağlamaktır.
• Matkap ucu sık sık soğutma sıvısına batırılmalıdır.
• Matkap ucunuzu tüm kenarları açısında olana kadar taşlamaya devam edilmelidir.
• Bileme işleminden sonra açıların kontrolünü mastar ile yapılır. Mastarın bulunmadığı za-
manlarda açıları kontrol etmek için bir açı ölçme aletinden yararlanılabilir.

73
TEMEL İMALAT İŞLEMLERİ

Görsel Matkap ucunun bilenmesi ve mastar ile kontrol edilmesi

Delik Delme

Parçalardan talaş kaldırarak delikler elde etme işlemine delme denir. Delik delme işlemi ge-
nel olarak iki yöntemle yapılır. Zımba kullanarak yapılan delik delme işlemine talaşsız delme de-
nir. Matkap ucu ile yapılan delme işlemine ise talaşlı delme denir.

Delik Delme İşleminde Kullanılan Tezgâhlar

Matkap tezgâhları hassas olmayan deliklerin delinmesinde kullanılır. Delikleri hassas hale ge-
tirip ölçü tamlığı sağlamak için raybalar kullanılır. Raybalama işleminin nasıl yapılacağı raybalar
konusunda anlatılacaktır. Delik delme işleminde kullanılan tezgâhlar;

• Masa üstü matkap tezgâhları, • Sütunlu matkap tezgâhları,

• Radyal matkap tezgâhları, • El breyizleri,
• Derin delik delme tezgâhlarıdır.

Masa Üstü Matkap Tezgâhı

Bir masa veya sehpa üzerine yerleştirilerek kullanılabilir. mm aralığındaki küçük çaplı
matkaplarda rahatlıkla kullanılırl. Masa üstü matkap tezgâhlarında devir sayısı, kayış kasnak sis-
teminden ya da dişli kutusundan değiştirilir (Görsel ).

74
DELME VE VİDALAMA İŞLEMLERİ

Sütunlu Matkap Tezgâhı

Her türlü delme işinin yapıldığı dikey delme tezgâhlarıdır. Sütunlu gövdesi sayesinde direkt
zemine yerleştirilir. Bu matkap tezgâhları kendi içerisinde tek milli ve çok milli olarak iki gruba
ayrılır. mm çap aralığındaki matkap uçları kullanılıt. 25 kg’a kadar küçük iş parçaları işlenirr
(Görsel ).

Görsel Masa üstü matkap tezgâhı Görsel Sütunlu matkap tezgâhı

Radyal Matkap Tezgâhı

Büyük iş parçalarının delinmesinde kullanılan matkap tezgahlarıdır. Konsol sütun üzerinde
hareket ederek ° dönebilir. Bu tezgâhlar ile 50 mm çapa kadar matkapla delik delme işlemleri
yapılabilir (Görsel ).

El Matkapları (Breyizler)

Delme ve havşa açma işlemlerinde kullanılan elektrikli el aletidir. Darbeli, darbesiz olarak
üretilir. Darbeli breyzler duvar ve betonda , darbesizler breyzler ise metal ve ahşap delinmesinde
kullanılır. (Görsel ).

Görsel Radyal matkap tezgâhı Görsel El Breyizi

75
TEMEL İMALAT İŞLEMLERİ

Derin Delik Delme Tezgâhları

Derin delik delme tezgahı olarak üniversal tezgahlar veya özel tezgahlar kullanılır. Derin de-
lik delme işlemleri namlu matkapları ile yüksek basınçlı kesme sıvısı kullanılarak yapılır (Görsel
’e bakınız).

Matkap Tezgâhında Delik Delme İşlemi

• Delik delmeye başlamadan önce iş parçası, verilen resme göre markalanır ve delik deli-
necek yerlere nokta vurulur.
• Matkap ucu, soğutma sıvısı, çekiç, kişisel koruyucular, fırça, iş parçası vb. malzemeleri
yanınızda bulundurunuz.
• Matkap ucunu, mandren veya mors kovanı kullanarak matkap tezgâhına bağlayınız.
• İş parçasını bağlarken, deliğin boydan boya veya kör delik olup olmadığına dikkat ediniz.
• Boydan boya delik delinecek ise iş parçasının altına ahşap bir takoz koyunuz ve mümkün
olduğu kadar iyi sabitleyiniz.
• Eğer delik çapı büyük ise deliği matkap çapını
kademeli olarak büyülterek deliniz.
• Matkap tezgâhına matkap çapı büyüdükçe de-
vir sayısı küçük, matkap çapı küçüldükçe devir
sayısı büyük verilir.
• Delme işlemi sıraında parçaya bir miktar baskı
uygulanır..
• Matkap mümkün olduğunca sık soğutulmalı-
dır.
• Delme işlemi yapılırken matkabın sıkışması
söz konusu olursa, anahtarı ters konumda ça-
lıştırılmalıdır.
• Matkap yetersiz basınç nedeniyle yüzeyde
“kayıyorsa” delmeyi son derece zorlaştıran bir
çalışma sertleştirmesi söz konusudur. Bu du-
rumda delme işlemini yapabilmek için matka-
bı tekrar bileyerek uyguladığınız baskıyı artırıp Görsel Matkap Tezgâhında Delik Delme
sürekli bastırarak delme işlemini yapınız.

Örneğin; 14 mm çapında deliğe ihtiyacımız var. Önce çapı 5mm olan matkap ile sonra 10 mm
çaplı matkap ile en son 14 mm çapındaki matkap ile delerek matkap üzerinde oluşacak kuvveti
azaltmış oluruz.
Matkap çapına göre matkap tezgâhı-
nın devrini ayarlıyoruz. Bu hesaplamayı
yapabilmek için aşağıdaki formül kulla-
nılır.

Örnek Uygulama: Asma kilit parçamızda Ø15 mm çapında delik delmemiz gerekiyor. Matkap
tezgâhının kesme hızı V=30 m/dk olduğuna göre tezgâha verilmesi gereken devir sayısı kaç
olmalıdır?

76
DELME VE VİDALAMA İŞLEMLERİ

Devir sayısı ,9 dev/dk bulunmuştur. Tezgâha ile arasında bir devir verilebilir.

Delik Delme İşleminde Dikkat Edilecek Hususlar

• Tulum (önlük), koruyucu gözlük ve özel ayakkabılar olmadan çalışılmamalıdır.

• Çalışmaya başlamadan önce tezgâh boşta çalıştırılmalıdır.
• İşe uygun matkap ucu ve devir sayısı seçimi yapılmalıdır.
• İş parçasının ve matkabın sıkıca sabitlenmiş olup olmadığı kontrol edilmelidir.
• Matkap düzgün ve sarsıntı olmadan iş parçası üzerine indirilmelidir.
• Matkabın yağlamasını ve soğutulmasını özelfırça ile yapınız. Bezle yağlama yapmayınız.
• Hiçbir durumda tezgahı kullanırken mandreni ellerinizle durdurmaya çalışmayınız.
• Güç aniden kesilirse elektrik motorunu kapatınız.
• Kusurlu veya aşınmış matkaplarla delme işlemi yapmayınız.
• Atıkları (talaşları) hava ile uzaklaştırmaya çalışmayınız. Fırça veya talaş teli kullanınız.
• Çalışan bir tezgahta matkap veya somunları sıkmaya çalışmayınız.
• Tezgâhı durdurunuz. İş parçasını soğutunuz ve sonra kontrol ediniz.
• Tamamen durmadan tezgâhın başından ayrılmayınız.

Matkap Tezgahı İle Havşa Açma İşlemi

Delik delinen parçaya havşa açılacak ise iş parçasını mengeneden hiç sökülmeden ve eksen
ayarı bozulmadan havşa açılmalıdır. Çünkü iş parçası söküldüğü zaman havşa matkabının ekseni
ile deliğin ekseni aynı hizada olmayacak, bir miktar kayma olacaktır. Havşa açma işleminde, mat-
kap ile delme işlemine göre daha düşük devir hızı ayarlanır.

Derin Delik Delme

Matkap çapının üç katından daha büyük derinliği olan deliklere derin delik denir. Derin delik
delme, dolu veya boru malzemenin özel delme kesicileri ile merkezinden istenilen çap ve boylar-
da delinmesidir. Derin delik delmede yüksek basınçlarda bir soğutma sistemi ve güçlü tezgâhlara
ihtiyaç duyulur. Derin delme işlemi 3 farklı tezgâh tipinde gerçekleştirilir (Görsel ).

a. İş Parçası ve Kesici Takımı Ters Yönlerde Dönen Tezgâhlar: Silindirik malzemelerde mer
kezde olan delikler için diğer yöntemlere göre en iyi doğrusallık ve eş merkezlilik sağlar.

b. b. Sadece İş Parçası Dönen Tezgâhlar: Silindirik malzemelerde merkezde olan delikler

77
TEMEL İMALAT İŞLEMLERİ

için kullanılıfunduszeue.infoın merkez ekseninden kaçma ihtimali azdır. Yüksek devirlere uygun
olmalıdır.
c. Kesici Takımı Dönen Tezgâhlar: Tipik olarak simetrik olmayan parçalar veya merkezden
olmayan delik delme gerektiren yuvarlak malzemeler için kullanılır. Matkabın merkez ek-
seninden kaçma ihtimali fazladır. Kesme hızı iş mili hızına bağlıdır.

Görsel CNC derin delik delme tezgâh

Rayba Çekme

Deliği hassas bir yüzey kalitesi ile istenilen ölçü tamlığına getirmek için yapılan işleme rayba-
lama denir. Raybalama işlemleri 0,1 - 0,3 mm arası kalınlıkda talaş kaldırılarak yapılır. Kurallara
uygun ve ideal şartlar olduğu takdirde 6 mikrona (0, mm) kadar hassasiyet elde edilebilmek-
tedir. Delme sırasında, çapların elde edilmesi gerekenden farklı ölçüde olması muhtemeldir. Bu-
nun nedeni, işleme sırasında, iş parçası üzerindeki basıncın yüksek olması, iş parçası ve matkabın
ısınabilmesi ve deforme olabilmesidir. Bu yüzden hassas ve düzgün delikler elde etmek için önce
delik, ölçüsünden biraz küçük olarak delinir sonra tam ölçüsüne getirmek üzere rayba çekme
işlemine geçilir.

Rayba Çeşitleri

İşe uygun rayba seçiminde, raybalanacak parçanın çapı, sertliği, kaldırılacak talaş miktarı ve
imalat bilgileri dikkae alınır. Yumuşak ve orta sertlikteki malzemeler için HSS; sert malzemeler için
sert madenuçlu rayba, konik delikler için ise konik raybalar kullanılmalıdır. Raybalar dişlerine ve
kullanım şekillerine göre çeşitlere ayrılır.

Diş Şekillerine Göre Raybalar

a. Düz Dişli Raybalar: Rayba birbirine paralel düz dişlerden oluşur. Sert ve gevrek (kolay-
ca kırılıp ufalanan) metaller üzerinde boydan boya açılmış deliklerde düz rayba tercih
edilir. Bir diğer önemli nokta kör ve kademeli deliklerin dip kısımlarına rayba salınması
gerektiği zaman düz raybalar kullanılabilir (Görsel ).

78
DELME VE VİDALAMA İŞLEMLERİ

Görsel Düz rayba çeşitleri

b. Helis Dişli Raybalar: Spiral (helis) şekilli kanallardan oluşan raybalardır. Helis dişli ray-
balar işlem sırasında çıkan talaşların delikten dışarı atılmasında kolaylık sağlar. Özellikle
derin deliklerin ve kör deliklerin işlenmesinde tercih edilir ( Görsel ).

Görsel Helis dişli rayba çeşitleri

Kullanım Şekline Göre Raybalar

a. El Raybaları: Hassas işleme ve bitirme işlem raybası olarak kullanılır. Raybanın deliğe
rahat girebilmesi için ucu konik yapılmıştır. Rayba hareketini kolaylaştırmak için ağızla-
rın sırt kısmı boşaltılmıştır. Sapın arka kısmı pafta koluna takılması için dört köşe yapılır.
Boydan boya delinmiş deliklere çekilir.

b. Makine Raybaları: Makine raybaları konik ve düz saplı olarak imal edilirler. Makine ray-
balarında zırhlı kısmı ile kesme yapan ağız kısmı el raybalarından daha kısadır.. Makine
raybalarının uç konik boyu daha kısadır. Esas kesici kenarı bu ağızlar oluşturmaktadır. Bu
nedenle makine raybaları kör delikler için daha uygundur (Görsel ).

Görsel Torna tezgâhı ve matkap tezgâhında makine raybasının kullanımı

79
TEMEL İMALAT İŞLEMLERİ

c. Konik Raybalar: Konik deliklerin raybalanması ve silindirik deliklerin konik hale getiril-
mesi amacıyla kullanılan raybalardır. Konik raybaların hem kaba hem de ince işleme için,
bütün standart lçüleri vardır. Konik pim delikleri, mors kovanları ve konik yuvalar konik
raybalarla işlenir (Görsel ).

d. Ayarlı Raybalar: Kulanım açısından en verimli raybalardır. Ölçüsünün üstünde ve altında

yeterli aralıkta istenilen çapa göre ayarlanabilir (Görsel ) .

Görsel Konik rayba Görsel Ayarlı rayba çeşitleri

Raybalama Payı

Raybalama, delik delindikten sonra yapılan bir işlem olduğundan delme işleminde standart
ölçülerde raybalama payı bırakılmalıdır. Tablo ’de malzemenin cinslerine ve delik çaplarına
göre verilmesi gereken raybalama payları verilmiştir. Mesela 10 mm çapında delik 9,8 mm çapın-
da bir matkap ucu ile delinmelidir. Fazla rayba payı bırakılırsa rayba çekmek zorlaşır, rayba kırılır.
Raybalama esnasında tırtıllı ve pürüzlü yüzey oluşmasına otlama denir. Rayba gevşetilerek
döndürülürse ağızlar eski yerine takılmayacağı için raybalama kolayca yapılır. Aynı zamanda ot-
lama önlenmiş olur. Rayba kesici ağızları çevreye eşit açılı olarak yerleştirilmediği için pek fazla
otlama yapmaz. Yani bir ağzın oluşturduğu kesme izini arkadan gelen ağız siler. Bu nedenle delik
içi pürüzlülüğü taşlama ayarında olur. Ayrıca delik görünümü ise matkaba göre daha daireseldir.

Tablo Raybalama Payı

80
DELME VE VİDALAMA İŞLEMLERİ

Elde Rayba Çekme İşleminde İşlem Sırası

• Her raybalama işleminde mutlaka kesme yağı kullanılmalıdır
• Rayba tam ekseninde dik olarak ağızlatılmalıdır
• Rayba az ve sabit baskı ile çevrilmelidir
• Rayba daima kesme işleminde ve delikten çıkarırken hep aynı yönde çevrilmeli, kesinlikle
geriye çevrilmemelidir
• Kama kanallı deliklerde daima helis raybalar kullanılmalıdır

Makinede Rayba Çekmede İşlem Sırası

• İş parçası ve rayba dikkatli bir şekilde makineye bağlanmalıdır
• Raybanın devir sayısı kullaılan matkabın devir sayısına göre 1/3 oranında olmalıdır
• Sert çeliklerde kesme hızı 5 m / dk.yı geçmemelidir
• Raybalama esnasında mutlaka kesme sıvısı kullanılmalıdır
• Raybalama işlemini bitirdikten sonra önce gözle otlamanın olup olmadığı kontrol edilir.
Daha sonra ölçme aletlerinden iç çap ölçen (iç çap kumpası, mikrometresi, komparatör
aletlerle ölçülür.

Vidalar
Vidanın Tanımı
Silindirik yüzeylere eşit aralıklarla (adım) açılan helisel kanallara vida denir. Silindire bir nok-
tadanbelli bir açı ile burgu şekilli devir yaptırıldığında meydana gelen dolanıma ise helis denir.
Helis şekline en iyi örnek sarmal yaylardır. İki diş arasındaki mesafeye, veya bir diş doluşu bir diş
boşluğu mesafeye adım denir. Başka bir deyişle adım vidanın bir tam tur yaptığında almış olduğu
yoldur.
Vidanın görevi, iki nesneyi birleştirmek veya nesnelerin konumunu sabitlemektir. Genellikle
silindir şeklinde olup plastik veya metal malzemelerin iç ve dış yüzeylerine açılır.

Vida Çeşitleri

Vidalar; kullanım amacına, diş biçimine, dönüş yönüne ve ölçü sistemine göre sınıflandırılır.

Kullanım Amaçlarına Göre Vidalar

a. Bağlantı Vidaları: İki veya daha fazla parçayı sökülebilir şekilde birbirine bağlamak ama-
cıyla kullanılan üçgen profilli vidalardır. Makine elemanlarını bağlamaya yararlar.

b. Hareket ve Kuvvet Vidaları: Hareket ve kuvvet iletmek için kullanılan trapez, kare, yuvar-
lak ve testere diş profilli vidalardır. Mengenelerde kare vida; baskı ve krikolarda yuvarlak
vida; musluklarda, tozlu çalışan makinalarda trapez vida ve sonsuz vida beraber kullanılır.

c. Boru Vidaları: Boru bağlantılarında kullanılan üçgen profilli vidalardır. Boru vidası olarak
isimlendirilen vida aslında whitworth üçgen vidalardır. Diğer vidalarda olduğu gibi diş
üstü çapıyla değil boru iç çapıyla anılırlar. Boru vidalarında dış vidaların 1/16 oranında
konik yapılması, dikkat edilmesi gereken özellikleridir.

81
TEMEL İMALAT İŞLEMLERİ

Ölçü Sistemlerine Göre Vidalar

Ölçü sistemine göre metrik ve whitworth olmak üzere iki çeşittir.

a. Metrik Vidalar: Metrik vidalar, vida elamanı boyutlarının birimi (mm) dir. Diş açısı 60° dir.
Metrik dişler M harfiyle gösterilir. Örneğin, M8 ölçüsü çapı 8 mm olan metrik dişi ifade
eder.

b. Whitworth Vidalar: Vida elamanı boyutlarının birimi (inç) tir. Adım değeri yerine bu vi-
dalarda 1”(parmak) (25,4 mm) uzunluktaki diş sayısı esas alınır. Diş açısı 55° dir. Uç kısmı
ve diş dibi kavislidir.

Dönüş Yönüne Göre Vidalar

Vidalar sıkma ve ilerleme yönüne göre isimler alırlar. Helisin silindir üzerine sarılma yönüne
göre, sağ ve sol vidalar oluşur. Sıkma işlemi yaparken vida saat ibresi yönünün tersine döndürü-
lüyorsa sol vida denir. Sol vidaları belirlemek üzerine S (LH) harfi vurulur. Sıkma işlemi yaparken
vida saat ibresi yönünün tersine döndürülüyorsa sağ vida olarak adlandırılır. Günlük hayatta kul-
lanılan vidaların çoğu sağ vidadır (Görsel ).

Görsel Dönüş yönüne göre vidalar

Diş Biçimlerine Göre Vidalar

a. Üçgen Vida: Bağlantı elemanı olarak en çok kullanılan vidalardır. Üçgen vidalar metrik ve
whitworth olmak üzere iki çeşittir. Vidaların en önemli özellikleri açılarıdır. Metrik vidanın
diş açısı 60°, whitworth vidaların dişin açısı 55°dir (Görsel ve Görsel ).

Görsel Metrik üçgen vida Görsel whitworth üçgen vida

b. Kare Vida: Elle çalışan pres milleri, mengene millerinde sıklıkla kullanılan hareket vidala-
rıdır. Diş genişliği adım değerinin yarısı kadardır. Diş açıları 90°’dir (Görsel ).

82
DELME VE VİDALAMA İŞLEMLERİ

c. Trapez Vida: Diş şekli 30° açılı eş kenar trapez biçimindedir. İki yönlü yüklemelerde, mil-
lerde, sonsuz vidalarda, pres millerinde kullanılan hareket vidalarıdır (Görsel ).

Görsel Kare vida Görsel Trapez vida

d. Testere Dişli Vida: Diş şekli 30° açılı ve tek yönlü eğimlidir. Testere dişli vida, tek yönlü
yüklemelere iyi direnç gösteren, yüksek basınçlı yerlerde, sarsıntılı çalışan millerde, tozlu
yerlerde, vinçlerde, hızlı hareket gerektiren ahşap mengenelerde kullanılan hareket ve
tespit vidasıdır (Görsel ).

e. Yuvarlak Vida: Tepe açısı 30° olan hareket ve tespit vidasıdır. Diş dibi ve diş üstü yuvarla-
tılmıştır. Diş görüntüsü yuvarlak olduğu için sürtünme azdır. Su vanaları, hortum bağlantı
rekorları, plastik ve camların kapak vidalarında, yüksek basınçlı yerlerde, sarsıntılı çalışan
millerde, tozlu yerlerde, vinç kancalarında kullanılır (Görsel ).

Görsel Testere dişli vida Görsel Yuvarlak vida

Elle Kılavuz Çekme

Deliklere açılan dişlere iç vida denir. İç vidalar kılavuz aracılığı ile açılmaktadır. Kısaca delik-
lere vida açmak için kullanılan aletlere kılavuz denir. El ve makine kılavuzu olmak üzere iki tipte
yapılırlar.
Kılavuzlar yüksek hız çeliğinden (HSS) yapılırlar. Kılavuzların baş kısmı kılavuz kolu yuvasına
uygun olarak kare şeklinde yapılmıştır. Üretici adı ve kılavuz ölçüleri kılavuzun sap kısmı üzerinde
yazılıdır. Kılavuz ile diş açabilmek için öncelikle doğru boyutta delik delmemiz gerekir. Metrik vi-
dalar için, vida anma çapından diş adımı ölçüsü çıkarılmasıyla matkap çapı elde edilir.
Örneğin, bir deliğe M10 vida açmamız gerekiyor. Tablodan M10 vida anma çapının adım de-
ğerini buluruz. Atölyelerde duvarlarda asılı olan metrik vida tablolarına bakabilirsiniz.

Vida anma çapı (D) – Adım(P) = Delmede kullanılacak matkap çapı

D= 10 mm (M10)
P= 1,5 ( tablodan) D – P = Matkap çapı
Matkap çapı= ? 10 - 1,5 = 8,5 mm

M10 vida açmak için kullanılacak matkap çapı 8,5 mm’dir.

83
TEMEL İMALAT İŞLEMLERİ

Kılavuz çeşitleri

a. Makine Kılavuzları: Makine kılavuzları, tek parçadan oluşmaktadır. Makine kılavuzlarını
boyları el kılavuzlarına göre daha uzundur. Makine kılavuzları düz oluklu ve helisel oluklu
iki tipte yapılırlar (Görsel ). Düz oluklu kılavuzlar boydan boya deliklerde, helise oluk-
lu kılavuzlar ise kör deliklerde kullanılır. Makine kılavuzları, matkap, torna, kılavuz çekme
tezgâhlarında kullanılır (Görsel ).

Görsel Makine kılavuzu çeşitleri Görsel Kılavuz çekme tezgâhları

1. El Kılavuzları: Üçlü takımlar halinde bulunur. Kılavuzları birbirinden ayırmak için firmalar
sap kısımlarına çizgiler çizmiştir. 1 nolu kılavuz tek çizgi, 2 nolu kılavuz çitf çizgi, 3 nolu
kılavuz ise 3 çizgi veya çizgisiz olarak yapılır. Kılavuz çekme işlemine 1. kılavuzdan başla-
nır. Kılavuz çekme işlemine sırasıyla devam edilir ikinci ve üçüncü kılavuzlar çekilir. Vida
dişlerinin tam oluşması üçüncü kılavuzdan sonra tamamlanır. Eğer imalatçı firma çizgi
çizmemiş ise kılavuzların ucundaki dişlerin silikliğinden anlaşılabilir. En çok silinmiş ola-
nı birinci kılavuz, en az silinmiş olan ise üçüncü kılavuzdur. Kılavuzların sap kısımlarında
anma ölçüsü, üretildiği malzeme cinsi, yüzey kalite ve tolerans değerleri yazmaktadır.
El kılavuzları yumuşak metaller için üç oluklu, çelik türü metaller için dört oluklu olarak
yapılırlar (Görsel ).

Görsel El kılavuzu takımı

84
DELME VE VİDALAMA İŞLEMLERİ

► Kılavuz Çekmede Dikkat Edilecek Hususlar

• Delik çapı, vidanın diş üstü çapından adımı kadar küçük delinmelidir.
• Deliğin ağzına 90° havşa açılmalıdır.
• İş parçası delik ekseni dik olacak şekilde mengeneye bağlanmalıdır.
• Kılavuz iş parçası eksenine dik olacak şekilde ağızlatılmalıdır. Ağızlatma yaparken saat
ibresi yönünde döndürülmelidir.
• Talaşların kılavuzu sıkıştırmasını engellemek ve talaşları kırmak için bir iki turdan sonra
en az yarım tur ters yönde çevrilmelidir.
• Bir gönye kullanarak kılavuzun dik ağızlayıp ağızlamadığı kontrol edilmelidir.
• Kılavuz çekme sırasında pirinç ve dökme demir hariç uygun bir yağlama yapılmalıdır. Yu-
muşak malzemelerde yağlamaya gerek yoktur.
• Eğer kör deliğe kılavuz çekiliyorsa kılavuz arada bir çıkarılmalı, delik ve kılavuz talaşlardan
temizlenmelidir. Çünkü çok derine inmeye çalıştığınızda delikteki talaşlar kılavuzun
• kırılmasına neden olacaktır.

Görsel Kılavuz ile vida açma işleminin yapılışı

Kırık Kılavuzu Sökme ve Çıkarma

Küçük bir dikkatsizlik kılavuzun kırılmasına sebep olabilir. Böyle durumlarda kılavuzun kırılan
parçası deliğin içinde kalır. İş parçasını kurtarabilmek için kırılan kılavuzun çıkartılması gerekir.
Kılavuzun delik içinde kalan kısmını çıkarmak için, ilk önce ince uçlu bir çizecek ile yerinden
oynatılır.
Daha sonra Görsel ’deki kılavuz sökme anahtarının ayaklarının tamamı kılavuz oluklarına
yerleştirilir. Vida açma yönünün tersi yönünde kol çevrilerek kırık kılavuz çıkartılır (Görsel
).

Görsel Kırık kılavuz sökme takımı Görsel Kırık kılavuzun çıkarılması

85
TEMEL İMALAT İŞLEMLERİ

Bozulmuş Sıyrılmış Vidayı Tamir Etme

Kırık, paslı cıvata veya saplamaların çıkarılması için birçok farklı yöntemler kullanılmaktadır.
Bu yöntemlerden birkaç tanesi şöyledir;

• Saplama veya cıvatanın kırılmış olan kısmında iş parçasının yüzeyin üzerinde biraz çıkıntı-
sı varsa kilitli pense ile yakalama çabası gösterilip çevrilmeye çalışılmalıdır.
• Eğer kırık cıvata kilitli pense ile çıkarılamıyorsa, çekiç ve keski ile dikkatlice delikten çıkar-
maya çalışılır. İş parçasının yüzeyinin altında kırılan bir cıvata kalıntısı genellikle dişlerde
gevşek olacaktır. Böyle bir durumda, genellikle bir zımba veya keski kullanmak ve cıvata-
nın dış çevresini saat ibresi tersi yönünde çevirmeye çalışılmalıdır.
• Cıvata keski ve çekiç ile çıkarılamıyorsa, kırık cıvata rondela ve somun kaynak yapılarak
çıkartılır.

Cıvataya bir rondela kaynatılır. Ardından kaynatılan rondelanın üzerine bir somun kaynatılır
(Görsel ). Cıvata kaynatılan somun anahtar ile çevrilerek çıkartılır.

Görsel Civatanın somun kaynatılarak sökülmesi

• Yukarıdaki çabalardan bir sonuç elde edilemezse ters kılavuz yöntemine baş vurulur. Cı-
vata çapından daha küçük bir ters kılavuz seçilir (Görsel ). Sonra uygun matkap ucu
ile cıvataya delik delinir. Bu deliğin boyunun uzun olmasına gerek yoktur. Ters kılavuzun
girmesi için birkaç diş açacak kadar olması yeterlidir. Ters kılavuz deliğe yerleştirildikten
sonra sol yöne doğru çevrilerek kırılan cıvata çıkartılır (Görsel ).

Görsel Ters kılavuz takımı Görsel Ters kılavuzun uygulanış sırası

86
DELME VE VİDALAMA İŞLEMLERİ

• Eğer yine çıkarılamazsa son çare olarak cıvata kendi çapından büyük bir matkap ile de-
linerek tamamen temizlenir. Yeni çapa göre tekrar kılavuz çekilir. Deliğin çapı büyüdüğü
için eski cıvata kullanılamaz. Eski çaptan daha büyük cıvata kullanılması gerekir.
• İşin ölçüleri ve hassasiyeti gereği büyük çaplı cıvata kullanılamıyorsa bu gibi durumlarda
vida tamir yayları veya tamir burcu kullanılabilir. Bu yöntemler aynı ölçülerdeki vidanın
tekrar kullanılmasını sağlayacaktır (Görsel ).

Görsel Vida tamir yayı

Vida tamir yayları yalama olan ya da zarar gören diş yuvasının tekrar kullanılır hale getirilmesi
işleminde kullanılan yay şeklinde ancak şekli konik olan bir tamir ürünüdür. Vida tamir yayı ile
hasar görmüş veya yalama olmuş vidaları tamir etmek için öncelikle bozuk diş yuvası matkap ucu
ile delinerek temizlenmelidir. Temizlenen yuvaya kılavuz ile tekrar diş açılmalı sonra özel takma
aleti ile yay vidaya sanki cıvata sıkar gibi takılmalıdır (Görsel ).

Görsel Vida tamir yaylarının takılışı işlem sırası

Elle Pafta Çekme

Elle diş açarken, en yaygın olarak kullanılan aletler paftalardır . Paftalar, millerin dış yüzeyle-
rine tek seferde diş açmak için kullanılan aletlerdir. Paftaların yardımıyla, sadece bir çapta bir diş
açma işlemi yapılabilir.Yüksek hız çeliğinden (HSS) üretilirler. Silindirik parça üzerine kaliteli bir
vida çekmek için parça çapının vida çapından 0,3 mm – 0,4 mm daha küçük olması gerekir (Tablo
) .
Pafta çekerken pafta lokmasının çapını doğru seçmek gerekir. Diş açılacak silindirin çapı, paf-
ta lokmasının çapından küçükse, diş tamamlanmayacaktır. Parça çapı olması gerekenden büyük
seçilirse diş açarken, parça yüzeyinin deformasyonu nedeniyle parçanın çapı artacağından pafta
ile çalışmak zor olacaktır.

87
TEMEL İMALAT İŞLEMLERİ

Tablo ’de metrik vidalar için gereken malzeme çaplarını yaklaşık olarak verilmiştir.
Tablo Metrik vidalar için malzeme çapları

Pafta Çeşitleri

Pafta lokmaları, el paftaları, makine ve boru paftaları şeklinde üç grupta incelenebilir. Paftalar
dişlerine göre de kendi içlerinde normal diş, ince diş ve metrik diş, whitworth diş paftalar şeklin-
de sınıflandırılırlar.
El paftaları genellikle üç tiptir. Pafta koluna uyacak şekilde tasarlanmışlardır. Tablo ’de el
paftası çeşitleri gösterilmiştir.
Tablo El paftaları, kullanım amaçları ve tutma şekilleri

88
DELME VE VİDALAMA İŞLEMLERİ

Boru paftaları, sıvı veya gaz taşıyan boruların dış kısmına vida açmak için kullanılır. Boruların
birleştirilmeleri, uçlarına açılan vida dişleri ile gerçekleştirilir. Boru paftaları parmak ölçüsüne
göre yapılırlar ve üzerlerinde R 1/2 ″ gibi yazılar vardır. Bazılarında ise parmaktaki diş sayıları
yazılıdır. Çap büyüdükçe 2,3,4 parçalı olarak yapılırlar.

Pafta Kolları

Pafta kolları, yuvarlak kesitli ve paftaların takılmasıı için uygundur. Pafta kollarında yerine
göre beş tane cıvata bulunabilir. Bu cıvatalar tespit cıvataları, baskı cıvataları ve genleşme cıva-
talarıdır. Pafta lokması pafta koluna takılırken pafta lokmasının yazılı olan yüzeyi üste gelmelidir
(Görsel ).

Görsel Pafta kolu çeşitleri

► Pafta Çekmede İşlem Sırası

• Paftanın kolay ağızlaması için diş açılacak parçamızın uç kısmına pah kırılmalıdır.
• Diş açılacak iş parçasının çapı, paftanın rahat çalışabilmesi için 0,,2 mm daha küçük
işlenmelidir. Örneğin, M10 diş açılacaksa iş parçasının çapı 9,85 -9,75 mm olmalıdır.
• Pafta lokması uygun bir pafta koluna takılıp torna vida yardımı ile cıvataları sıkılır.
• İş parçası mengeneye dik olarak bağlanmalı, gerekirse gönye ile kontrol edilmelidir. Dik
bir bağlama yapılamaz ise paftayı parça üzerine dik yerleştirmekte zorlanılacaktır.
• Paftanın her iki tarafta kullanılabilir.
• Vida çekme işlemi pafta ağızladıktan sonra saat ibresi yönünde iki ileri bir geri olarak ya-
pılarak talaşın kırılması sağlanmalı ve sıkışması önlenmelidir. (Görsel ).
• Diş açma işlemi sırasında, yeterli kesme yağı kullanılmalı ve bu işlem dişlerin tamamı
oluşana kadar devam ettirilmelidir.

Görsel Pafta ile vida açma işleminin yapılışı

89
TEMEL İMALAT İŞLEMLERİ

ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME - 3

havşa matkabı vida 60 çelik kılavuz

raybalama ters kılavuz matkap pafta talaşsız delme

Aşağıdaki cümlelerde boş bırakılan yerlere uygun kelimeleri yazarak tamamlayınız.

1. Metal, beton, ağaç vb. malzemeler üzerinde delik açmaya yarayan, çalışma uzunluğu bo-
yunca uzanan helisel oluklara sahip aletlere ……………….. denir .
2. Delik delme işlemi sonrasında çapakların alınması, keskin kenarlara pah kırarak yumu-
şatılması ve cıvata gibi bağlantı elemanlarının başının gömüleceği yuvaların açılması için
kullanılan kesici takımlara ……….. ……… denir.
3. Uç açısı ° olarak bilenmiş bir matkapla ……………….. malzemeler delinir.
4. Zımba kullanarak yapılan delik delme işlemine …………………………. denir.
5. Delikleri hassas bir yüzey kalitesi ile istenilen ölçüye getirmek için yapılan işleme
……………… denir.
6. Silindirik yüzeylere eşit aralıklarla (adım) açılan helisel kanallara ……………….. denir.
7. Metrik vidalar M harfi ile gsterilir. Diş açıları ise ………………. °‘dir.
8. Deliklere açılan dişlere iç vida denir. İç vida açmak için kullanılan aletlere ise ………………..
denir.
9. Deliğin içerisinde kırılmış bir cıvatayı çıkarmak için ………………………………… kullanılır.
Silindirik parçaların dış yüzeylerine vida açmak için ……………….. kullanılmalıdır.

90
91
TEMEL İMALAT İŞLEMLERİ

Torna Tezgâhlarının Tanımı ve Özellikleri

Silindirik parçaları işlemek için torna tezgâhları kullanılır. Bir eksen etrafında dönen sıkı ve
emniyetli bağlanmış iş parçası üzerinden, bir kesici takım yardımı ile talaş kaldırma işlemine tor-
nalama, bu işi yapan tezgâhlara da torna tezgâhı denir. Torna tezgâhını kullanarak üretim yapan
kişiye de tornacı denir. Genel olarak torna tezgâhlarında; silindirik tornalama, kademeli torna-
lama, konik tornalama, delik delme ve işleme, vida açma, eksantrik tornalama, tırtıl çekme, yay
sarma ve kesme gibi işler yapılır.

Torna Tezgâhı Çeşitleri

Çeşitli işlerde kullanılmak üzere farklı torna tezgâhları geliştirilmiştir. Torna tezgâhlarından
bazılarının bilgisayar kontrollü torna tezgâhlarının yaygınlaşması ile birlikte kullanım alanları azal-
mıştır. Torna tezgahları genel olarak 3 ana başlık altında toplayabilir.
• Üniversal torna tezgâhları
• Özel amaçlı torna tezgâhları
• Bilgisayar kontrollü torna tezgâhları

Üniversal Torna Tezgâhları

Hemen hemen bütün tornalama işlemlerini tek başına yapabilecek şekilde tasarlanmış olan
torna tezgâhlarıdır. Genel olarak ilerleme hareketi için bir mekanizmalı tahrik ünitesi ile donatıl-
mışlardır.

a. Üniversal Torna Tezgâhının Kısımları

Üniversal torna tezgâhları birbiri ile uyumlu çalışan birçok parçadan oluşmuştur. Torna tezga-
hının modeli ve tipi değişse bile bütün tezgahlarda ana kısımlar aynıdır, değişmez. İş mili ekseni-
nin kızaklara olan mesafesi işlenebilecek en büyük çapı, ayna - punta arası mesafe ise işlenebile-
cek en büyük boyu belirler.

Görsel Üniversal torna tezgâhının kısımları

92
TEMEL TORNALAMA İŞLEMLERİ

Gövde: Üzerinde bulunan çeşitli mekanizmaları taşıyan ve konumlandıran ana kısımdır. Torna
tezgâhlarının gövdeleri üzerinde, arabanın ve gezer puntanın hassas şekilde konumlandırılmasını
ve rahatça hareket etmesini sağlayan kayıtlar bulunur (Görsel ).
Gövde üzerinde bulunan kayıtlar hassas şekilde taşlanarak, yüzeyleri aşınmalara karşı direnç-
li olması için sertleştirilmiştir. Kayıtlar üzerinde hareket eden kısımlara kızak adı verilir. Torna
tezgâhlarının gövdesi, titreşimi en az seviyeye indirecek şekilde tasarlanmıştır. Torna tezgâhının
gövdesi, kasa şeklinde ve dökümden yapılmış ayaklar üzerine oturtulmuştur. Ayakların hem kalın
dökülmüş olması hem de geniş bir alana oturmasından dolayı titreşim emilerek tezgâhın rijitliğini
sağlamaktadır.

Görsel Gövde

İş Mili (Fener Mili): Torna tezgâhlarında iş parçalarının dönmesini sağlayan kısımdır. İş mil-
lerine aynı zamanda fener mili de denir. Fener mili, içi konik olarak tornalanmış ve ayna tarafın-
da punta ucunun takılabilmesi için mors koniği şeklinde işlenmiş çelikten bir mildir. Punta ucu
yerleştirilen tarafın üstünde bir vida açılmıştır. Buraya iş parçalarını kolayca bağlamaya yarayan
çeşitli aynalar takılır. İş milleri torna tezgâhlarının en önemli ve en hassas parçalarıdır. Hassas bir
şekilde imal edilen iş milleri, yüksek devirlerde dönebilmesi ve kesme esnasındaki zorlamalara
dayanabilmesi için gövdeye rulmanlarla yataklandırılmıştır.
İş Mili Hız Kutusu: Elektrik motorundan V kayışları ile aldığı hareketi, üzerindeki dişliler yar-
dımı ile istenilen devir sayısına ayarlamaya ve bunu iş miline iletmeye yarar. Torna tezgahlarında
çeşitli çaplarda ve farklı malzemeler işlendiğinden kesme hızları ve devir sayıları değiştirilebilme-
lidir. İş mili devir sayısı hız kutusu üzerindeki kollar yardımı ile ayarlanabilir.
Araba: Torna tezgâhının uzunluğu boyunca hareket sağlayan üzerinde tabla (enine araba),
suport ve kalemlik gibi kısımları taşıyarak talaş alma işlemlerinin yapılmasını sağlayan kısmıdır.
Arabanın ilerleme hareketi elle veya otomatik olarak verilebilir. Mesafe ayarı çevirme kolu üze-
rindeki milimetrik tambur yardımı ile yapılır (Görsel ).
Tabla: Üzerinde, suport ve kalemliği taşıyan ve torna tezgâhında enine hareket sağlayan kıs-
mıdır. Mesafe ayarı çevirme kolu üzerindeki milmetrik tambur yardımı ile yapılır (Görsel ).
Suport (Siper): Genellikle iki veya dört adet cıvata ile tabla üzerine sabitlenmiştir. Konik tor-
nalama gibi işlemlerde bu cıvatalar gevşetilerek istenilen açıda ayarı yapılabilir. İlerleme hareketi
için ise tıpkı araba ve tablada olduğu gibi üzerinde milimetrik bölüntü olan çevirme kolu bulunur.
Suportun kurs yu yani hareket mesafesi az olduğu için kısa boyuna tornalama işlemlerinde araba
yerine tercih edilebilir (Görsel ).

93
TEMEL İMALAT İŞLEMLERİ

Kalemlik: Kesici takımların üzerine takıldığı kısımdır. Suportun üzerinde bulunur. Üzerindeki
kater anahtarı ile hem kalemlik hem de kater cıvataları sökülüp sıkılabilir. Kalemlik üzerine 4 adet
farklı kesici takım aynı anda bağlanabilir. Kullanılmak istenen takım, kalemlik cıvatası gevşetilerek
uygun konuma getirilerek kullanılabilir (Görsel ).

Görsel Araba ve üzerinde suport ve kalemliğin gösterilmesi

Ayna: İş parçaları fener mili üzerine doğrudan bağlanamazlar. İş parçalarının kolayca bağlana-
bilmesi için fener mili üzerine takılabilen ayna ismi verilen bağlama aracı kullanılır. İş parçasının
şeklinegöre farklı ayna türleri geliştirilmiştir.

İlerleme Hız Kutusu (Norton Kutusu): Torna tezgâhında araba ve tabla, el çarkı çevrilerek
ilerletilebildiği gibi otomatik olarak da ilerletilebilir. Torna tezgâhında otomatik ilerleme miktarını
ayarlamak için ilerleme hız kutuları kullanılır. İlerleme hızı ayarı, üzerinde bulunan kollar yardımı
ile yapılır.

Gezer Punta: Torna kayıtları üzerinde hareket edebilen gezer punta, uzun iş parçalarının sal-
gısız ve güvenli bir şekilde bağlanmasında kullanılır (Görsel ). Gezer puntanın görevleri şun-
lardır;
• Matkap bağlanarak delik delme işleminin yapılmasını sağlar.
• Kılavuz çekme, pafta çekme ve raybalama işlemlerinin yapılmasını sağlar.
• İki punta arası tornalamayı sağlar.
• Punta hesaplanan mesafe kadar yana kaydırılarak uzun boylu konik tornalama işlemleri-
nin yapılmasını sağlar.
• Uzun boylu parçaları tornalarken desteklik yapar.

Görsel 4. 4: Gezer puntanın kısımları

94
TEMEL TORNALAMA İŞLEMLERİ

Ana mili: Araba üzerinde bulunan makas kolu ile kavratılarak arabaya otomatik ilerleme ha-
reketi sağlar. Ana milin dönüş hızı iş milinin dönüş hızına bağlıdır. Sadece iş mili döndüğü zaman
çalışan bu mil boyuna hareket için kullanılır. Ana mil hareketini ilerleme hız kutusundan alır.

Talaş Mili: Araba üzerinde bulunan otomatik kolu ile arabaya enine veya boyuna otomatik
ilerleme hareketi sağlar. Arabanın veya tablanın otomatik olarak hareket etmesi istendiği zaman
bu milin döndüğünden emin olunmalıdır. Bazı üniversal tezgâhlarda iş mili dönmeden de bu mil
hareket ettirilebilir. Talaş mili hızını ilerleme hız kutusundan alır.

Gezer Yatak ve Sabit Yataklar: Torna tezgâhında uzun iş parçalarının desteklenmesi ve tor-
nalama esnasında salgının engellenmesi için kullanılır. Gezer yataklar araba üzerine bağlanarak
kullanılır, sabit yataklar ise kayıtlar üzerine bağlanarak kullanılır (Görsel ).

Görsel 4. 5: Yataklar (Gezer yatak ve sabit yatak)

Soğutma Deposu: Torna tezgâhında kullanılacak kesme sıvısının depolandığı kısımdır. Kesme
sıvıları burada dinlendirilip, filtre edilerek tekrar tezgâhta kullanılır.

Çalıştırma Kolu: İş milini çalıştırır. Kol orta konumda iken iş mili durur. Kol üst konuma alındı-
ğında iş mili saat ibresinin tersi yönde, aşağı konuma alındığında ise saat ibresi yönünde döner.

b. Üniversal Torna Tezgâhlarının Bakımı

Atölyelerde kullanılan tüm tezgahlarda olduğu gibi torna tezgâhlarının da bakımı büyük önem
taşır. Tezgâh bakımları günlük, aylık ve yıllık olmak üzere farklı dönemlerde yapılır.

► Günlük bakım ve kontrollerde;

• Tezgâhın dişli kutusu yağ seviyesi kontrol edilir ve eksik varsa tamamlanır.
• Soğutma sıvısı seviyesi kontrol edilir.
• Tüm mekanizmaların sorunsuz bir şekilde çalışıp çalışmadığı kontrol edilmelidir.
• Tezgâhta iş bitince veya ders sonunda mutlaka tezgâh üzerindeki talaşlar vs. temizlenerek
kayıt ve kızaklar yağlanır.

► Aylık bakım ve kontrollerde;

• Tezgâh yağ seviyesi kontrol edilerek eksik varsa kılavuzunda belirtilen yağ türü ilave edilir.
• Tezgâhın elektrik aksamlarının doğru çalışıp çalışmadığı kontrol edilir.
• Kayıt ve kızaklar kontrol edilerek boşluk olup olmadığı tespit edilir.

95
TEMEL İMALAT İŞLEMLERİ

► Yıllık bakım ve kontrollerde;

• Tüm ekipmanların doğru ve emniyetli çalışıp çalışmadığı kontrol edilir.

• Dişli kutusu yağı değiştirilir.

Özel Amaçlı Torna Tezgâhları

Özel amaçlı torna tezgâhları, genel amaçlar için değil belirli bir parça tipi için tasarlanmış tor-
na tezgâhlarıdır. En çok kullanılan özel torna tezgahları şunlardır;

• Revolver torna tezgâhı • Alın (hava) torna tezgâhı

• Otomat torna tezgâhı • Dikey torna tezgâhı
• Masa tipi (saatçi) torna tezgâhı • Ağır iş torna tezgâhı
• Kopya torna tezgâhı • Kam torna tezgâhı

Görsel Özel amaçlı torna tezgahları

96
TEMEL TORNALAMA İŞLEMLERİ

Bilgisayar Kontrollü Üniversal Torna Tezgâhları

Özdeş iş parçalarının seri olarak üretilmesi için günümüzde yaygın olarak kullanılmaktadır.
Bu takım tezgâhlarında, iş mili devir sayısı, dönüş yönü, ilerleme hızı, takım değiştirme gibi tüm
hareketler bilgisayar kontrolü ile sağlanır. Taret üzerine çok sayıda kesici takım aynı anda bağla-
nabilir. İş parçasına ve kullanılan kesici takımlara uygun olarak hazırlanan program çalıştırılarak iş
parçaları üretilebilir. (Görsel ).

Görsel 4. 7: Bilgisayar kontrollü üniversal torna tezgâhları

► Torna Tezgahlarında Çalışırken Dikkat Edilecek Hususlar

• Önlük kolları lastikli olmalı veya yukarı kıvrılmalıdır.

• Yüzük, kol saati, bileklik gibi takı veya süs eşyaları takılmamalıdır.
• Çalışan kişilerin saçları mutlaka kısa kesilmiş olmalı veya bone, bere gibi bir şey ile sark-
mayacak şekilde toplanmalıdır.
• Çalışırken göze talaş kaçmasından sakınmak için koruyucu gözlük kullanılmalıdır.
• Kişi kendini yorgun, uykusuz, hasta hissediyorsa tezgâhta çalışmamalıdır.
• Tezgâh başında çalışırken atölye içerisinde şakalaşma ve itişip kakışma gibi davranışlar-
dan kaçınılmalıdır.
• Tezgâhta sadece bir kişi çalışmalıdır.
• Ceplerde keskin ve sivri uçlu aletler bulundurulmamalıdır.
• Her ne sebeple olursa olsun tezgâhı durdurmadan yanından ayrılmamalıdır.
• Ayna hareket halinde iken iş parçasını tutmaya, durdurmaya çalışmamalıdır.
• Parça üzerinden çıkan talaşları elle uzaklaştırmaya çalışılmamalıdır.
• İş parçasını tezgâhtan sökmeden ölçmek gerekiyorsa tezgâhın durduğundan ve şalterin
kapalı veya acil durdurma butonunun basılı olduğundan emin olunmalıdır.
• Parça sökme takma işi bitince ayna anahtarını üzerinde bırakılmamalıdır.
• Tezgâh çalışırken ne işe yaradığı bilinmeyen kollar hareket ettirilmemelidir.
• Kater ve kalemin işleme esnasında aynaya çarpmayacağından emin olunmalıdır.
• Ayna koruma muhafazasını kapatmadan çalışılmamalıdır.
• Tezgâhta bir arıza olduğunda durdurarak hemen ders öğretmenine haber verilmelidir.
• Tezgâhın elektrik panosu açılmamalıdır.
• Üzerinde “Ayarlıdır” “Arızalıdır” ibaresi bulunan tezgâha müdahale edilmemelidir.
• Ayna ile iş parçalarının bağlanmasında ayna ayak boyunun en az 2/3 ü kadar olan kısmı
ile iş parçası sıkılmalıdır.

97
TEMEL İMALAT İŞLEMLERİ

Kesici Takım Seçimi

Torna tezgahlarında bütün işlemler tek bir kesici ile yapılmaz. Her farklı işlem için farklı kesici
kullanılır. Tornada yapılacak işe uygun bir kesici seçimi, tornalama işleminin kusursuz yapılmasını
sağlar.
Bir talaşlı üretim tezgâhına bağlanıp iş parçası üzerinden talaş kaldırarak şekil veren aletlere
kesici takım denir. Kesici takımın iş parçası üzerinden talaş kaldırabilmesi için üretildiği malzeme,
işlenecek malzemeden çok daha sert ve geometrisinin kesmeye uygun olması gerekir. Bir torna-
cının görevi, teknik resmi verilen işi istenilen ölçülerde ve yüzey kalitesinde güvenli bir şekilde
üretmektir.

Kesici Takım Çeşitleri

Biçimlerine Göre Kesici Takım Türleri

Torna tezgâhında kullanılan kesicilere torna kalemi adı verilir. Tüm kesiciler torna tezgâhında
kalemlik üzerine kater denilen aparatlar ile birlikte bağlanır. Kesiciler katerlere sökülebilir şekilde
bağlanır.
İş parçası üzerinde vida, kanal, delik gibi farklı geometriler bulunabilir. Bütün bunları tek bir
kesici takım ile işlemek mümkün değildir. Bu nedenle farklı şekillerde kesici takımlar bilenir veya
hazır takma uçlu takımlar kullanılır. Genel olarak kesici takımları biçimlerine göre;

• Kaba talaş kalemleri (1,2) • İnce talaş kalemleri (3,4)

• Kanal ve kesme kalemleri (5,6) • Delik kalemleri (7,8)

• Vida kalemleri (9,10,11) • Profil kalemleri (12,13,14)

Görsel 4. 8: Torna tezgâhında kullanılan iç çap dış çap tornalama kalemleri

a. Kaba Talaş Kalemleri: Bir kerede çok fazla talaş kaldırmak için kullanılan kesici takımlara
kaba talaş kalemleri denir. Kaba talaş kalemleri ile tornalama esnasında işleme süresi kısa
olmasına rağmen yüzey kalitesi çok iyi olmayacaktır. Aynaya doğru kesme yapan sağ kaba
talaş kalemi, aynadan uzaklaşarak kesme yapan sol kaba talaş kalemidir (Görsel ).

98
TEMEL TORNALAMA İŞLEMLERİ

Görsel 4. 9: Kaba talaş kalemi

b. İnce Talaş Kalemleri: İnce talaş kesici kalemleri, çok az talaş verilerek parçanın son ölçüle-
rinin oluşturulmasında kullanılır. Az talaş derinliği ile beraber yüksek devir sayıları ve düşük
ilerleme değerleri ile istenilen yüzey kalitesi elde edilerek parçanın son hali oluşturulur.

Görsel İnce talaş kalemleri

c. Kanal Açma ve Kesme Kalemleri: Kaba veya ince talaş kalemleri ile işlenemeyecek kadar
dar ve derin yüzeyleri işlemek ve yeri geldiğinde kesmek için kullanılan kalemlerdir. Kanal
kalemleri uç profili düz iken kesme yapacak kalemlerin uç kısmına kesme işlemini kolaylaş-
mak için eğim verilir.

Görsel 4. 11 : Kanal açma ve kesme kalemleri

d. Vida Kalemleri: Silindirik dış yüzeylere vida açmak için torna tezgâhlarında vida kalemle-
ri kullanılır. Torna tezgâhlarında kılavuz ve pafta ile açılamayacak çaplarda vidalar açmak
mümkündür. Vida açılacağı zaman ölçü sistemine göre metrik vidalar için 60°, whitworth
vidalar için 55° uç açısına sahip vida kalemleri kullanılır.

99
TEMEL İMALAT İŞLEMLERİ

Görsel 4. Vida kalemi çeşitleri ve vida kaleminin mastarla ayarlanması

e. Profil Kalemleri: Belirli bir eğriye sahip olması istenen yerleri oluşturmak için özel olarak
bilenmiş profil kalemleri kullanılır. Her zaman aynı profilde çıkması istenen yerler için özel
torna kalemleri oluşturulur. Özel bir profile sahip olarak oluşturulan bu kesici takımlara
profil kalemi denir.

Görsel 4. Profil kalemleri ve işleme örnekleri

f. Delik Kalemleri: Deliklerin iç kısımlarının tornalanmasında kullanılan kalemlerdir. Delik ka-

lemleri, deliklerin kaba ve ince tornalanmasında , iç kanalların açılmasında , delik içlerine
vida açma işlemlerinde kullanılırlar.

Görsel 4. Delik kalemleri ve işleme örneği

g. Tırtıl Çekme Aparatı: Bazı makine parçalarının üzerinde, elle tutulabilmesi veya sıkılabil-
mesi için tırtıl denilen kısımlar bulunur. Tırtıl makaraları düz ve çarpraz olarak iki farklı
şekilde yapılırlar. Yapılacak işe göre diş aralıkları farklı tipleri bulunur. Tırtıl makaraları ke-
serek değil ezerek şekil verme işlemi yapar. (Görsel ).

TEMEL TORNALAMA İŞLEMLERİ

Görsel Tırtıl çekme aparatı çeşitleri

Gereçlerine Göre Kesici Takım Türleri

a. Takım Çeliği Kesici Takımlar (WS): En ucuz kesici takım olarak karşımıza çıkan bu kesici
takımlar yaklaşık °C’de özelliklerini kaybederler. Düşük ve orta sertlikte malzemelerin
düşük kesme hızlarında işlenmesinde kullanılırlar.

b. Yüksek Hız Çeliği Kesici Takımlar (HSS): Seri çelik veya yüksek hız çeliği olarak da geçen
bu malzemeler ile üretilen kesici takımlar yüksek kesme hızlarında (30/50 m/dak) kullanılabilir.

c. Sert Maden Uçlu Kesici Takımlar (Sinterlenmiş Karbürler): Sert maden uçlar, sıcaklığa
olup sert karbür parçacıkları ve sünek metallerin birleşmesiyle elde edilirler.

• P serisi (mavi) : Yüksek alaşımlı, tungsten karbürlü olup uzun talaş çıkarmada kullanılır.
• M serisi (sarı) : Alaşımlı tungsten karbürlü takım olup titanyum oranı P serisinden azdır.
Çelikler ve dökme demirlerin işlenmesinde kullanılır.
• K serisi (kırmızı) : Düz tungsten karbür kobalt alaşımlı takım olup, dökme demir, demir
olmayan metaller ve metal olmayan malzemelerin işlenmesinde kullanılır.

d. Seramik Kesiciler: Seramikler, yüksek sıcaklıklara karşı dayanıklı metal dışı malzemelerdir.

Kater Çeşitleri

Kesici takımları kalemliğe bağlamak için kullanılan yardımcı bağlama elemanlarına kater denir.
Kullanılacak takım tipine göre farklı tiplerde katerler kullanılmaktadır (Görsel ).

TEMEL İMALAT İŞLEMLERİ

Görsel 4. Torna kateri tipleri

Kesici Takımların Körelme Nedenleri

Her kesici takım bir müddet talaş aldıktan sonra aşınma ve ısınmaya bağlı olarak sertliğini
kaybeder ve körelir. Fakat normalden daha kısa sürede kesici takımın özelliğini kaybetmesine
neden olan bazı etkenler şöyle sıralanabilir;
• Kesici takımın malzemesi işlenen malzemeye uygun olmaması
• Kesme açılarının işlenen malzemeye uygun olmaması
• Uygulanan kesme hızının yüksek olması
• Tezgâh üzerinde oluşabilecek titreşimler
• Soğutma sıvısı kullanılmamasıdır. Soğutma sıvısı kullanımı kesici takımın üzerinden ısının
uzaklaşmasını ve kesme esnasında sürtünmenin en aza indirilmesini sağlar.

Torna Kalemlerinin Bilenmesi

Torna tezgâhında yapılan işin istenilen yüzey kalitesinde olması ve kalemin çabuk körlenme-
mesi için uygun biçimde bilenmesi gerekir. Aşağıda sağ yan kaba talaş kaleminin perspektifi ve
gerekli görünüşleri verilmiştir. Torna kalemlerindeki açı ölçüleri kullanılacak malzeme türüne
göre değişir (Görsel ).

Görsel HSS sağ yan kaba talaş kalemi açıları

TEMEL TORNALAMA İŞLEMLERİ

Tablo HSS Kesicilerde Açı Ölçüleri

Torna kalemlerinin bilenmesi için alet bileme tezgâhı adı verilen tezgâhlardan faydalanılır. Bu
tezgâhın olmadığı atölyelerde ise zımpara tezgahları-taşları kullanılır.Zımpara tezgâhlarında torna
kalemi bilerken dikkat edilmesi gereken önemli hususlar şunlardır;
• Sırası ile önce yan yüzey, sonra ön yüzey ve en son talaş yüzeyi bilenmelidir.
• Esas kesici kenarın kalem üst yüzeyinden aşağıya düşmemesi gerekir.
• Körelmiş bir kalem ön yüzeyinden bilenmelidir.
• Kesici kısım bileme esnasında ısınarak özelliğini kaybetmemesi için sık sık su ile soğutul-
malıdır.
• Yumuşak kesiciler (HSS gibi) sert zımpara taşı, sert kesiciler ise yumuşak zımpara taşında
bilenmelidir.
• Zımpara taşlarında bileme yaparken sürekli aynı bölgenin kullanılması durumunda taş yü-
zeyinde çukurluklar oluşur. Bu da düzgün yüzeylerin bilenmesine engel olur. Bu gibi du-
rumlarda zımpara taşları elmas bileme ucu kullanılarak düzeltilmelidir.
• Zımpara taşına fazla baskı uygulanmadan bileme işlemi yapılmalıdır.
• Zımpara taşlarının yan yüzeyleri mecbur kalınmadıkça bileme işlemi için tercih edilmeme-
lidir.

Kesici Takımların Tezgâha Bağlanması

Kesici takımların tezgâha doğru bağlanması, hem parçanın yüzey kalitesi açısından hem de
kesici takım verimi açısından son derece önemlidir (Görsel ).

Görsel Kalemlerin katerlere bağlanması

a. Kesiciyi Punta Ekseninde Bağlama: Tornalama işlemlerinde kesme işlemi yapabilmek için
kalmin puntanın ekseni ile aynı eksende bağlanması gerekir. Bunun için kesicinin uç kısmı
gezer punta ucunun orta eksenine göre hizalanır. Kesiciyi punta ucu ile hizalamak için ka-
terin alt kısmına altlıklar konulur (Görsel ). Kullanılan altlıklar, kalemi alttan tam des-
teklemeli ve kalem katerden veya kalemlikten mm dışarı taşmalıdır (Görsel ).

TEMEL İMALAT İŞLEMLERİ

EBA canlı ders için indirmeniz gereken herşeyi bilgilendirme amaçlı olarak sizlere sunuyoruz. Akıllı telefon tablette kullanmanın yanında bilgisayarınız ile de canlı ders uygulaması indir diyebilirsiniz. Milli Eğitim Bakanlığı'nın uygulaması EBA TV indirmek için adımları takip edein. Böylelikle EBA TV üzerinden akıllı telefonunuz sayesinde yararlanabilirsiniz. Kişiselleştirilmiş öğrenme deneyimleri ile özelleşen EBA; CANLI DERS için de uygulama üzerinden yeni tasarımları ile kolay erişilebilir, kitaplar, dergiler, eğitsel oyunlarla daha zengin, başarı izleme ve değerlendirme raporlarıyla daha ölçülebilir olmuştur.
EBA UYGULAMASI NASIL İNDİRİLİR?

EBA cep uygulamasına AppStore ve Google Play Store üzerinden indirilecek uygulamalarla da erişilebiliyor. EBA'ya giriş yapmak için öğrencilerin hesap oluşturması gerekiyor.

ANDROID TELEFONLAR İÇİN EBA UYGULAMASI LİNKİ

funduszeue.info?id=funduszeue.info

IPHONE İÇİN EBA UYGULAMASI İNDİR LİNKİ

funduszeue.info?l=tr




EBA TV CANLI SINIF UYGULAMASI NEDİR?

EBA ağı üzerinden hizmet verecek uygulama, öğrencile ve öğretmenlere uzaktan erişim ile etkileşimli bir ders fırsatı sunuyor. 13 Nisan pazartesi günü LGS sınavına hazırlanan 8. sınıflar ve YKS'ye girecek olan sınıflar EBA portalı üzerinden canlı sınıf uygulamalarına ulaşabilecekler. Yayınlanan eğitim videolarını aşağıdaki bağlantılardan izleyebilirsiniz.

EBA TV CANLI SINIF UYGULAMASINI BAKAN ZİYA SELÇUK ANLATTI


BAKAN SELÇUK'TAN CANLI SINIF UYGULAMASI AÇIKLAMASI

EBA'nın internet sitesinde; EBA uygulaması canlı ders Okul yöneticiniz tarafından açılacak canlı sınıf bilgilerine EBA uygulama canlı ders EBA Sayfam alanından ulaşabilirsiniz. Bakan Selçuk, yeni açılan Eğitim Bilişim Ağı (EBA) Kontrol Merkezi ve EBA TV stüdyosunu ziyaret etti, EBA canlı sınıf desteği ve uzaktan eğitim süreciyle ilgili açıklamalarda bulundu.

Daha fazla öğrencinin EBA'dan aynı anda faydalanabilmesi için sistemin altyapısında bir taraftan iyileştirmeler yapıldığına dikkati çeken Selçuk, şunları kaydetti:



"Entegre uzaktan eğitim yaklaşımıyla, bir; TRT EBA TV yayın programlarını, iki; EBA'yı internet üzerinden öğrencinin kendi başına kullanımını, üç; öğretmen ve öğrencinin buluşabileceği EBA Canlı Sınıf uygulamasını devreye alıyoruz. Öğrencilerimiz bu üç bileşeni birlikte kullanacaklar. Planlamamız buna göre yapıldı. Kullanım saatleri ayarlandı. Her öğrencinin üç kaynaktan da yararlanması için düzenlemeler oluşturuldu. 12 sınıfımız var, televizyonun yayın akışını sınıflara göre bölmemiz, çocukların öğrenme saatlerini düşünmemiz, internet EBA uygulaması canlı ders kullanıcı yoğunluğunu altyapıya göre dağıtmamız gerekiyor. Şu an bu planlamanın uygulaması üzerinde çalışıyoruz. Bu üçlü kullanımı ikinci haftadan itibaren uygulamaya başlayacağız."